یادداشت: برگشت به تلگرام یا برگشت به واقعیت؟

حق رسانه‌ها این است که از ابزارهای اطلاع‌رسانی به مخاطبین خود استفاده کنند اما پس از فیلترینگ تلگرام در اردیبهشت ماه، بسیاری از خبرگزاری‌ها به شکل خودخواسته یا دستوری، فعالیت خود را در این شبکه پیام‌رسان‌ متوقف کردند. با این حال در روزهای اخیر چند خبرگزاری به بهانه ورود به «تلگرام طلایی» و «هات‌گرام» و نه خود «تلگرام»، فعالیت خود را مجدداً در این پلتفرم از سر گرفته‌اند.

مدیرعامل یکی از خبرگزاری‌ها در خصوص بازگشت به تلگرام طلایی و هات‌گرام می‌نویسد:

«وزارت ارتباطات و قوه قضائیه، دو پیام رسان طلاگرام وهاتگرام را قانونی می‌دانند و فیلتر نکرده‌اند. مهلت اعلام شده به نسخه های داخلی تلگرام پایان یافته و با توجه به ادامه فعالیت عادی و بدون اعمال فیلترینگ این پیام رسان ها، ظاهرا مشکل مجوز آنها توسط وزارت ارتباطات بر طرف شده است و بنابراین ما هم منعی برای ادامه فعالیت در آنها نمی‌بینیم.»

اینجا چند نکته وجود دارد. وزارت ارتباطات تصمیم‌گیرنده در خصوص فیلترکردن یا رفع فیلتر سامانه یا سایتی نیست و صرفاً نقش مجری دستورات را دارد. حتی وزیر ارتباطات در گفتگو با دیجیاتو نیز اشاره کرد که وزارت ارتباطات هیچ علاقه‌ای ندارد متولی فیلترینگ در کشور باشد. وظیفه اصلی تصمیم‌گیری در خصوص فیلترینگ بر عهده «کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه» است که ۱۳ عضو دارد. ریاست این کمیته بر عهده دادستان کل کشور است و وزارت ارتباطات نیز صرفاً یک نماینده در آن دارد.

با نگاهی به رفع فیلتر نشدن «توییتر» حتی پس از ارسال نامه‌ای با امضای شش وزیر و دو نماینده مجلس که عضو کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه بوده‌اند (حداکثر اعضا) برای دادستان کل کشور، به سادگی می‌توان به پاسخ این مسئله رسید که تصمیم نهایی را رییس کمیته فیلترینگ می‌گیرد و در این مورد، او صراحتاً با رفع فیلتر توییتر مخالفت کرد.

مسئله‌ای که امروز وجود دارد این است که پس از فیلترینگ نسخه اصلی تلگرام، چند نسخه فارسی همچنان به فعالیت خود ادامه دادند و فیلتر نشدند. هنوز هم هیچ نهادی مسئولیت فعالیت نسخه‌های فارسی تلگرام را برعهده نمی‌گیرد و به نظر می‌رسد فعالیت همین سرویس‌ها منشاء اختلاف نظر بسیاری در میان تصمیم‌گیران اصلی برای اینترنت کشور بوده است.

اولین نمونه رسانه‌ای از این اختلافات ۲۵ تیر ماه و زمانی اتفاق افتاد که سردار جلالی، رییس سازمان پدافند غیرعامل کشور خبر داد که سرورهای تلگرام طلایی در طبقه نهم ساختمان شرکت ارتباطات زیرساخت (زیرمجموعه وزارت ارتباطات) در میدان امام خمینی (ره) قرار گرفته‌اند. وزارت ارتباطات نیز در حرکتی تبلیغاتی به سرعت خبرنگاران را به سمت همین ساختمان هدایت کرد تا در این رابطه شفاف سازی کند و بگوید مسئولیتی در این رابطه ندارد.

خود وزیر ارتباطات و سایر کارشناسان نیز بارها اذعان کرده‌اند که امنیت تلگرام‌های فارسی را تضمین نمی‌کنند و همین مسائل سبب شد تا هیچ کس نخواهد مسئولیتی در برابر این سرویس‌ها داشته باشد. با این حال وزارت ارتباطات به شکل ضمنی بیان کرده بود که سیاست‌گذاری مربوط به تلگرام‌های فارسی از سوی مرکز ملی فضای مجازی صورت گرفته است.

