یادداشت: کودکان و نوجوانان قربانیان اصلی زورگویی مجازی

نویسنده این یادداشت «حسین بصیریان جهرمی» دکترای علوم ارتباطات از دانشگاه علامه طباطبایی؛ پژوهشگر و استاد دانشگاه است.

زورگویی موضوع تازه‌ای نیست در تمام دوران‌ها وجود داشته و حالا وارد فضای جدیدتری شده و عنوان «زورگویی مجازی» را به خود گرفته‌‌ و البته تبعات آن بیشتر از قبل شده‌است. در ماه‌های اخیر نمونه‌هایی از زورگویی مجازی در شبکه‌های مجازی منتشر و موجب ناراحتی عموم مردم شد. بر اساس آمار قربانیان این پدیده زشت کودکان و نوجوانان هستند که در اثر بی‌توجهی مسئولان این حوزه، آسیب می‌بینند.

زورگویی، رفتار فردی یا گروهی است که در طول زمان و به طور عمدی علیه فرد یا گروهی دیگر با هدف آسیب رساندن به آن‌ها انجام می‌شود. بسیاری از کارشناسان می‌گویند، زورگویی نمایانگر عدم تعادل قدرت بین زورگو و قربانی است. «قدرت» نیز به تعبیر «مانوئل کاستلز» جامعه‌شناس و استاد ارتباطات اسپانیایی:

«ظرفیتی رابطه‌ای است که یک کنشگر اجتماعی را قادر می‌سازد تا به‌ شکلی نابرابر، خواسته‌ها، منافع و ارزش‌های کنشگران صاحب قدرت را برآورده سازد و بر تصمیم‌های سایر بازیگران یا کنشگران اجتماعی تأثیر گذارد.»

قدرت یا با اجبار و تحمیل معنا می‌شود و یا از طریق مفهوم‌سازی بر مبنای گفتمان‌هایی که کنشگران اجتماعی عملکردشان را با توجه به آن‌ها هدایت می‌کنند.

زورگویی سابقه طولانی و نزدیک به عمر حیات بشر روی کره خاکی دارد. برای مثال می‌توان به داستان «هابیل» و «قابیل» در قرآن اشاره کرد. این داستان در آیات ۲۷ تا ۳۲ سوره مائده آمده و بیانگر ظلم قابیل به هابیل و در نهایت قتل هابیل به دست قابیل است. با توجه به تعاریف زورگویی، می‌توان گفت که رفتار زورگویانه پنج ویژگی مهم دارد:

«عملی پرخاشگرانه است. این پرخاشگری معمولا از پیش برانگیخته نیست. به صورت مکرر اتفاق می‌افتد. دربردارنده یک قدرت نامتوازن بین فرد زورگو و قربانی است و همچنین در گروه‌های کوچک اجتماعی رخ می‌دهد که اعضای آن با یکدیگر آشنا هستند.»

امروزه، شکل زورگویی با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات در حال تغییر است. به گفته «ادور» و «بیکر» تهاجم با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، زمانی که به عنوان تجاوز عمدی و مکرر شناخته شود، زورگویی مجازی (زورگویی الکترونیکی یا آنلاین) نامیده می‌شود. دنیای دیجیتال به طور فزاینده، ارتباط متقابل اجتماعی میان کودکان و نوجوانان را متحول و فرصت‌هایی را برای زورگویی مجازی ایجاد کرده است. جدیدترین تحقیقات نشان می‌دهد که رابطه‌ بین زورگویی و قربانی شدن رابطه‌ای متناوب است به طوری که نوجوانانی که در معرض زورگویی سنتی قرار می‌گیرند به احتمال زیاد زورگویی مجازی را هم تجربه می‌کنند.

بنابراین، زورگویی همسالان فراتر از مرزهای مدرسه می‌رود و نگرانی بزرگ‌تر می‌شود. بنابراین این موضوع نه تنها باید توسط مشاوران مدرسه و متخصصان بهداشت و درمان بلکه باید توسط والدین، سیاست‌گذاران، متخصصان حوزه رسانه‌های جدید و جامعه هم به طور گسترده‌ مورد بررسی قرار گیرد. در واقع، زورگویی مجازی را انجام هر کاری از طریق رسانه‌های الکترونیکی یا دیجیتالی (اینترنت پایه) توسط افراد یا گروه‌ها تعریف کرده‌اند، که افراد را با پیام‌های خصمانه و تهاجمی دیگران مورد هدف قرار داده و باعث آسیب رساندن و ناراحتی آن‌ها شوند.

