بحرانی پیش رو؛ مقاومت باکتری ها در برابر آنتی بیوتیک ها

شب گذشته از آنتی بیوتیک ها برای تان گفتیم. نوشتیم که این ترکیبات چگونه توانسته اند از یک قرن پیش تاکنون، به حفظ سلامت بشر کمک کنند و نرخ مرگ و میر را کاهش دهند.

اما طی سال های اخیر، باکتری ها نسبت به آنتی بیوتیک ها مقاوم شدند و داروها دیگر هیچ اثری روی آن ها نمی گذارند. این مسئله در آینده ای نه چندان دور می توانند به فاجعه ای بزرگ تبدیل شده و انسان ها را دوباره به صد سال پیش باز گرداند.

با مصرف بی رویه و سر خود آنتی بیوتیک، ارتشی از باکتری های توانمند را توسعه خواهیم داد که در آینده بلای جان مان خواهند شد؛ باکتری های بسیار پیشرفته ای که مقاومت بسیار بالایی در برابر سلاح های ما از خود نشان می دهند.

بگذارید کمی وارد جزئیات شویم. آنتی بیوتیک ها به طور کلی دو اثر روی باکتری ها می گذارند و به همین دلیل، به دو دسته تقسیم می شوند:

1. باکتریوساید - کشتن مستقیم باکتری
2. باکتریواستاتیک - توقف رشد و تکثیر

وقتی با یک عفونت باکتریایی دست و پنجه نرم می کنید، سیستم ایمنی بدن شما به صورت سرتاسری با عوامل بیگانه مبارزه می کند. آنتی بیوتیک ها مثل سربازهای تازه نفس و نیرومند به یک باره وارد کارزار شده و دیوار دفاعی بدن شما را تقویت می کنند. این پروسه تا زمانی که سیستم ایمنی خود را بازیابد و باکتری های باقی مانده را حذف کند، ادامه می یابد.

همانطور که در مطلب دیشب خواندید، آنتی بیوتیک ها به یکی از طرق زیر، جلوی رشد باکتری ها را گرفته و یا آن ها را از بین می برند:

• توقف رشد دیواره سلولی
• توقف تولید و سنتز پروتئین
• توقف رشد غشای سلولی
• توقف سنتز DNA و RNA
• توقف تولید اسید فولیک (که یک ساختار اصلی برای متابولیسم سلولی باکتری ها به حساب می آید)

اما توضیح دادیم که چگونه فرآیندهای فوق صورت می پذیرد و باکتری از پای در می آید، حالا بگذارید از جنبه دیگر به داستان نگاه کنیم. آنتی بیوتیک ها به چند روش متنوع بی اثر می شوند و باکتری نقشی اساسی در این مورد بازی می کند:

• جلوگیری از رسیدن آنتی بیوتیک به هدف: وقتی نمی خواهید کسی را ببینید، احتمالا خودتان را از او پنهان نگه می دارید یا تلفن شان را جواب نمی دهید. باکتری ها برای دور نگه داشتن باکتری ها همین استراتژی را به کار می برند. باکتری ها اکثرا دیواره نفوذپذیری دارند و مواد با سادگی ورود و خروج می یابند. اما با بستن دریچه ها، غشا دیگر نفوذپذیر نیست. اینطور تصور کنید که با بستن تمام درب ها و پنجره ها و کشیدن پرده ها، دیگر کسی نه می تواند داخل خانه تان را ببیند و نه وارد آن شود.
• تغییر هدف آنتی بیوتیک: بسیاری از آنتی بیوتیک ها به ساختاری خاص، مثلا بخشی از ریبوزوم که مسئول ساخت پروتئین است می چسبند و جلوی رشد باکتری را می گیرند. باکتری ها طی حرکتی هوشمندانه، هدف آنتی بیوتیک را تغییر می دهند تا نه تنها دارو دیگر هدف خود را نشناسد، بلکه حتی مهره اشتباهی را هم تحت تاثیر قرار دهد.
• از بین بردن آنتی بیوتیک: این آخرین راه حل ممکن است. نابودسازی، به طور کل دارو را از بین می برد. برخی از باکتری ها، آنزیم هایی دارند به نام بتا لاکتاماز که پنی سیلین را کاملا از بین می برد.

