آیا ویروس‌های ساخت بشر تهدید تروریستی بزرگ بعدی خواهند بود؟

مجموعه‌ای از کشتارهای دسته‌جمعی پی‌درپی طی سال جاری میلادی، شوک عظیمی به آمریکا وارد کرد. اما احتمالاً تهدیدی حتی از این بزرگ‌تر در آینده نزدیک از راه برسد؛ تهدیدی که می‌تواند خسارات جانی به مراتب وسیع‌تری وارد کند: بیماری‌های دستکاری شده‌ای که طراحی شده‌اند تا بشریت را در مقیاس جهانی آلوده سازند.

این خطری است که به عقیده راب رِید، نویسنده سرشناس، می‌تواند از علم زیست‌شناسی ترکیبی برخیزد؛ حوزه‌ای که با ترکیب زیست‌شناسی و مهندسی، سیستم‌های بیولوژیکی مصنوعی می‌سازد، از گیاهان زراعی گرفته تا ویروس‌های دستکاری شده.

زیست‌شناسان ترکیبی طی دهه اخیر با چنان کارایی و سرعتی در حال دستکاری دی‌ان‌ای باکتری‌های بیماری‌زا بوده‌اند که به عقیده رید حالا باید نگاهی دقیق‌تر به ویرویس‌شناسی، سلامت عمومی و امنیت جهانی داشت.

رید که به کارایی‌های نویدبخش دستکاری ژنتیکی مانند راهکارهای ارائه شده برای تغییرات اقلیمی یا پیشرفت‌های به دست آمده در افزایش عمر انسان باور دارد، می‌گوید: «من طرفدار بزرگ زیست‌شناسی ترکیبی‌ام، اما این علم یک جنبه تاریک هم دارد».

او هشدار می‌دهد که این تکنولوژی اگر به دستان اشتباه بیفتد، می‌تواند به ساخت سلاح‌هایی با خسارات فاجعه‌بار در ابعادی غیر قابل تصور منجر شود. و برخلاف ترورهای محلی مانند سقوط پرواز ۳۷۰ خطوط هوایی مالزی در سال ۲۰۱۴ یا کشتار دسته‌جمعی تابستان اخیر در ال پاسو -حوادثی که ده‌ها و یا صدها کشته برجای گذاشته‌اند- یک عامل بیولوژیکی ترکیبی، پتانسیل سفر کردن به سراسر جهان و به خطر انداختن جان میلیاردها نفر را دارد.

تهدید تکثیرپذیر

پیش‌بینی رید، که اوایل امسال در یک سخنرانی TED مطرح شد، صرفاً در راستای گمانه‌زنی‌های علمی-تخیلی نیست. زیست‌شناسی ترکیبی همین حالا وارد قلمرویی تحسین‌برانگیز -و جنجالی- شده. در سال ۲۰۱۱ برای مثال، هم ویروس‌شناسان هلندی و هم ویسکانسینی با موفقییت دی‌ان‌ای ویروس مرگبار H5N1 (که میان مردم به عنوان آنفولانزای پرندگان شناخته می‌شود) را دستکاری کردند. تغییر به وجود آمده باعث شد این ویروس که به صورت طبیعی و تحت شرایط نرمال به راحتی از شخصی به شخص دیگر منتقل نمی‌شود، تکثیرپذیری بیشتری بیابد.

این تکنولوژی به طرقی قابل تکثیر است که حتی سلاح‌های اتمی هم مشابه‌اش نبوده - با تمرکز زدایی بیشتر و نظارت به مراتب کمتر

هدف غایی آن‌ها، تحقیق کنش‌گرایانه روی ورژنی افراطی از ویروس بود؛ فرضاً برای زمانی که این ویروس در آینده دچار جهش طبیعی شد. در آن زمان پاول کِیم، متخصص ژنتیک و رییس وقت هیئت مشاوره علوم ملی ایالات متحده در زمینه امنیت زیستی گفت که «‌نمی‌توانم به ارگانیسم بیماری‌زا دیگری فکر کنم که به اندازه این یکی ترسناک باشد».

از آن زمان، توسعه ابزاری قدرتمند برای ویرایش دی‌ان‌ای به نام CRISPR، به سهولت هرچه بیشتر این دستکاری‌های ژنتیکی منجر شده، با هزینه به مراتب کمتر و توسط هزاران نفر که آزمایشگاه‌هایی بدون نظارت چندان را می‌گردانند. رید می‌گوید: «دستکاری ژنتیکی قدرتمند و افراطی که تا ۱۰ سال پیش برای تمام حوزه زیست‌شناسی غیرممکن بود، حالا می‌تواند توسط چند دانش‌آموخته فارغ‌التحصیل عملی شود».

