آپولو ۱۳؛ موفق‌ترین شکست ناسا برای تسخیر ماه

آپولو ۱۳ سومین تلاش ناسا برای فتح ماه بود اما هرگز به مقصد نرسید و فضانوردان در این ماموریت از دور نظاره‌گر ماه بودند. علی رغم ناموفق بودن این ماموریت ناسا آنرا موفق ترین شکست خود می داند چرا که طی آن با اتخاذ استراتژی مناسب جان فضانوردان از مرگ حتمی نجات داده شد.

برنامه فضایی آپولو که نزدیک به ۱۴ سال به طول انجامید، ریشه در رقابت های فضایی آمریکا و شوروی داشت. پرتاب ماهواره «اسپوتنیک ۲» همزمان با چهلمین سالگرد انقلاب اکتبر روسیه و پس از آن حضور «یوری گاگارین» به عنوان اولین انسان در فضا باعث سرخوردگی آمریکایی ها شده بود.

آنها برای سبقت گرفتن از رقیب برنامه آپولو را برای سفر به ماه پیش کشیدند که علی رغم موفقیت هایی نظیر قدم گذاشتن انسان بر ماه، شکست های عمده ای را نظیر ماموریت آپولو ۱۳ را نیز به همراه داشت.

فضانوردان آپولو ۱۳

فضانوردان آپولو ۱۳ عبارت بودند از «جیم لاول»، فرمانده فضاپیما «فرد هیز»، خلبان ماژول ماه نشین و «جان سویگرت»، خلبان ماژول فرماندهی. لاول که آن زمان ۴۲ سال داشت، حین پیوستن به این ماموریت با حضور در ۳ ماموریت فضایی از جمله آپولو ۸ و ۵۷۲ ساعت پرواز عنوان باتجربه ترین فضانورد را یدک می کشید.

سویگرت عضو تیم ذخیره بود و در لحظات پایانی به خدمه اضافه شد. ماجرا از این قرار بود که یکی دیگر از اعضای تیم ذخیره به نام «دوک» به سرخجه مبتلا شده بود و از میان شش نفر فضانورد تنها یکی از اعضای تیم اصلی به نام «متینگلی» سابقه ابتلا به این بیماری را نداشته و در برابر آن ایمن نبود. ناسا از ترس اینکه ویروس به متینگلی سرایت کرده و طی سفر فضایی علائم بیماری ظاهر شود، وی را از فهرست خدمه خارج و سویگرت را جانشینش کرد.

انفجار در مخزن اکسیژن

آپولو ۱۳ در ۱۱ اپریل ۱۹۷۰ از پایگاه «کیپ کندی» و سوار بر راکت غول پیکر ساترن ۵ روانه فضا شد. فضاپیمای حامل فضانوردان از مدارگرد ادیسه و ماه نشین اکواریس تشکیل شده  بود که با تونلی به هم متصل شده بودند. طی سفر خدمه در مدارگرد ادیسه اقامت داشتند.

حدود ۱۵۰ دقیقه بعد از پرتاب، بخش سوم موشک یا S-IVB دوباره روشن شد تا توان نهایی برای حرکت به سمت مدار ماه را فراهم سازد. مانور انتقال و جداسازی ماه نشین هم با موفقیت انجام شد اما دو روز بیشتر از پرتاب نگذشته بود که در فاصله ۲۰۰ هزار مایلی زمین متوجه سیگنال هشداری مبنی بر کاهش فشار در مخزن اکسیژن ادیسه شدند. این هشدار زمانی نشان داده می شد که یا مشکلی رخ داده بود و یا برای جلوگیری از ته نشین شدن اکسیژن باید گاز درون مخزن گرم شده و با کمک یک فن به گردش در می آمد.

سویگرت که گمان می کرد گاز در حال ته نشین شدن است با چرخاندن یک سوییچ فرایند حرارت دهی را کلید زد اما لحظه ای بعد تمام فضاپیما به لرزه درآمد. با سقوط سطح اکسیژن و قطع برق تمام چراغ های هشدار در ادیسه و مرکز کنترل روشن شد و اینجا بود که سویگرت با گفتن جمله ای ماندگار مرکز کنترل را در جریان قرار داد: «هیوستون، ما یک مشکل داریم».