لزوما ایجاد مقاومت یک عامل بیرونی ندارد و باکتری به صورت ذاتی این دفاع را از خود انجام می دهد اما در مواردی که حالا دانشمندان را نگران کرده، یک عامل بیرونی تاثیرگذار است. باکتری ها با گرفتن یک کپی از ژن کد کننده آنزیم های مخرب برای آنتی بیوتیک، نقشه شماتیک ساخت اسلحه شان را پیدا می کنند. این ژن ممکن است حتی از باکتری دیگری با گونه ای کاملا متفاوت وارد باکتری اول شود. چند طریق برای انجام این عمل وجود دارد:

• طی فرآیندی مشابه با عمل جنسی باکتریایی، میکروب ها به یکدیگر وصل شده و DNA خود را وارد بدن یکدیگر می کنند.
• انتقال پلاسمید (DNA حلقوی و کوچکی) به باکتری دیگر.
• طی عمل ترانسپوزون که در این حالت، تکه های کوچک مولکول DNA از یک باکتری، به مولکول DNA باکتری دیگر متصل می شوند.
• با جذب DNA از یک باکتری مرده و تخریب شده.

متاسفانه، اگر یک باکتری، طی این انتقالات، ژنی را دریافت کند که مقاومت را به او بیاموزد، آنتی بیوتیک در برابر آن بی اثر می شود. اگر باکتری فرصت رشد پیدا کند و تکثیر یابد، گونه جدید دیگر هیچ ضعفی در برابر آنتی بیوتیک از خود نشان نخواهد داد.

شکل گیری مقاومت باکتریایی، به خوبی توسط نظریه «بقای اصلح» چارلز داروین قابل توجیح است. آن هایی که مقاوم تر شده اند، دوام می آورند، رشد می کنند و نسل بعدی باکتری ها را شکل می دهند. آن هایی که ضعیف ماندند، از بین می روند و منقرض می شوند. حالا ما می مانیم و باکتری هایی که کاملا مسلح شده اند.

حال چگونه می توان از وقوع این جنگ تمام عیار پیش رو جلوگیری کرد؟ چندین راهکار ساده برای تان داریم:

• توجه به دستور دکتر در نحوه مصرف دارو. حتی اگر پزشک تان می گوید داروها را تا انتها مصرف کنید و توجهی به بهبود وضعیت نداشته باشید، باید این مسئله را بپذیرید. شاید حال تان بهتر شود، اما احتمالا سیستم ایمنی هنوز قدرت کافی برای سرکوب کردن باکتری ها را ندارد. پس داروهای تان را تا انتها مصرف کنید و دلیل های غیر منطقی پشت هم ردیف نکنید.
• اگر آنفلوانزا گرفته اید یا سرما خورده اید، آنتی بیوتیک مصرف نکنید. آنتی بیوتیک ها روی باکتری ها اثر دارند و آنفلوانزا و سرماخوردگی، عوامل ویروسی محسوب می شوند. اگر دانش کافی را در این زمینه ندارید، پس بگذارید پزشکی که سال ها تحصیل کرده تصمیم گیرنده باشد.
• مصرف بی رویه داروهای باقی مانده در سبد داروهای تان و تجویز سر خود، مهم ترین عاملی است که این روزها در ایجاد مقاومت باکتریایی موثر است. بدون هیچ شناختی از بدن خود و دشمنان اش، نمی توانید پادگان های دفاعی را مسلح کنید. هر کسی تخصصی دارد و تجویز دارو از جمله تخصص های شما نیست!

این مسئله را باید امروزه بیش از هر زمان دیگری جدی گرفت و به عنوان وظیفه ای انسانی به آن نگاه کرد.

اگر کسی را می بینید که بدون آگاهی آنتی بیوتیک مصرف می کند، جلوی او را بگیرید، اگر کسی را می شناسید که عاشق خوردن دارو است و از داشتن قرص های رنگارنگ در کیفش احساس خوبی پیدا می کند، او را آگاه سازید. اگر بیمار شده اید، دقیقا دستور پزشک تان را رعایت کنید تا آینده ای پر از خطر پیش روی مان نباشد.