در بسیاری از موارد، زورگویی مجازی می‌تواند حتی خطرناک‌تر از زورگویی سنتی باشد چون زورگویی مجازی در هر نقطه و هر زمانی امکان وقوع دارد؛ حتی در مکان‌هایی که افراد احساس امنیت می‌کنند (مانند خانه خود). حتی بسیاری از زورگویی‌های مجازی به صورت ناشناس انجام می‌شود و به همین خاطر فرد زورگو از اینکه شناخته نمی‌شود و فرد قربانی نمی‌تواند موضوع را دقیق پیگیری کند، بیشتر احتمال دارد این عمل را انجام دهد.

«زورگویی مجازی، مجموعه آسیب‌هایی است که از طریق رسانه‌های اینترنت پایه (مبتنی بر نت) و یا تلفن همراه هوشمند به فرد وارد می‌شود. مثلا از طریق فضای مجازی و پیغام و ارسال ایمیل، پخش اسرار و زندگی خصوصی، انتشار عکس بدون رضایت شخصی به تهدید افراد مبادرت می‌شود تا از این طریق از کاربر هدف یا فرد مورد تعرض، خواسته شود تا به خواسته‌های فرد زورگو (در فضای مجازی) نظیر حق‌السکوت، دریافت پول، اخاذی یا تجاوز فیزیکی رضایت دهد. جنس، سن، وضعیت ظاهری و قیافه، ضعف و قدرت، بیماری و... از جمله عوامل فردی زورگویی هستند

زورگویی مجازی می‌تواند شامل جرائمی مثل توهین، تهدید، نشر اکاذیب، تخریب داده‌های رایانه‌ای یا مختل کردن سامانه‌های رایانه‎‌ای و از کار انداختن آن‌ها، ایجاد ممانعت برای افراد در دسترسی مجاز به داده‌های رایانه‌ای، ارتکاب جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی در فضای مجازی موضوع ماده ۱۱ قانون جرائم رایانه‌ای، تحریک و ترغیب و یا تهدید و دعوت و فریب و تسهیل ارتکاب اعمال خشونت‌آمیز در فضای مجازی (بند ب ماده ۱۵). انتشار فیلم و عکس ‌و ‌صدای ‌افراد ‌در فضای مجازی منجر به هتک حیثیت آنها (موارد ۱۶ و ۱۷ قانون) و هرگونه بزه دیگر که می‌تواند جرم انگاری شده، زورگویی اجتماعی قلمداد شود».

زمینه‌های زورگویی مجازی عمدتا در نتیجه ناآگاهی و کم‌اطلاعی از ابعاد و چارچوب فضای مجازی، سهل‌انگاری، اعتماد نابجا، کمبود و ضعف آموزش سواد رسانه‌ای و نداشتن مراقبت‌های لازم از فضای خصوصی و تلفن همراه از طرف قربانیان آن مهیا می‌شود. بیش از همه، بی‌اطلاعی و سهل‌انگاری قربانیان در این موضوع نقش دارند. برخی از نشانه‌های قابل تشخیص برای اطرافیان فردی که قربانی زورگویی مجازی شده عبارتند از:

بروز خشم، افسردگی یا سرخوردگی پس از استفاده از رایانه یا سایر دستگاه‌های الکترونیکی.توقف غیرمنتظره استفاده از رایانه و یا بستن صفحات مجازی متصل به اینترنت. اضطراب و نگرانی از حضور در مدرسه و یا رویداد‌های اجتماعی. بروز رفتارهای متفاوت و عجیب در مواجهه با رایانه و تبلت. کناره‎گیری غیرمنتظره از دوستان و اعضای خانواده.

 برخی از مصداق‌های اخیر زورگویی مجازی در ایران

در یکی از جدیدترین زورگویی‌های مجازی ۲۹ دی‌ ماه سال جاری، فیلمی از تعرض تعرض چندین پسر به ۲ دختر در منطقه ائل‌گلی تبریز، در شبکه‌های مجازی منتشر شد؛ دو هفته پیش از آن نیز، ویدئویی دلخراش و تکان دهنده در استوری اینستاگرام منتشر شده بود که عامل جرم در روز جمعه چهاردهم همان ماه، در منطقه‌ای خارج از شهرستان سیرجان، اقدام به آزار و اذیت دختری نوجوان کرده است و این موضوع از طریق کمیته رصد فضای مجازی دادسرای سیرجان رصد و دستور پیگیری در مورد آن صادر شد. دادستان سیرجان در این مورد به خبرنگار تابناک گفته است که با وجود اینکه هنوز گزارش رسمی از این موضوع به دست دادسرای سیرجان نرسیده بود و شکایت شاکی نیز مطرح نبود به لحاظ جنبه عمومی و احتمال تبعات منفی گسترده دستورات قضائی لازم جهت شناسایی و دستگیری متهمان صادر شده است.