لاول با نگاهی به بیرون متوجه نشت اکسیژن شده و دریافت که رویای پیاده روی در ماه برای آنها تمام شده:

فرود نیامدن روی ماه و مرگ در فضا دو چیز کاملا متفاوت هستند. ما بی خیال فرود روی ماه شدیم و حالا سوال این بود که چطور خودمان را به خانه برسانیم.

لاول بر این باور است که انفجار در بهترین زمان ممکن برای آنها رخ داده چرا که اگر زودتر رخ می داد انرژی کافی برای دور زدن ماه و اسلینگ شات به سمت زمین را نداشتند. از طرف دیگر اگر  انفجار دیرتر و حین گردش به دور ماه یا بدتر از آن زمانی او و هیز روی سطح بودند رخ می داد، هیچکدام جان سالم به در نمی بردند.

ناسا مدت ها بعد پی برد که دلیل انفجار به عدم رعایت نکات ایمنی برمی گشت که نتیجه ترکیبی از خطاهای تست و تولید قبل از پرتاب بود. در آن شب ترسناک جرقه ای از یک سیم لخت در مخزن اکسیژن باعث آتش سوزی، نابودی یکی از مخازن و آسیب به مخزن دوم درون فضاپیما شد.

از آنجایی که سلول های سوختی ادیسه هم از اکسیژن تغذیه می کردند، توان برق هم کاهش یافته بود. از طرف دیگر تراسترهای کنترل ارتفاع پس از تشخیص تخلیه اکسیژن سعی در پایدارسازی فضاپیما از طریق روشن کردن جت های کوچک داشتند اما این فرایند هم به خاطر آسیب دیدن برخی جت ها در انفجار با شکست مواجه شد.

تنها شانسی که فضانوردان آپولو ۱۳ داشتند وجود ماه نشین اکواریس بود که قرار نبود تا زمان نزدیک شدن به موعد فرود روی ماه روشن شود و حالا نقش پشتیبان را برایشان پیدا می کرد. هیز و لاول به طرز دیوانه داری سعی در روشن کردن اکواریس در سریعترین زمان ممکن داشتند.

مشکل اینجا بود که اکواریس به خاطر فقدان سپر حرارتی توانایی جان به در بردن از اصطکاک ناشی از بازگشت به زمین را نداشت و اینکار باید با کمک ماژول ادیسه صورت می گرفت. به همین خاطر در زمان روشن کردن اکواریس توسط دو فضانورد دیگر سویگرت در ادیسه باقی ماند تا با خاموش کردن آن انرژی لازم برای فرود را ذخیره کند. لاول درباره این لحظات می گوید: «افکار منفی دائم به مغزمان هجوم می آورد اما هیچکدام درباره آنها حرف نمی زدیم.»

انعکاس خبری گسترده

تا پیش از آغاز سفر فضایی آپولو ۱۳ خبرهای مربوط به آن چندان در رسانه ها انتشار پیدا نمی کرد و هیچکدام از شبکه های معروف علاقه چندانی به مصاحبه با فضانوردان در آستانه پرواز نشان نمی دادند اما انتشار اخبار مربوط به انفجار در فضاپیما باعث تبدیل سفر به یک درامای واقعی و پوشش لحظه به لحظه آن در سراسر دنیا و از جمله ایران شده بود.

با افزایش شدید مخاطبان شایعات هم یکی پس از دیگری شروع شد. بر اساس یکی از داغ ترین شایعات فضانوردان قرص هایی سمی به همراه داشتند تا در صورت ناامیدی از زنده ماندن خود را خلاص کنند؛ فرضیه مضحکی که Lovell در کتاب خود با عنوان «ماه گمشده» روی آن خط بطلان کشیده است.

