موجودات عجیب: کَرکَسی که فقط استخوان می خورد

در افسانه ها آمده است که آیسخولوس نمایشنامه نویس یونان باستان که زمان زیادی را نیز در محیط های باز سپری می کرد، همواره بیم آن را داشته که شی ای از آسمان روی سرش بیافتد و جانش را بگیرد. در ادامه نیز ظاهرا عقابی که لاک پشتی را از روی زمین برداشته به تصور اینکه سر بدون موی او یک تکه صخره است و می تواند با پرتاب کردن لاک پشت رویش، آن را به دو نیم تقسیم کند، طعمه خود را روی وی رها کرده و جانش را گرفته است.

این داستان یقینا صحت ندارد اما باور کنید که عقاب ها برای نصف کردن لاک پشت ها از چنین روشی بهره می گیرند. جالب است بدانید که حتی پرنده دیگری نیز وجود دارد که چنین کاری می کند، منتها با این تفاوت که طعمه های پرتابی او روی زمین لزوما جاندار نیستند.

کرکس زیبایی که در تصویر می بینید هما یا مرغ استخوان خوار یا کرکس ریشدار نام دارد و تقریبا تمام خوراک خود را از تکه های استخوان تامین می کند و اگر امکانش باشد، استخوان ها را به صورت کامل می بلعد. در مورد اشیائی هم که پرنده توانایی بلعیدنشان را ندارد، آنها را حین پرواز به آسمان برده و روی صخره ها رها می کند تا به قطعات کوچک تقسیم نماید.

درست مانند هر کرکس دیگری، این گونه نیز که بر فراز کوه های آفریقا، آسیا و اروپا پرواز می کند، نقش بسزایی در حفظ اکوسیستم دارد و با مصرف کردن لاشه حیوانات، میزان شیوع و گسترش بیماری های مختلف را کاهش می دهد.

اما نکته مهم در رابطه با این گونه آن است که 95 درصد از رژیم غذایی آن را استخوان ها تشکیل می دهند؛ در واقع پرنده بعد از دیدن لاشه ها، منتظر جانوران دیگر می ماند تا گوشت باقی مانده روی استخوان ها را پاکسازی نمایند و سپس با آسودگی خاطر به سمت غذای مورد علاقه اش حرکت می کند.

سونجا کروگر از پارک Maloti-Drakensberg آفریقای جنوبی می گوید: این جانور عموما به دنبال پستانداران سُم دار با ابعاد کوچک تا متوسط است. هرچیزی که ابعاد یک گوسفند را داشته باشد می تواند طعمه خوبی برای آن باشد، چراکه به راحتی می تواند استخوان هایش را مصرف نماید.

اما کرکس ریشدار توانایی بلعیدن استخوان جانوران بزرگ تر از این اندازه را ندارد. منقار و پنجه های آن بیش از اندازه ضعیف هستند که بتواند استخوان این موجودات را به قطعات کوچک تر تقسیم نماید. به همین خاطر، راهکار جانور آن است که استخوان را برداشته و برفراز آسمان به پرواز در می آید.

کرکس در مرحله بعد، با دید خوبی که نسبت به محوطه زیرین خود پیدا کرده، یک تکه صخره را هدف گرفته و استخوان را روی آن رها می کند. در صورتی که هدف گیری دقیق انجام شود، استخوان به تکه های مختلفی خرد شده و سپس پرنده در آن ناحیه فرود می آید و آنها را می بلعد.

اما اگر هدف گیری کرکس دقیق نباشد یا استخوان کمانه کند و روی جای دیگری پرت شود (بی آنکه به قطعات کوچک تر تقسیم گردد) آنگاه، پرنده مجددا همین کار را تکرار می کند تا به نتیجه مطلوبش برسد.

اما وعده غذایی این پرنده برخلاف آنچه تصور می کنید بسیار غنی است. خود استخوان سرشار از کلسیم است و بهترین قسمتش مغز آن است که حجم بالایی از چربی و انرژی را در خود جای داده.

به جرات می توان گفت که استخوان ها تقریبا برای هر جانور دیگری غیرقابل هضم هستند. البته کفتارها هم به واسطه بهره مندی از فکی قدرتمند، جسته و گریخته به سمت استخوان جلب می شوند اما نمی توان گفت که استخوان ها اصلی ترین وعده غذای آنها هستند.

جغدها هم که تمام بدن موش را می خورند، باید استخوان های این موجودات را قی کنند. برای کرکس های ریش دار اما، این مساله غیرقابل قبول است و باید بتوانند استخوان ها را به راحتی هضم نمایند.

ممکن است این تصور در ذهنتان شکل بگیرد که سیستم گوارشی کرکس برای هضم این نوع غذا قطعا به دردسر می افتد اما جانور برای حل این مشکل راهکار مختص به خود را دارد که در واقع نوعی اسید قدرتمند است.

جالب است بدانید که سیستم هاضمه پرنده، حتی آنقدر هم طولانی و کشیده نیست که بتواند استخوان ها را مدیریت نماید و علاوه بر این، از خرد شدن استخوان ها در مراحل بعدی هم خبری نیست.

به لطف اسیدی که در ابتدا به آن اشاره گردید، تنها 24 ساعت طول می کشد تا یک کرکس ریشدار استخوان های سفت و محکم را دفع نماید.