در این میان گفته می‌شد که قرار است در تاریخ ۱۵ شهریور ماه، نسخه‌های فارسی تلگرام نیز فیلتر یا تبدیل به پیام‌رسان‌های بومی شوند. ۱۳ شهریور ماه برخی منابع به دیجیاتو خبر دادند که این اتفاق رخ نخواهد داد و نسخه‌های فارسی تلگرام مهلت بیشتری دریافت کرده‌اند. اواخر شهریور ماه «سیدابوالحسن فیروزآبادی» دبیر شورای عالی فضای مجازی در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان تایید کرد که مهلت این نسخه‌ها تا پایان سال جاری و احتمالاً قبل از دی ماه تمدید شده است. او در همین رابطه گفت:

«فعالیت هاتگرام و تلگرام طلایی با هماهنگی مقام قضایی صورت گرفته و حتی فرصتی داده شده که تا ۱۵ شهریور با هماهنگی و حتی مسئولیت مقام قضایی بوده و در جلساتی که حضور داشته‌ایم به بررسی موضوع پرداختیم و برآوردمان نیز این بود که این کار صورت بگیرد. مجدداً ما قبل از اینکه به تاریخ ۱۵ شهریور برسیم جلسه‌ای با حضور مقام قضایی داشتیم که کار کارشناسی صورت بگیرد. دوستان این دو نرم‌افزار آمدند و گزارش کار دادند و این گزارش‌ها نشان داد که حرکت در جهت درستی انجام می‌شود و در جهتی است که دیگر پیکان، موتورش پژو نباشد و موتور ساخت داخل باشد. ولی به دلیل تغییر نرخ ارز و حتی بخشی از سخت‌افزاری که دوستان تهیه کرده بودند، به دلیل توقیف ارز آن توسط صرافان و مشکلاتی که وجود داشت مثل تغییرات نرخ و تغییرات تحریمی و به هر حال توجیهاتی که در جلسه گفته شد، قرار شد با یک کار کارشناسی مهلت دیگری داده شود که قطعا این مهلت قبل از پایان سال است.»

به گفته فیروزآبادی در همین مصاحبه، تلگرام‌های فارسی بین ۲۷ الی ۳۰ میلیون کاربر دارند و بر اساس این گفته‌ها به نظر می‌رسد که نسخه‌ها فارسی تلگرام قرار است در آینده‌ای نزدیک تبدیل به پیام رسان‌های بومی با موتور داخلی شوند. در واقع، به همین شیوه این اپلیکیشن‌ها از حالت کلاینتِ تلگرام بودن خارج شوند. اما به هر حال این نسخه‌ها هم‌اکنون از موتور تلگرام بهره می‌گیرند، هرچند که محتوا را نیز بسته به سیاست‌های اعلامی تغییر می‌دهند. برای مثال در ماه‌های اخیر و با ممنوعیت اعلام نرخ ارز به شکل لحظه‌ای، کاربر در نسخه‌های فارسی تلگرام نمی‌تواند به کانال‌هایی که این نوع از فعالیت را دارند دسترسی داشته باشد.

از سوی دیگر آخرین گزارش مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در مهر ماه نشان داد که پنج ماه پس از فیلتر شدن نسخه اصلی تلگرام در ایران،  ۴۷.۳ درصد از کل پاسخگویان اعلام کرده­‌اند همچنان از این پیام‌رسان استفاده می‌­کنند؛ آماری که نسبت به خرداد ماه ثابت مانده بود.

این گزارش همچنین خبر از کاهش کاربران پیام‌رسان‌های داخلی می‌داد. برای مثال «سروش» که در فروردین، ماه قبل از فیلتر تلگرام حدود ۲ درصد عضو داشته در خرداد ماه و بر اساس نتایج نظرسنجی ایسپا به ۱۳.۵ رسیده بود اما در مهرماه سال جاری این مقدار به ۴.۳ درصد رسیده است. «ایتا» در همین بازه زمانی از ۲.۹ درصد به ۰.۹ درصد، «آی‌گپ» و «بله» هرکدام از ۲.۵ و ۱.۸ درصد به ۰.۴ درصد، «گپ» از ۱.۴ درصد به ۰.۲ درصد، «بیسفون» و «ساینا» از ۰.۶ درصد هرکدام به ۰.۱ درصد رسیدند.

بر اساس همین آمار و توضیحات، می‌بینیم که غیرمنطقی نیست اگر یک رسانه مربوط به هر جناحی بخواهد در فضایی فعال باشد که مخاطبین و اثرگذاری بیشتری داشته باشد. حتی با وجود اینکه تلگرام در خود روسیه هم فیلتر شده، هنوز وزارت خارجه روسیه از آن برای اطلاع‌رسانی استفاده می‌کند. برگشت اشخاص، نهاد‌های دولتی، خبرگزاری‌ها و نمایندگان مردم به تلگرام برای داشتن ارتباط با مخاطب اتفاق عجیبی نیست چون پیام رسان‌های داخلی به دلیل نداشتن تکنولوژی‌های جدید نتوانستند رضایت مخاطبی که به استانداردهای جهانی عادت کرده بود را کسب کنند اما بهتر است برای شروع مجدد فعالیت، به دنبال بهانه‌هایی مانند «غیرقانونی نبودن» تلگرام طلایی و هات‌گرام نیز نباشیم، بلکه به واقعیت جامعه نگاه کنیم.