کاخ سفید هم که مستاصل شده بود از ناسا خواست شانس زنده ماندن فضانوردان را اعلام کند. «جین کرانز»،مدیر پرواز از این کار خودداری کرد اما مدیران دیگر احتمال جان به در بردن فضانوردان از این شرایط فاجعه بار را ۵۰-۵۰ اعلام کردند. کرانز اما اصلا فکر شکست را به خود راه نداده و به دنبال سالم برگرداندن همکارانش به هر قیمتی بود.

از طرف دیگر رقیب دیرینه آمریکا یعنی شوروی هم آمادگی خود را برای کمک اعلام کرد. «آلکسی کاسیگین»
نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی با ارسال پیامی به شهروندان و اعضای نیروهای مسلح دستور داد از تمام ابزارهای لازم برای یافتن راه حلی به منظور نجات جان فضانوردان استفاده کنند. ۴ کشتی این کشور در کنار کشتی های نظامی بریتانیا و فرانسه روانه محل تعیین شده برای فرود فضانوردان در اقیانوس آرام شدند.

سفری سرد و زجرآور به سوی خانه

خدمه بخت برگشته آپولو ۱۳ با تمام فشار و دلهره ای که به آنها وارد شده بود، باید بین چالش رسیدن به خانه و حفظ انرژی در اکواریس تعادل برقرار می کردند. آنها پس از اجرای مانوری حیاتی برای قرار دادن فضاپیما در مسیر بازگشت، تمام سیستم های غیر ضروری را از مدار خارج و خاموش کردند.

با خاموشی سیستم ها دمای فضاپیما بدون منبع حرارت به سرعت تا حد منجمد کننده ای کاهش پیدا کرد. در این دما نه تنها امکان خواب وجود نداشت و آذوقه‌شان غیرقابل خوردن شده بود، بلکه آب را هم جیره بندی کردند چرا که اکواریس برای کاهش دمای سخت افزار به مایعات وابسته بود و آب اضافی امکان روشن ماندن بیش از زمان تعیین شده را به آن می داد.

مشکلات فضانوردان تمامی نداشت. اکواریس در واقع برای اقامت ۴۸ ساعته ۲ نفر طراحی شده بود اما حالا ۳ نفر باید ۴ روز در آن دوام می آوردند. در این شرایط علاوه بر تنگی فضا افزایش سطح  کربن دی اکسید هم به خطر دیگری برای جان آنها تبدیل شده بود. روی زمین اما متخصصان ناسا شبانه روز مشغول کمک به فضانوردان برای انجام فعالیت های لازم بودند. تولیدکنندگان فضاپیما هم برای ارائه راهنمایی‌های لازم به گروه پشتیانی اضافه شده بودند.

کربن دی اکسید درون فضاپیما از طریق مخازن لیتیوم هیدروکسید جذب می شد اما ماژول ماه نشین فاقد تعداد کافی از آنها بود. تعداد دیگری از این مخازن در ماژول فرماندهی قرار داشت اما ساختار آنها به نحوی نبود که با تجهیزات ماه نشین سازگاری داشته باشند. متخصصان مرکز کنترل برای حل این مشکل دستورالعملی یک ساعته را به فضانوردان دادند و خوشبختانه پس از اجرای این راهنما غلطت کربن دی اکسید به سرعت کاهش یافت.

با تمام تفاسیر سفر به خانه برای فضانوردان مثل عبور از هفت خان رستم بود. همه آنها وزن زیادی از دست داده و Haise هم دچار عفونت کلیه شده بود. خوشبختانه سفینه کوچک آنقدر دوام آورد که آنها را سالم به نزدیکی اتسمفر زمین برساند. در ساعات های پایانی خدمه خسته و مضطرب به ادیسه برگشته و آنرا روشن کردند. کل این فضاپیما عملا برای چندین روز غرق در آب سرد بود اما معیارهای امنیتی لحاظ شده پس از فاجعه آپولو ۱، مانع از کار افتادن آن شد.

در ۱۷ آپریل فضانوردان وارد جو زمین شدند اما ارتباطشان برای مدتی طولانی تر را از حالت عادی با مرکز قطع شد. لحظات قطع ارتباط برای ایستگاه زمینی به اندازه یک عمر طی شد اما در نهایت سه چتر نجات در آسمان اقیانوس آرام ظاهر شد که بازگشت سالم هر سه فضانورد خبر می داد. لاول می گوید تازه اینجا فهمیدیم که جان سالم از مهلکه به در برده ایم.

