صدای یک ساز بادی ۱۷ هزار ساله را بشنوید

صدای ساز بادی صدف حلزونی که در ورودی غار «مارسولاس» فرانسه در سال ۱۹۳۱ کشف شده و متعلق به دوره پارینه سنگی است را بشنوید و لذت ببرید.

هیچ جامعه یا مراسم و آئینی وجود ندارد که موسیقی در آن نقشی نداشته باشد. همچنین بر اساس بررسی‌های باستان‌شناختی می‌دانیم که تولید صدا در جوامع و بسترهای اجتماعی به دوران کهن باز می‌گردد.

در سال ۱۹۳۱ در ورودی غار مارسولاس (Marsoulas) فرانسه، محققان به یک صدف حلزونی برخورد کردند. صدفی حلزونی که در نگاه اول اثری از مداخله انسان در آن نیافتند و آن را به عنوان «ظرف آشامیدنی مشترک» توصیف کردند.

پس از گذشت بیش از هشتاد سال و فراموشی آن، محققان شروع به بازنگری مجدد این صدف کردند و این‌بار به نتایج متفاوتی رسیدند. بررسی‌ها حاکی از آن هستند که انسان‌ها، تغییراتی را روی این صدف به وجود آورده‌ بودند و مردمان پیش از تاریخ، احتمالا از آن به عنوان یک آلت موسیقی و سازی بادی بهره می‌جستند. پژوهشگران باور دارند که این صدف، نمونه‌ای نادر از یک شیپور صدف حلزونی و متعلق به دوره پارینه‌سنگی جدید است.

غار مارسولاس که در کوه‌پایه‌های پیرنه فرانسه قرار دارد، بخاطر تزئینات و غارنگاره‌هایش حائز اهمیت است. این غار در سال 1897 کشف شد و از اواخر قرن نوزدهم تاکنون مورد مطالعه قرار گرفته است.

مردمانی که در دوره پارینه‌سنگی جدید در این غار زندگی می‌کردند و مالکان این صدف حلزونی بودند، بخشی از فرهنگ «ماگدالنی» (Magdalenian) به شمار می‌آمدند. از شاخصه‌های مهم این فرهنگ، استفاده مردمانش از شاخ، استخوان و عاج و همچنین غارنگاره‌های پیشرفته آنان است.

«کرول فریتز» (Carol Fritz)، باستان‌شناس دانشگاه تولوز که سال‌هاست به مطالعه این غار و نقاشی‌های آن مشغول است، می‌گوید: «آثاری، همچون این صدف حلزونی، تصویری از چگونگی زندگی ساکنان این غار رسم می‌کنند.» او اضافه می‌کند که: «مطالعه غارنگاره‌ها، خارج از بستر فرهنگی آن‌ها کار دشواری است.»

حالا محققان، به کمک دکتر «جین میشل کورت» (Jean-Michel Court)، موسیقی‌شناس دانشگاه تولوز موفق شده‌اند تا دوباره این ساز بادی را به صدا در بیاورند. کورت می‌گوید که به هوای زیادی احتیاج داشت تا بتواند صدای این ساز را نگه دارد. صداهایی که از این صدف حلزونی تولید شدند، نزدیک به نت‌های دو (C)، دو دیز (C sharp)  و رِ (D) بودند.

صدف حلزونی یافت شده ۳۱ سانتی‌متر طول و ۱۸ سانتی‌متر عرض دارد. این صدف متعلق به گونه‌ای از حلزون دریایی به نام Charonia Lampas است و گمان می‌رود از اقیانوس اطلس (به فاصله حدودی ۱۵۰ مایل دورتر) به این غار آورده شده باشد.

پژوهشگران به کمک تکنولوژی مدرن و ابزارهای پیشرفته متوجه شدند که این صدف حلزونی، به کمک انسان دستخوش تغییراتی شده است. برای مثال، بخشی از دهانه بیرونی آن بریده شده تا بدین ترتیب نگه‌داشتن و حمل آن آسان‌تر شود.

