با بیماری قند یا دیابت بیشتر آشنا شویم [بخش اول]

قطعا در میان اطرافیان تان شخصی را می شناسید که به دیابت یا بیماری قند (Diabetes Mellitus) مبتلا باشد، شخصی که احتمالا هر روز باید انسولین به خود تزریق کند تا به نوعی بر بیماری فائق آید.

دیابت یکی از عمده ترین مشکلات سلامتی است که انسان با آن دست و پنجه نرم می کند و فقط در ایالات متحده آمریکا، از سال 1950 تاکنون تعداد مبتلایان به آن 6 برابر شده است و نزدیک به 21 میلیون نفر از مردم این کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است.

نزدیک به یک سوم از این تعداد حتی نمی دانند که مبتلا به دیابت هستند و هیچ گونه مقابله ای انجام نمی دهند. سالانه 200 هزار نفر به علت جدی نگرفتن این بیماری در آمریکا جان خود را از دست می دهند. این مشکل در کشور خودمان نیز چندان بهتر نیست. انجمن اطلاع رسانی دیابت ایران مدعی شده که فقط در تهران، 5 الی 6 درصد جمعیت کل شهر مبتلا به این بیماری هستند.

برای آنکه دیابت را بهتر درک کنیم، باید اول بدانیم که انسولین چیست و چه بلایی بر سر گلوکز می آورد که در صورت نبود آن بدن به طور کل از کار می افتد. گلوکز، قندی ساده است که مبنای اصلی سوخت و ساز سلول های بدن است یا به عبارتی ساده تر، اگر انسان ها ماشین باشند، گلوکز همان بنزین است.

در دیابت، به هر علتی، تولید انسولین متوقف می شود یا بدن نسبت به تشخیص آن دیگر حساس نیست. در نتیجه، تولید قند خون بالا رفته و مشکلات بعدی را حاصل می شود.

گلوکز خون و انسولین

از آنجایی که دیابت، توانایی بدن در استفاده از گلوکز را دچار مشکل می کند، پس ابتدا به سراغ گلوکز می رویم تا ببینیم این ماده چگونه بدن را تحت کنترل خود دارد. گلوکز یک قند ساده است که انرژی لازم برای تک تک سلول های بدن را فراهم می کند. سلول ها گلوکز را از خون گرفته، آن را می شکنند و انرژی درون آن را برای مصارف خود بر می دارند. گلوکز توسط سلول های بدن ساخته نمی شود و تمامی آن توسط خوراکی هایی که در طول روز مصرف می کنیم به دست می آید.

وقتی غذایی می خورید یا یک نوشیدنی می نوشید، گلوکز درون دستگاه گوارشی از درون خوردنی ها بیرون کشیده شده و به جریان خون سپرده می شود تا تغذیه سلول ها صورت پذیرد. با تجمع مناسب گلوکز در خون، بدن سعی می کند تا همیشه میزان قند را در سطح مناسبی نگه داشته و در طول روز آن ها را به سلول ها برساند. در غیر این صورت، اگر گلوکز غذایی که خوردیم به یک باره آزاد می شد، در همان لحظه سلول ها تمام گلوکز را دریافت می کردند و چند دقیقه بعد از گرسنگی تلف می شدند تا اینکه دوباره چیزی بخورید.

بنابراین، وقتی شما غذای بسیاری می خورید و گلوکز زیادی وارد بدن خود می کنید، خون آن ها را به کبد و ماهیچه ها برده و آن را به گلیکوژن تبدیل می کند. گلیکوژن، زنجیره بلندی از گلوکز است که در زمان گرسنگی، بدن آن را برداشته و تکه تکه می کند تا گلوکز ایجاد شود. به همین سبب، حتی در بازه های زمانی طولانی مدت هم انسان می تواند سوخت لازم برای بدن خود را تامین کند، بدون آنکه غذایی بخورد.

برای آنکه بدن دقیقا بتواند این پروسه را به انجام برساند و گلوکز به یک باره وارد خون نشود، دو هورمونی که پانکراس منتشر می کند نقش مهمی دارند: انسولین و گلوکاگون.

انسولین توسط سلول های بتا در جزایر لانگرهانس تولید و ترشح می شوند. جزایر لانگرهانس، غدد درون ریز بسیار کوچکی در پانکراس هستند و به همین دلیل، پیشوند «جزایر» برای آن ها برگزیده شده. انسولین هورمونی پروتئینی است که از 51 آمینو اسید تشکیل شده و تقریبا تمام سلول های بدن به آن نیاز دارند اما عمده اهداف آن سلول های کبد، سلول های چربی و سلول های عضلات هستند.

انسولین روی سلول های مذکور چنین اثری می گذارد:

• تحریک سلول های کبد و عضله برای ذخیره گلوکز به صورت گلیکوژن
• تحریک سلول های چربی برای تشکیل چربی از اسیدهای چرب و گلیسرول
• تحریک سلول های کبد و عضله برای ساخت پروتئین از آمینو اسیدها
• مهار سلول های کبد و کلیه برای ساخت گلوکوز طی مرحله گلوکونئوژنز

بنابراین، انسولین بلافاصله پس از ورود مواد غذایی به خون نقشی مهار کننده را ایفا می کند و از افزایش گلوکز، اسیدهای چرب و آمینو اسیدها در خون جلوگیری می کند.