آنها هنوز نمی دانستند که طی یک هفته چه موج خبری عظیمی در دنیا به پر کرده اند تا اینکه در میان استقبال کنندگان با «ریچارد نیکسون»، رییس جمهور وقت ایالات متحده مواجه شدند. آنطور که خودشان می گوید حتی خوابش را هم نمی دیدند که یک میلیارد نفر شرایط آنها را از طریق روزنامه، رادیو و تلویزیون دنبال کنند.

میراث آپولو ۱۳

مهندسان و طراحان فضاپیما با درس گرفتن از آپولو ۱۳ تغییرات متعددی را در ماژول های سرویس و فرمان فضاپیما پیاده کردند که شامل این موارد می شود:

• اضافه کردن یک  مخزن کرایو اکسیژن با قابلیت ایزوله سازی به منظور تامین نیاز خدمه
• حذف تمام سیم ها و فن های مخزن کرایو
• حذف ترموستات ها از مخزن کرایو و تغییر نوع لوله حرارتی
• افزودن باتری ۴۰۰ آمپر ساعتی به ماژول قمری
• افزودن کیسه های ذخیره آب به ماژول فرماندهی

سرنوشت خدمه آپولو ۱۳ هم به نوبه خود جالب است. هیز به عنوان فرمانده آپولو ۱۹ تعیین شد اما این ماموریت به خاطر قطع بودجه ناسا لغو شد تا یکبار دیگر ناکامی گریبانگیر وی شود. وی سپس به عنوان خلبان شاتل انترپرایز در پروازهای آزمایشی منصوب شد که چندان موفقیت چشمگیری به شمار نمی رود.

سویگرت از شهرتی که به دست آورده بود استفاده کرده و در سال ۱۹۸۲ به عنوان نماینده کلرادو راهی کنگره شد اما پیش از اینکه سوگند نمایندگی ادا کند به خاطر ابتلا به سرطان استخوان از دنیا رفت.

لاول هم با کمک روزنامه نگاری به نام «جفری کلاگر» زندگی نامه خود را در کتابی با عنوان «ماه گمشده: سفر پرمخاطره آپولو ۱۳» به رشته تحریر درآورد. همانطور که از نام کتاب پیداست تمرکز اصلی اثر بر ماموریت ناکام بود و در سال ۱۹۹۵ فیلمی با عنوان آپولو ۱۳ بر اساس آن ساخته شد. این فیلم با نقش آفرینی تام هنکس به جای لاول  برنده ۲ جایزه اسکار شده و مخاطبان هم از آن استقبال کردند. جالب اینجاست خود لاول هم در سکانس های پایانی فیلم نقش کاپیتان ناو U.S.S. Iwo Jima را ایفا کرد که در تصویر زیر با تام هنکس خوش و بش می کند.

شکست ناسا در این ماموریت از نظر اینکه پای فضانوردان به ماه نرسید کتمان ناپذیر است اما این آژانس آنرا موفق ترین شکست خود می داند چرا که فضانوردان روحیه خود را حفظ کرده و با اجرای اقدامات لازم در سریع ترین زمان ممکن جانشان را نجات دادند. از سوی دیگر متخصصان ناسا در پایگاه زمینی هم با کار تیمی،حفظ روحیه و اتخاذ تصمیم های مناسب در زمان درست مانع از وقوع یک فاجعه شدند.

ناسا امسال و در پنجاهمین سالگرد آپولو ۱۳ برنامه هایی را برای بزرگداشت آن تدارک دیده که شامل انتشار مستند  Apollo 13: Home Safe  و راه اندازی سایت Apollo 13 in Real Time  می شود. این سایت ویدیوها و فایل های صوتی خدمه و پرسنل ایستگاه زمینی را دقیقا در همان ساعتی پخش می کند که نیم قرن قبل رخ داده بود.