چالش ها و موانع

دو مانع عمده «یکی کم سوادی و دیگری نبود آموزش خاص در مورد زورگویی است. البته بی‌سوادی رسانه‌ای فقط مربوط به قربانیان و والدین آن‌ها نمی‌شود، بلکه سیاست‌گذاران فضای اینترنتی کشور هم دچار این مشکل هستند. در نتیجه شبکه متن‌محور تلگرام را می‌بندند و شبکه‌ اجتماعی تصویری اینستاگرام را باز می‌گذارند».

ضعف اراده نهادی در تصحیح ساز و کارهای جامعه‌پذیری، فرافکنی نهادها برای نحوه به‌روزرسانی محتوای آموزشی و تربیتی و ماهیت خود این محتوا، نابسندگی دانش ضروری در خصوص چیستی و همچنین ضرورت فضای مجازی و در نتیجه اتخاذ رویکرد سلبی و مبتنی بر هراس نسبت به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، فقدان تقسیم کار نهادی تخصصی برای حوزه‌های اجرایی و مرتبط با موضوع، موازی کاری‌ها، مقابله‌ها، رقابت‌ها و همپوشانی‌های فرسایش‌گر و همچنین وجود افراد ناآگاه سیاسی و کم‌سواد در رأس هرم سیاست‌گذاری و مدیریت رسانه‌ها، بیشترین آسیب را به رسانه‌های کشور زده است.

نگاه سلبی و دیدگاه پلیسی به این مقوله از چالش‌های این حوزه است. همچنین نداشتن سواد رسانه‌ای، هنوز بسیاری از موج‌هایی که فضای مجازی را دربرمی‌گیرد، ناشی از نوعی جوزدگی است که نشان می‌دهد که سواد رسانه‌ای در این حوزه به قدر کافی رشد نکرده است. مهم‌ترین چالش یا مانع در مسیر سیاست‌گذاری در این حوزه به صورت خاص و فضای مجازی به صورت عام، عدم شناسایی و یا به رسمیت شناختن پدیده‌هاست. برای مثال وقتی عارضه‌ درد و یا نشانه‌ای از یک بیماری وجود دارد، اولین گام این است که قبول کنیم چنین نشانه‌ای وجود دارد و ممکن است نشانه‌ای از وجود یک بیماری خطرناک باشد.

سیاست‌گذاری رسانه‌های اجتماعی در مثال مانند نسخه‌نویسی پزشکان برای علاج افراد است. وقتی نه تنها عارضه‌هایی همچون زورگویی مجازی و یا مسائلی مشابه، بلکه خود پدیده‌ رسانه‌های اجتماعی به رسمیت شناخته نمی‌شود، اساسا سیاست‌گذاری در مسیر مطلوب قرار ندارد.

راهکار اجرایی

جرایم در فضای مجازی آنطور از سوی پلیس اعلام شده از ابتدای امسال تا پایان آبان ماه رشدی ۷۱ درصدی در مقایسه با مدت مشابه سال قبل داشته است. همچنین طبق آمار پلیس فتا، کودکان، نوجوانان و جوانان بیشتر از کاربران دیگر در معرض تهدیدهای فضای مجازی قرار دارند. بر اساس همین آمار، ۴۵ درصد از کودکان هدف زورگویی و مزاحمت‌های آنلاین قرار می‌گیرند و به همین منظور خانواده‌ها و مسئولین باید تلاش خود را برای آموزش و آگاهی بخشی به کار گیرند. برای کاهش جرائم مجازی، ابتدا باید عوامل مؤثر و زمینه‌های شکل‌گیری زورگویی را شناسایی کرده و در مرحله‌ بعد با مشخص کردن اولویت، رسیدگی شود. از آنجا که زورگویی مجازی موضوعی فراحوزه‌ای است، به همین منظور باید به زمینه‌های ایجاد زورگویی مانند: مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... توجه شود.

چراکه برخی مشکلات اگر حل نشوند خود مشکل دیگری را به وجود می‌آورند، اگر هم با اقدام درست و به موقع حل شوند از پدید آمدن مشکلات دیگر جلوگیری می‌شود. شایسته است مسئولان با کنار گذاشتن اختلافات و تعصبات سیاسی و با بهره‌گیری از نیروهای متخصص برای کاهش آسیب‌ها اقدام کنند. در سطح خانواده نیز یکی از بهترین راهکارهای مقابله با ناهنجاری‌ها و آسیب‌هایی همچون «زورگویی مجازی»، نظارت و مراقبت فعال والدین بر فرزندان در خصوص نحوه استفاده از گوشی‌های تلفن هوشمند و اینترنت و به ویژه در کنشگری و استفاده از شبکه‌های اجتماعی -پیش از سن قانونی و مجاز برای استفاده از این قبیل شبکه‌ها و اپلیکیشن‌ها- است.