واکسن ۱۲ بیماری مشهور جهان در چه مدت و چطور ساخته شد؟

در سراسر جهان، محققان با سرعتی رکوردشکنانه مشغول توسعه واکسنی برای ویروس جدید کرونا هستند، ویروسی که تا همین حالا بیش از ۱۳ میلیون نفر را در جهان آلوده کرده و حداقل ۶۰۰ هزار نفر را به کام مرگ کشانده است.

درحالی که هنوز هیچ دوا و درمان شناخته شده‌ای برای کرونا ویروس نداریم، بسیاری به این باور رسیده‌اند که تولید واکسن، ایده‌آل‌ترین گزینه برای جلوگیری از شیوع دوباره ویروس در آینده خواهد بود - اما حقیقت تلخ اینست که ساخت واکسن سال‌ها و گاهی چند دهه طول می‌کشد.

در ایالات متحده، روند توسعه واکسن باید مراحل مشخصی را پشت سر بگذارد که شامل فاز تحقیقات، آزمایش‌های پیش‌بالینی، آزمودن داروهای تازه، چهار فاز از آزمایش واکسن و در نهایت بررسی همه‌جانبه از سوی مرکز کنترل و پیش‌گیری بیماری آمریکا و همینطور وزارت غذا و دارو می‌شود.

پیمودن تمام این مراحل، می‌تواند چندین سال طول بکشد و حتی آن موقع هم نتیجه کار لزوما آنقدر که امید داشتیم موثر نخواهد بود.

درک لو، نویسنده بلاگ In The Pipeline و کسی که بیش از ۳۰ سال در زمینه کشف دارو تجربه دارد به خبرگزاری بیزنس اینسایدر می‌گوید که: «شدیدا خوشحال خواهم شد اگر در اشتباه باشم، اما واقعا بعید می‌دانم که در زمان مقرر قادر به تولید واکسنی باشیم که شرایط پاندمی کنونی را تغییر دهد».

اما به خاطر وخامت این پاندمی، تولیدکنندگان و محققان برجسته در سراسر جهان، تمام سرمایه و وقت خود را صرف تولید واکسن برای کووید-۱۹ کرده‌اند تا بلکه در سریع‌ترین زمان ممکن، قادر به مقابله با بلایی باشیم که اکنون به سر کره خاکی آمده.

دکتر آنتونی فاسی، متخصص ارشد دولت آمریکا در زمینه بیماری‌های واگیردار مدتی پیش در مقابل کنگره این کشور شهادت داد و گفت که می‌توان تا پایان سال جاری میلادی، واکسنی توسعه داد که در سال ۲۰۲۱ در دسترس عموم قرار می‌گیرد.

اما برای صحبت در این ‌باره اندکی زود است. اگرچه برخی شرکت‌های تولیدکننده دارو اکنون در فاز آزمایش بالینی به سر برده و به نتایجی مثبت هم دست یافته‌اند، هنوز هیچ تضمینی نیست که اصلا یک روز واکسنی برای کووید-۱۹ داشته باشیم.

برای اینکه به درکی بهتر راجع به پیچیدگی‌های تولید واکسن برسیم، بیایید مروری کنیم بر اینکه واکسن‌های دیگر بیماری‌های واگیردار در طول تاریخ، طی چه مدت زمانی تولید شده و به دست مردم رسیدند.

آبله

ریشه‌کنی آبله از طریق واکسن، یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای بشر در تاریخچه سلامت عمومی به حساب می‌آید - اما رسیدن به این موفقیت، چند سده طول کشید.

معلوم نیست بیماری آبله دقیقا از کجا آمده، اما دانشمندان عقیده دارند که سابقه آن به امپراطوری مصری‌ها در قرن سوم پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. تا قرن ۱۸ام میلادی، استعمار سبب شد این بیماری راهش را به اقصی نقاط جهان باز کند. نرخ مرگ و میر این بیماری، رقم سرسام‌آور ۳۰ درصد بود. به عبارت دیگر، ۳۰ درصد مبتلایان به آبله جان خود را از دست می‌دادند.

در سال ۱۷۹۶ میلادی، ادوارد جنر انگلیسی توانست به شکلی موفقیت‌آمیز نخستین واکسن آبله را بسازد، اما تا پیش از دهه ۱۹۵۰ میلادی نبود که واکسن به صورت موثر در سراسر جهان در دسترس قرار گرفت و بیماری را در برخی نقاط ریشه‌کن کرد.

بعد در سال ۱۹۶۷، یک همت جهانی باعث شد تولیدات واکسن بالا برود و با پیشرفت‌های حاصل شده در تکنولوژی سوزن‌های پزشکی، بالاخره بشریت توانست رد پای آبله را در سال ۱۹۸۰ برای همیشه از زندگی خود حذف کند.

تا به امروز، آبله تنها بیماری‌ایست که به کمک واکسن، به صورت کامل در تمام نقاط جهان شکست داده شده.

طاعون

طاعون یکی از قدیمی‌ترین و مرگبارترین بیماری‌های جهان است و در تاریخچه بشریت، بیشتر از ۲۰۰ میلیون نفر را به کام مرگ کشانده. اما تا به این لحظه، هنوز هیچ واکسن مجازی برای آن ساخته نشده.

طاعون احتمالا بیشتر شهرت خود را مدیون کشتن میلیون‌ها نفر در دوران قرون وسطی باشد، اما این بیماری همچنان در نقاط مختلف جهان فعال است. جالب است بدانید همین اواخر -یعنی در سال ۲۰۱۷- شاهد شیوع دوباره طاعون در ماداگاسکار بودیم که هم توجه بسیاری را به خود جلب کرد و هم بسیاری را به وحشت انداخت.

