موجودات عجیب: زنبوری با مته فلزی روی بدنش

درخت انجیر علاوه بر میوه خوش طعمی که به بار می دهد، فواید دیگری هم دارد و برای نمونه در هندوستان، این نوع درخت نقش نوعی رینگ مسابقه میان دو گونه مختلف از حشرات را ایفا می کند: زنبور گرده افشان بی آزار و دشمنش که یک زنبور انگلی است و به نوعی دریل دندانه دار تقویت شده با آهن مجهز گردیده است.

این مته بسیار محکم از موی انسان نیز باریک تر است، با این همه، دارنده اش می تواند به لطف آن انجیرهای نارس را سوراخ کرده و به تخم های درون آن دسترسی پیدا کند و به همین خاطر خطری جدی برای نوزادان زنبور گرده افشان به شمار می رود که در داخل انجیر پنهان شده اند.

شکوفه های درخت انجیر، برخلاف بسیاری درختان دیگر در داخل انجیرها محفوظ می شوند و همین امر مشکلاتی را از باب تولید مثل برای آن به وجود می آورد: درخت نمی تواند برای پراکنده کردن گرده های خود به اطراف از باد یا حشرات استفاده نماید و در نتیجه برای انجام این ماموریت به زنبورهای گرده افشان تکیه می کند.

روند کار به این صورت است: وقتی یک گونه ماده از زنبور گرده افشان یکی از این درخت ها را در نزدیکی خود شناسایی می کند، روی یکی از انجیرهای نارس می نشیند و مسیری را به سمت مرکز خالی انجیر به داخل آن باز می کند.

ورودی این مسیر آنقدر تنگ و باریک است که همزمان با خزیدن حشره به داخل، شاخک ها و بال های آن از بدنه اش جدا می شوند. البته این مساله هیچگونه مشکلی را برای حشره ایجاد نمی کند چراکه دیگر به آنها نیازی پیدا نخواهد کرد.

در فضای توخالی انجیر، زنبور شروع به تخم ریزی می کند و همزمان گرده های درختی که در آن متولد شده را نیز پراکنده می کند و در نهایت جان می دهد (اگر به این میوه علاقه دارید احتمالا شنیدن این خبر چندان هم برایتان خوشایند نبوده اما نگران نباشید، همزمان با رسیدن انجیرها، بقایای گرده افشان های مرده نیز در داخل میوه هضم می گردند).

در ادامه تخم های زنبور شروع به باز شدن می کنند و تا قبل از رسیدن به بلوغ از انجیر و مواد داخلی آن تغذیه می کنند و سپس با هم جفت گیری می کنند. گونه های نر، بعد از ایجاد حفره درون بدنه انجیر می میرند و با قربانی کردن خود، راه را برای خروج ماده ها و حمل گرده ها به انجیرهای جدید و شروع مجدد این فراهم هموار می کنند.

این را می توان نمونه خوبی از تکامل هماهنگ یا همان همزیگری میان جانور و درخت خواند؛ دو گونه جانوری برای هزاران سال در کنار هم زندگی می کنند بی آنکه آسیبی را به یکدیگر وارد نمایند.

نامراتا گاندیا یکی از محققین حوزه بیومکانیک در موسسه علوم هند می گوید: گرده افشان ها به درخت کمک می کنند که انجیر تولید کند و انجیرها هم از نوزادان زنبور مراقبت می کنند و نقش نوعی مهد کودک را برای آنها ایفا می کنند.

البته این نوع تعاون و همکاری صرفا در دورهای بسته همزیگری وجود ندارند و برای نمونه زنبور Apocrypta westwoodi نیز دوست دارد که برای تخم گذاری به داخل این انجیرها راه پیدا کند و بنابراین نوزادان آن می توانند از تخم زنبورهای گرده افشان که در داخل انجیرها قرار دارند استفاده نمایند.

مشکلی که وجود دارد این است که وقتی زنبور گرده افشان به داخل میوه وارد می شود، نوعی ماده چسبنده و شیره مانند، راه ورود آن را مسدود می کند و درنتیجه حشره مجبور است که به سختی راه خود را به سمت مرکز انجیر در پیش بگیرد.