همچنین رأس و نوک این صدف هم بریده شده و از آن‌جایی که این بخش از سخت‌ترین قسمت‌های صدف است، احتمال طبیعی بودن این اتفاق بسیار کم است. به علاوه، با استفاده از سی‌تی اسکن و ابزارهای دیگر، محققان متوجه سوراخی، تقریباً به قطر نیم اینچ در بخش داخلی صدف شدند.

نوک شکسته‌ شده و این سوراخ، احتمالا باعث می‌شدند تا یک دهنی، شاید استخوان توخالی یک پرنده، در آن جای بگیرد. دیگر آنکه، بقایایی از ماده‌ای قهوه‌ای رنگ در اطراف رأس شکسته‌ شده این صدف پیدا شده که احتمالا نشان از ماده‌ای ارگانیک (همانند رزین یا موم) دارد که برای چسباندن دهنی به کار می‌رفت.

همه این تغییرات که احتمالا به عمد و توسط انسان به وجود آمده‌اند، نشان از آن دارد که این صدف حلزونی می‌توانست به عنوان یک ساز و آلت موسیقی، کاربری داشته‌ باشد. مدل سه‌بعدی آن نیز اینجا در دسترس است.

بخشی از صدف نیز، با نقاط قرمز تزئین شده است. این تزئینات بسیار شبیه به همان الگویی هستند که در نقاشی‌های غار هم آن را می‌بینیم.

«ژیل توسلو»، باستان‌شناس و متخصص غارنگاره‌ها که در این تیم تحقیقاتی نیز مشارکت داشت، می‌گوید: «ما گمان می‌کنیم که این صدف، با همان الگویی تزئین شده است که در غارنگاره‌های مارسولاس هم از آن استفاده شده. این شباهت باعث می‌شود تا پیوندی محکم، بین موسیقی نواخته‌ شده از صدف و تصاویر روی دیوار برقرار کنیم.» او اضافه می‌کند: «تا جایی که می‌دانیم، این نخستین‌ بار است که شواهدی از چنین ارتباطی بین موسیقی و غارنگاره‌های اروپای پیش از تاریخ می‌بینیم.»

«میریام کولار»، باستان‌شناسی که به مطالعه صدف‌های حلزونی مشغول است و در این تحقیق نقشی نداشته، می‌گوید: «شواهد قانع‌کننده‌ای وجود دارد، مبنی بر آنکه این صدف با دستکاری انسان، دستخوش تغییراتی شده تا یک آلت موسیقی باشد.»

صدف حلزونی یافت شده، قدیمی‌ترین سازی نیست که باستان‌شناسان آن را کشف می‌کنند. برای مثال کشف فلوت‌هایی از جنس استخوان و مربوط به حدود سی‌وپنج هزار سال پیش از اولین سازهای یافت شده‌اند.

همچنین محققان باور دارند انسان‌ها از دیگر آلات موسیقی چون طبل نیز بهره می‌جستند، اما از آن‌جایی که این سازها از چوب و یا پوست ساخته می‌شدند، تا امروز حفظ نشده‌اند.

صدای این ساز هفده هزار ساله را بشنوید:

در دیگر نقاط جهان نیز می‌بینیم که صدف‌های حلزونی بسته به فرهنگ‌های مختلف به عنوان آلات موسیقی، وسیله‌ای جهت برقراری تماس و علامت‌دهی و یا اشیایی مقدس کارایی داشتند. شیپورهای صدف دیگری نیز در نقاطی چون نیوزلند و پرو یافت شده‌اند.

محققان باور دارند این صدف حلزونی که به عنوان یک ساز بادی کاربری داشته، موجب روشن شدن ابعاد موسیقیایی جدیدی در بستر جوامع پارینه‌سنگی جدید، که تا الان ناشناخته مانده بود، خواهد شد.

نتایج این تحقیق نیز در ژورنال Science Advances منتشر شده است.