اما از آن‌جایی که طاعون از طریق باکتری شیوع می‌یابد، از آنتی بیوتیک‌های مدرن می‌توان برای درمان آن استفاده کرد. با این همه، محققان باور دارند که تولید واکسن، بهینه‌ترین گزینه برای جلوگیری از شیوع دوباره بیماری در طولانی‌مدت خواهد بود.

در گذشته بی‌شمار تلاش غیر موفقیت‌آمیز برای تولید واکسن طاعون داشته‌ایم، یکی از برجسته‌ترین موارد نیز، تلاش ایالات متحده برای مقاوم‌سازی سربازان حاضر در جنگ ویتنام است.

اما در سال ۲۰۱۸ میلادی، سازمان بهداشت جهانی «پروفایل واکسن طاعون» را ساخت که ۱۷ کاندیدای احتمالی برای دریافت جواز واکسن را لیست کرده. این ۱۷ کاندیدا همچنان در مسیر آزمایش‌های بالینی هستند و سپس باید جواز وزارت غذا و دارو آمریکا را دریافت کنند.

حصبه (تب تیفوئید)

تب تیفوئید یا حصبه، بیماری مرگباریست که می‌تواند به شکل گسترده از طریق آب و غذا شیوع یابد. اگرچه این بیماری در مناطق صنعتی بسیار نادر است، اما در مناطق در حال توسعه‌ای نظیر آسیای جنوب شرقی، آفریقا و آمریکای لاتین کماکان مشکلی بزرگ تلقی می‌شود.

در حال حاضر دو واکسن داریم که برای مقاوم‌سازی در برابر حصبه در دسترس قرار گرفته‌اند. بعد از اینکه باکتری این بیماری در سال ۱۸۸۰ میلادی شناسایی شد، محققان آلمانی نخستین تلاش‌ها برای ساخت واکسن را در سال ۱۸۹۶ استارت زدند.

در سال ۱۹۰۹، فردریک اف. راسل، پزشک ارتش ایالات متحده نخستین واکسن حصبه را برای این کشور توسعه داد. در چند سال بعد، این واکسن برای مصارف نظامی کاربرد داشت و در سال ۱۹۱۴ نیز به صورت عمومی در اختیار مردم آمریکا قرار گرفت.

تب زرد

در سال ۱۹۵۱، مکس تیلر تبدیل به نخستین و تنها پزشکی شد که جایزه نوبل را به خاطر ساخت یک واکسن دریافت کرد. تلاش او برای کنترل بیماری تب زرد مورد تمجید گسترده جامعه پزشکی قرار گرفت و او توانست سال‌ها خطا در تحقیقات را نیز اصلاح کند.

تب زرد برای بیش از ۵۰۰ سال منجر به اپیدمی‌هایی مرگبار در سراسر جهان شده بود و تا پایان سده ۱۹ میلادی، یکی از شناخته‌ترین خطرات علیه بشریت بود. اما اطلاعات درباره این بیماری بسیار اندک بود و نخستین تلاش‌ها برای تولید واکسن، به اشتباه با این فرضیه پیش رفتند که تب زرد از طریق انتقال باکتری شیوع می‌یابد، درحالی که عامل بیماری‌زا، ویروس بود.

در سال ۱۹۱۸، محققانی که در انستیتوی راکفلر کار می‌کردند چیزی را توسعه دادند که به عقیده خودشان، نخستین واکسن موفقیت‌آمیز تب زرد بود. اما در سال ۱۹۲۶ تیلر خلاف این موضوع را اثبات کرد و تولید واکسن معیوب متوقف شد.

بیشتر از یک دهه بعد و در سال ۱۹۳۷، تیلر توانست نخستین واکسن موثر و امن را برای تب زرد بسازد که از آن زمان تبدیل به استانداردی جهانی شده است.

آنفولانزا

آنفولانزا تاریخچه‌ای طولانی و تراژیک از کشتن میلیون‌ها نفر در سراسر جهان دارد. در جریان پاندمی آنفولانزا در سال ۱۹۱۸، هیچ درمان یا واکسن شناخته شده‌ای برای ویروس وجود نداشت.

با آغاز تلاش‌ها در دهه ۱۹۳۰ میلادی، چندین دهه طول کشید تا پیچیدگی‌های ویروس آنفولانزا درک شود و تا پیش از سال ۱۹۴۵ هیچ واکسنی نتوانست جوازهای لازم را در ایالات متحده دریافت کند.

تنها دو سال بعد، در سال ۱۹۴۷، محققان به این نتیجه رسیدند که تغییرات فصلی در ترکیب‌بندی ویروس باعث می‌شود واکسن‌هایی که تا آن زمان تولید شده بودند عملا غیر موثر باشند. همین محققان دریافتند که به صورت کلی، با دو نوع برجسته از ویروس آنفولانزا روبه‌رو هستیم. آنفولانزای نوع A و آنفولانزای نوع B و همینطور انوع دیگری از ویروس که هر سال از راه می‌رسیدند. دقیقا به همین دلیل، محققان باید واکسن آنفولانزا را هر سال دستکاری کنند.

امروز، واکسن‌های آنفولانزای فصلی توسط سازمان بهداشت جهانی و براساس اطلاعات به دست آمده از مراکز نظارت آنفولانزا ساخته می‌شوند. تولید هر واکسن جدید، براساس سه نوع آنفولانزای جدیدی صورت می‌گیرد که بیشترین احتمال شیوع طی فصل پیش رو را دارند.