گلوکاگون و سطح قند خون

بنابراین، وقتی که چیزی نمی خوریم چه اتفاقی رخ می دهد؟ در این زمان ها، پانکراس هورمون دیگری به نام گلوکاگون ترشح می کند تا بدن بتواند گلوکزهای مهار شده را به خون برگرداند. گلوکاگون یک هورمون پروتئینی دیگر است که توسط سلول های آلفا جزایر لانگرهانس پانکراس تولید می شوند. هورمون گلوکاگون دقیقا روی همان سلول هایی که انسولین اثر گذاشته، اثر می گذارد اما این بار در جهت عکس. گلوکاگون به سلول های مذکور رفته و گلیکوژن ذخیره شده را به گلوکز تبدیل می کند.

برخلاف انسولین، گلوکاگون میزان گلوکز یا قند خون را افزایش داده تا به سلول ها همچنان غذارسانی شود. اگر میزان ترشح این هورمون اندک باشد، قند خون به حد خطرناکی کم می شود و به بدن آسیب جدی می رساند.

اما بدن چگونه تشخیص می دهد که چه زمانی باید انسولین و چه زمانی گلوکاگون ترشح کند؟ معمولا، سطح انسولین و گلوکاگون موجود در خون با یکدیگر در تعامل است. یعنی اگر میزان یکی افزایش یابد، دیگری کم می شود و بالعکس.

مثلا، زمانی که غذا می خوریم، بدن آماده دریافت حجم گسترده ای از گلوکز، اسید چرب و آمینو اسیدهای موجود در غذا می شود. وجود چنین ماده هایی، دستگاه گوارش را تحریک کرده و آن هم به سراغ سلول های بتای پانکراس می رود تا انسولین ترشح شود. مخالف همین پیامی که به سلول های بتا داده می شود، برای سلول های آلفا نیز صادر می شود تا جلوی ترشح گلوکاگون را بگیرد.

حالا تصور کنید چند ساعتی از خوردن وعده غذایی گذشته و بدن هیچ قندی برای دریافت از دستگاه گوارش ندارد. سلول های شما 24 ساعته کار می کنند و توقفی ندارند، پس باید قندشان نیز تامین شود. در این حالت، سلول های آلفا تحریک شده و به کار می افتند تا با تولید گلوکاگون، دوباره قند خون را به حالتی طبیعی باز گردانند.

همانطور که تاکنون متوجه شده اید، تعادل و تعامل میان این دو هورمون سبب می شود که به اندازه کافی در طول روز انرژی داشته باشیم و در هر ساعتی از روز بتوانیم فعالیت های مختلفی انجام دهیم، بدون آنکه هر لحظه مشغول خوردن باشیم.

دیابت

حالا که اصول پایه ای را متوجه شده اید، می توان توضیح داد که چگونه دیابت این تعادل میان هورمون ها را به همی می ریزد. دیابت به سه دسته تقسیم می شود: نوع 1، نوع 2 و دیابت بارداری.

نوع 1 که دیابت نوجوانی و وابسته به انسولین است، به سبب فقدان انسولین رخ می دهد. این نوع دیابت در میان 5 تا 10 درصد مبتلایان شایع است و معمولا در کودکان و نوجوانان دیده می شود. مبتلایان به دیابت نوع 1 معمولا میزان اندکی انسولین یا ابدا هیچ انسولینی تولید نمی کنند. در این افراد، سلول های بتا جزایر لانگرهانس به دلایل ژنتیکی، فاکتورهای محیطی و حتی شاید به دست سیستم ایمنی از بین رفته اند.

نوع 2 که دیابت بزرگسالان و غیر وابسته به انسولین است معمولا زمانی رخ می دهد که بدن به انسولین پاسخی نمی دهد یا از آن استفاده ای نمی کند. نوع 2 در میان 90 تا 95 درصد افراد مبتلا به دیابت شایع است که معمولا سنی بالای 40 سال را دارند (عمدتا بین 50 تا 60 سال). در خون این افراد، مقادیر بسیاری هورمون انسولین دیده می شود که مورد استفاده سلول ها واقع نشده و بی اثر در خون می چرخند. هنوز مشخص نیست که این بیماری چه زمانی رخ می دهد اما بسیاری آن را به چاقی مرتبط دانسته اند.

دیابت بارداری نیز همانطور که از نام اش پیداست در زنان باردار رخ داده و مشابه دیابت نوع 2 است. دیابت بارداری زمانی رخ می دهد که چندین هورمون مختلف، جلوی عمرکز انسولین را می گیرند و فرد باردار را از بهره وری انسولین های تولید شده بی بهره می سازد. این مدل دیابت با برخی پرهیزهای غذایی و یا تزریق انسولین قابل کنترل است و عمدتا زمانی که نوزاد متولد شود از بین می رود.

افراد مبتلا به دیابت، فارغ از نوعی که به آن مبتلا شده اند، معمولا علائم زیر را نشان می دهند:

• پرنوشی
• تکرر ادرار
• گرسنگی شدید یا خوردن مداوم
• کاهش وزن بدون دلیل
• افزایش میزان گلوکز در ادرار
• خستگی بیش از حد
• تغییر در بینایی
• بی حسی یا سوزش در اندام ها
• عفونت های غیر طبیعی
• بهبود دیرهنگام زخم ها