این جانور یک مکانیزم بدنی بسیار کشیده و بلند و برای تخم ریزی دارد. از آن سو، زنبور انگلی بعد از آنکه از بیرون، بدنه انجیر را با استفاده از شاخک های خود بررسی کرد تا از وجود قربانیانش درون آن اطمینان پیدا کند با استفاده از  همان بخش کشیده بدن خود شروع به سوراخ کردن انجیر می کند.

این کار البته با در نظر داشتن آنکه انجیر در این مرحله نارس است به هیج وجه ساده نخواهد بود. اما ابزاری که زنبور به آن مجهز گشته نیز معمولی نیست. جالب است بدانید که براساس یافته های گاندیا و همکارانش راس دندانه دار این مته با استفاده از فلز روی مستحکم شده است و در نتیجه حشره بدون آنکه انجیر را خراب کرده و به ظاهر آن آسیبی وارد کند، می تواند آن را سوراخ نماید.

این بخش از بدن زنبور آنچنان محکم است که حشره می تواند بارها و بارها با استفاده از آن انجیر را سوراخ کند (شاید 20 مرتبه در طول حیاتش). گاندیا می گوید: مساله ای که توجه ما را به خود جلب کرد این است که این مته باید خیلی محکم باشد تا بتواند انجیر را سوراخ کند و در عین حال هم باید از انعطاف پذیری خوبی برخوردار باشد تا در داخل انجیر مانور بدهد و در داخل میوه هم حشره قوه بینایی ندارد.

گاندیا در بررسی های خود دریافته است که راس این مته انواع مختلفی از حسگرها را در خود جای داده است. او در این باره می گوید: برخی از این حسگرها به اعتقاد ما شیمیایی هستند و شکلی شبیه به فنجان دارند و در صورتی که با مواد شیمایی درست برخورد کنند سلول عصبی شان فعال می گردد.

به لحاظ نظری، حشره به لطف این حسگرها می تواند لایه های مختلفی از پوست میوه را تست کرده و هرچه مته به بخش های عمیق تری از انجیر فرو می رود قطعا طعم میوه هم عوض می شود. این دریل همچنین به تعدادی حسگر مکانیکی مجهز شده که به زنبور امکان می دهد محیط اطرافش را حس کند. می توانید آن را همچون انگشتی در نظر بگیرید که سرتاسر سطح آن را تعدادی زبان پوشانده است.

جالب تر از همه اینکه زنبور انگلی می تواند نوزادان زنبور گرده افشان را که درون انجیر حضور دارند بو بکشد و مسیر صحیح به سمت آنها را با قوه بویایی خود پیدا کند و در نهایت روی هر کدام از آنها تخم ریزی کند.

مکانیزم تخم ریزی یا همان مته نیز هر جا که لازم باشد تا بیشترین حد ممکن خم می شود بی آنکه بشکند یا آسیبی به آن وارد شود و این مساله زمانی جذابیت پیدا می کند که بدانید قطر آن کمتر از یک تار موست.

اما نکته جالب تر از دیدگاه تکاملی تفاوتی است که میان مته زنبور گرده افشان و زنبور انگلی وجود دارد. آنطور که گاندیا می گوید: مته زنبور گرده افشان شکلی شبیه به قاشق دارد و نسبت به آنچه گونه انگلی دارد کوتاه تر است.

علاوه بر این، مته مورد استفاده توسط گونه انگلی به تعداد بیشتری از حسگرها مجهز شده است چراکه حشره باید جوانب مختلفی از محیط اطراف خود را بسنجد، در حالی که زنبور گرده افشان صرفا باید وارد انجیر شده و تخم های خود را در آن قرار دهد.

از طرف دیگر، موقعیت زنبور انگلی نیز مساله ایست که آن را به شدت در خطر قرار می دهد؛ دشمنان زیادی برای نزدیک شدن به زنبور انگلی در کمین نشسته اند و این رفتار را می توان هم تنازعی برای بقایش دانست و هم بقا برای ادامه نسل و نجات جان نوزادانش.

اما به محض آنکه حشره تعدادی از تخم هایش را در موقعیت مناسب قرار داد، وظایف مادری از عهده وی خارج می شوند و دیگر تکلیفی بر گردنش نیست. نوزادان حشره از لارو زنبور گرده افشان مصرف می کنند و مرتبا بزرگ و بزرگ تر می شوند.

وقتی که این نوزادان به دوران جوانی و بزرگسالی خود رسیدند صرفا مسیر را برای خروج گونه های ماده باز می کنند و در همانجا جان می دهند.