قوت غالب پرنده را نیز استخوان تشکیل می دهد، البته به غیر از مواردی که پای جوجه های کرکس در میان باشد. در واقع جوجه های تازه متولد شده کرکس ابدا توانایی هضم استخوان را ندارند و به همین دلیل در زمان هایی از سال، مشاهده می شود که این کرکس ها تکه هایی از گوشت و حتی چربی را جمع آوری می کنند تا در زمان به دنیا آمدن جوجه ها از آنها استفاده نمایند.

سوال اینجاست. اگر کرکس ریشدار توانایی خوردن گوشت را هم دارد، چرا دردسر هضم استخوان را به خود می دهد؟ دو دلیل وجود دارد. نخست اینکه برای مصرف گوشت باید خطر مزاحمت های کفتار را هم به جان بخرد و دیگر اینکه، برخلاف دیگر لاش خورها که باید تا قبل از فاسد شدن جسد طعمه را مصرف نمایند، کرکس ریشدار می تواند هر زمان که دلش خواست از استخوان های لاشه تغذیه نماید و به همین خاطر می توان گفت که خوراک او در سرتاسر محیط کوهستان پراکنده شده و به یک نقطه محدود نمی شود.

پرهای عجیب

احتمالا بعد از مشاهده تصاویر این کرکس، متوجه شده اید که برخلاف دیگر کرکس ها، روی سر این گونه پر وجود دارد و این پرها رنگ قرمز بسیار زیبایی دارند.

این پرها در اصل آنجا هستند چون بودنشان هیچ مانعی ندارد. عادات غذایی کرکس ریشدار مشابه به انواع دیگر نیست؛ در واقع گونه های دیگر این پرها را ندارند و به همین خاطر می توانند بدون نگرانی از آغشته شدن پرهای سر خود با خون و مایعات بدنی طعمه، سر خود را به داخل لاشه کرده و از گوشت آن بخورند.

به این ترتیب، دیگر احتمال گسترش بیماری از طریق آنها وجود ندارد و چون کرکس ریشدار بعد از همه به سراغ لاشه می آید تا از استخوان های آن تناول نماید، دیگر نگرانی ای از بابت این مسائل پیش رویش قرار ندارد و میتواند با پرهای زیبایی که روی سرش قرار دارند به دیگران فخرفروشی کند.

در مورد رنگ این پرها هم باید بگوییم که به خاطر مالش آنها با صخره ها و غلتیدن پرنده در خاک به این رنگ در می آیند. آنطور که کروگر می گوید، اکسید آهن باعث سرخ شدن رنگ این پرها می شود. جالب است بدانید کرکس هایی که برای مدت طولانی در قفس نگهداری می شوند و نمی توانند در خاک اسیدی این مناطق عبور و مرور کنند، پرهایی به رنگ سفید روی سر خود دارند.

اما علت تغییر یافتن رنگ این پرها چیست؟ یکی از نظریه های مطرح شده این است که رنگ قرمز نوعی نماد قدرت است. پرنده هایی که رنگ پرهای روی سرشان تیره تر است زمان بیشتری را صرف غلتیدن در خاک کرده اند و در نتیجه به جفت های احتمالی شان این پیام را می رسانند که تناسب اندام بهتری دارند چراکه به اندازه کافی غذا می خورند و انرژی لازم برای سپری کردن زمان در خاک را داشته اند.

نظریه محتمل تر طبق گفته کروگر این است که این خاک، باکتری ها را از پرنده دور نگه می دارد و همزمان به کرکس کمک می کند که مواد معدنی خاک را جذب بدنش نماید.

در لبه پرتگاه

این مواد معدنی هر قدر هم زیاد باشند نمی توانند این کرکس ها را از اصلی ترین تهدید خود یعنی انسان حفظ کنند. این پرنده خصوصا در آفریقا با تهدیداتی جدی روبروست و شکار و سمومی که برای به دام انداختن آن مورد استفاده قرار می گیرند به شدت آن را تهدید می کنند.

البته این تله های مسموم صرفا هم با هدف شکار کرکس ریشدار مورد استفاده قرار نمی گیرند و بعضا برای انتقام گیری از جانورانی کار گذاشته می شوند که احشام خانگی را خورده اند.

به همین خاطر، مزرعه داران معمولا با مسموم کردن جسد حیوانات منتظر قاتل حیوانات خانگی شان می مانند و این کرکس های بیچاره معمولا تنها موجوداتی هستند که به دام می افتند.

از دیگر خطرات پیش روی این پرنده، طبیبان سنتی هستند که آنها را به خاطر دید بسیار خوبشان شکار می کنند. این افراد در واقع باور دارند که کرکس های ریشدار می توانند آنها را از آینده باخبر کنند.

از همین رو، جمعیت کرکس ها (تمامی گونه ها) مرتبا کوچک و کوچک تر می شود. در آفریقای جنوبی، کرکس ریشدار به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد اما کروگر با همکاری دولت این کشور و همکاران خود کمپینی عمومی را برای آموزش مزرعه داران در مورد آسیب هایی که به خاطر طعمه هایشان بر پیکره طبیعت وارد می شود به راه انداخته اند. آنها همچنین به واسطه کمبود غذا، محوطه هایی را هم برای غذا خوردن این پرنده ایجاد کرده اند.