رید اضافه می‌کند این تکنولوژی به طرقی قابل تکثیر است که حتی سلاح‌های اتمی هم مشابه‌اش نبوده - با تمرکز زدایی بیشتر و نظارت به مراتب کمتر.

حالا فرم کلی این دستاوردهای تکنولوژیک را در نظر بگیرید. ژنوم ویروس آنفولانزای پرندگان حدوداً ۱۰ هزار کلمه است و می‌توان آن را در چند صفحه جای داد. کدی که محققان هلندی برای ورژن قدتمندتر از ویروس H5N1 توسعه دادند حتی از این هم کمتر است و می‌تواند روی یکی از آن کاغذهای چسبان کوچک جا شود.

با ظهور سلاح‌های بیولوژیکی، بدن ما به ابزاری برای کشتار دسته‌جمعی تبدیل خواهد شد

سناریوی کابوس‌واری که رید در حال حاضر متصور می‌شود چنین چیزی است: طی چند سال آینده،‌ یک ویروس‌شناس جاه‌طلب از تکنولوژی ویرایش ژن که به صورت فراگیر در دسترس است برای ساخت یک ابر ویروس استفاده می‌کند - باکتری بیماری‌زایی ۱۰ برابر واگیردارتر از آنفولانزای پرندگان و ۱۰ برابر کشنده‌تر از ویروس ابولا، اما با دوره نهفتگی به فرض ۱۰ ماهه. بسته به برنامه‌نویسی ویروس،‌ پیش از اینکه نخستین بیمار علائم بیماری را نشان دهد، تمام جهان به آن آلوده شده است.

سپس یک هکر به کامپیوتر آن دانشمند دسترسی یافته و کد ژنتیک را می‌دزدد. این اطلاعات ناچیز اما کشنده -که عملاً طرحی برای یک سلاح بیولوژیکی است- سر از اینترنت در می‌آورد؛ یا در سایت‌های تورنت دست به دست می‌شود یا در دارک وب به فروش می‌رسد. در نهایت، این اطلاعات به دست دولتی خطرناک یا تروریستی بیولوژیکی می‌افتد و از آن کد برای تولید باکتری بیماری‌زایی استفاده می‌شود که میلیون‌ها نفر را تحت تاثیر قرار خواهد بود؛ بدن ما به ابزاری برای کشتار دسته‌جمعی تبدیل خواهد شد.

در حال حاضر، ساخت موفقیت‌آمیز یک ویروس براساس آن کد کاری دشوار خواهد بود. اما همانطور که رید اشاره می‌کند، صرفاً مسئله زمان مطرح است. احتمالاً تنها ۱۰ یا ۲۰ سال باقی مانده باشد تا ابزارهای ترکیب‌کننده دی‌ان‌ای به صورت فراگیر در دانشگاه یا حتی دبیرستان‌ها استفاده شوند و در آن صورت هرکسی قادر به تولید سلاح با این طرح‌ها خواهد بود.

نظامی‌سازی

دانشمندان و متخصصان عقیده دارند که پیامدهای این خطرات، عظیم و فوری خواهد بود. ساخت ویروس‌های واگیردار باعث شده که جهان در برابر «سوء استفاده خصمانه از علوم زیستی» آسیب‌پذیر باشد؛ این را محققان دانشگاه بردفورد در یورکشایر غربی می‌گویند. در بدترین حالت ممکن به گفته این محققین، باید منتظر «نظامی‌سازی علوم زیستی» باشیم.

ساخت ویروس‌های واگیردار باعث شده که جهان در برابر «سوء استفاده خصمانه از علوم زیستی» آسیب‌پذیر باشد

به گفته رید، نظامی‌سازی این علم حالا محتمل‌تر از هر زمان دیگر به نظر می‌رسد. ایالات متحده همین حالا مشکلات زیادی با رخنه‌های امنیت‌ی سایبری دارد؛ مانند موردی که هکرهای چینی، مستندات فنی مرتبط با برنامه هواپیمای F-35 لاکهید مارتین را به سرقت بردند.

رید این پرسش را مطرح می‌کند که «اگر ارتش ایالات متحده نمی‌تواند برنامه‌های F-35 را مخفی نگه دارد، پس چطور یک دانشجوی فارغ‌التحصیل که می‌تواند به آسانی یک باکتری بیماری‌زا را به عنوان پروژه دانشگاهی بسازد قادر به جلوگیری از دسترسی یافتن بازیگران بد به اطلاعاتش خواهد بود؟»

مقامات ارشد ایالات متحده تایید کرده‌اند که نقطه تقاطع جاسوسی سایبری و زیست‌شناسی ترکیبی، خطراتی بی‌سابقه به وجود خواهد آورد. دن کوتس، اداره‌کننده اطلاعات ملی در سال ۲۰۱۷ و هنگام شهادت مقابل کمیته اطلاعات مجلس سنا گفت: «همین‌طور که تکنولوژی‌های سایبری بیشتر با زیرساخت‌های حیاتی حوزه‌های کلیدی ادغام می‌شوند، تهدیدات سایبری به مرور زمان به تهدیدی جدی‌تر برای سلامت عمومی، امنیت و رفاه تبدیل خواهد شد».

کوتس اضافه می‌کند درحالی که آمریکا به اتکا بر «سیستم‌های خودکار و احتمالاً آسیب‌پذیر» - تکنولوژی‌هایی که پیامدهای فیزیکی، اقتصادی و روان‌شناختی حملات سایبری را افزایش خواهند داد- ادامه می‌دهد، تهدیدها صرفاً بزرگ‌ و بزرگ‌تر خواهند شد.

جلوگیری از فاجعه

سوالی که حالا متخصصین زیست‌شناسی ترکیبی می‌پرسند اینست: چه کاری می‌توانیم انجام دهیم که از وقوع چنین سناریوهای خطرناکی جلوگیری کنیم؟

یک راه حل، ممنوعیت تمام و کمال زیست‌شناسی ترکیبی است.

اما همانطور که رید اشاره می‌کند، ممنوعیت کامل این علم کاری دشوار خواهد بود زیرا دانشمندان همین حالا می‌توانند باکتری‌های بیماری‌زا را در آزمایشگاهی به ابعاد یک ماشین کاروان بسازند. خروج آمریکا از این حوزه ضمناً به دولت‌های دیگر مانند روسیه، چین و کره شمالی اجازه می‌دهد بدون هیچ چالش بیرونی قادر به کار روی این تکنولوژی باشند.

رید در عوض پیشنهاد می‌کند که باید وضعیتی را مهندسی کنیم که در آن بشریت از مزایای بزرگ زیست‌شناسی ترکیبی بهره‌مند شده و از نابودی به کمک آن پرهیز می‌کند. به عقیده دو ابتکار می‌توان به خرج داد که از وقوع آینده‌ای سیاه جلوگیری خواهد کرد.

نخستین ابتکار، ساخت شبکه‌ای برای تشخیص باکتری‌های بیماری‌زا است - سیستمی که ذرات دی‌ان‌ای موجود در هوا را به صورت دائمی پایش کرده و در صورت مشاهده عوامل بیماری‌زا در اتمسفر، به ما هشدار می‌دهد. اگر دولت ایالات متحده، سرمایه فدرال را در اختیار برنامه‌های این چنینی قرار دهد، شاهد تولید حسگرهای پیچیده‌ای خواهیم بود که طی دهه‌های آتی به اندازه موبایل‌های هوشمندمان فراگیر خواهند شد.

رویکرد دوم، بهبود زیرساخت فرآوری زیستی خواهد بود.

در سناریویی که شخص شرور بیماری خطرناک را نشر دهد، محققان وقت کافی نخواهند داشت که برای چند ماه روی ویرویس مطالعه کنند، واکسنی بسازند و آن را از چند مرکز مشخص به شهرهای مختلف برسانند.

در عوض رید پیشنهاد می‌کند که تکنولوژی چاپ سه‌بعدی باید راهش را به داروخانه‌ها و مطب پزشکان باز کند و در این صورت صدها هزار مرکز برای تولید و پخش واکسن وجود خواهد داشت. به این شکل، واکسن با سرعت بسیار بالایی به دست بیماران می‌رسد و احتمالاً جان بی‌شمار آدم نجات خواهد یافت.

رید هشدار می‌دهد که پیش از ظهور ابر ویروس‌ها طی ۱۵ الی ۲۰ سال آتی، باید به این راهکارها فکر و روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کرد. «نخستین کسی که چنین کار وحشتناکی با زیست‌شناسی ترکیبی کند -که قطعاً یک روز چنین آدمی وجود خواهد داشت- شاید هنوز به دنیا هم نیامده باشد».

به بیان دیگر، هنوز زمان کافی را برای جلوگیری از این حوادث داریم، اما صرفاً فعلاً.