مروری بر یک سوال کلیشه‌ای: آیا بازی‌های ویدیویی اعتیادآور هستند؟

مدتی پیش در رسانه‌های معتبر خارجی در رابطه با بازی‌های ویدیویی سخنانی به انتشار رسید که چندان به مذاق گیمرها خوش نیامد. اعتیاد به بازی‌های ویدیویی  بالاخره دیر یا زود به عنوان یک بیماری شناخته می‌شد و خبرِ پیرامون این موضوع، زندگی گیمرها را تحت الشعاع قرار می‌داد. حال در این یادداشت قصد داریم اعتیاد به بازی‌های ویدیویی را مورد بررسی قرار دهیم. اعتیادی که به عقیده بسیاری از والدین ایرانی در حد و اندازه اعتیاد به مواد مخدر می‌تواند خانمان‌سوز باشد. سپس در مرحله دوم در صدد باشیم با ارائه راه حل‌های متعددی، این معضل را در میان جامعه حل کنیم.

تحقیقات متعددی در سرتاسر دنیا به انجام می‌رسد که آیا گیمرها از خود علائمی نشان می‌دهند که بتوان آنها را جزو نشانه‌های اعتیاد تلقی کنیم یا خیر. هنوز در محافل و انجمن‌های پزشکی این قضیه مورد بحث قرار می‌گیرد که آیا باید انجام بازی‌های ویدیویی به صورت مکرر را جزو سندرم یک بیماری‌ بدانیم یا نه. در هر صورت، کشف این موضوع که فرزندتان به بازی‌های ویدیویی معتاد شده کار چندان آسانی نیست. چرا که رفتار فرزندتان باید در بلندمدت مورد نظارت قرار بگیرد تا در ابتدا زندگی روتین او مشخص شده تا بتوان درباره آن اظهار نظر کرد.

آیا اعتیاد به بازی‌های ویدیویی انواع و اقسام خاصی دارد؟

در حال حاضر می‌توان بازی‌های ویدیویی را به دو دسته کلی تقسیم کرد و به همین سبب دو نوع اعتیاد نیز تعریف می‌شود. بازی‌های نوع اول که تک نفره بوده و بازیکن می‌بایست اهداف خاصی را دنبال کند و از نقطه A به نقطه B برسد تا هدف‌های کوتاه‌مدت مشخصی را به انجام برساند. این دسته از بازی‌های ویدیویی اعتیاد چندانی نداشته و تکرار مجدد بازی‌های تک نفره مثل سری بازی‌های Tomb Raider یا Assassin’s Creed تنها برای انجام هر چه بیشتر ماموریت‌های جانبی و آزاد کردن تروفی‌ و اچیومنت‌های مختلف است.

از لحاظ روانشناسی بازیکن‌های معتاد به بازی‌های آنلاین برای فرار از واقعیت، به جامعه مجازی بازی‌ها متواری می‌شوند تا بلکه برای ساعتی با دیگر بازیکن‌ها در ارتباط باشند.

اعتیاد اصلی در این زمینه را می‌توان بیشتر به بازی‌های چندنفرهِ آنلاین نسبت داد. بازی‌های رقابتی و چند نفره آنلاین خط داستانی بسته‌ای ندارند و بدین شکل نیست بازیکن، قصه‌ای را شروع و پس از چند روز به پایان برساند. به عنوان مثال بازی Counter Strike چند سالی است در شبکه استیم جزو بازی‌های پرطرفدار رایگان بوده و همیشه خدا، سرورهای بازی شلوغ و پر ترافیک است. بازیکن‌‌ها در بازی کانتر استرایک با سلاحی در دست، در نقشه‌های متعدد و جذابِ بازی، باید یکدیگر را تار و مار کنند. شاید بپرسید اگر قصه و ماجرایی در کار نیست پس بازیکن چه لذتی از این کار می‌برد؟ حس «برتری» در رده‌بندی و همچنین ارتقای تراز کاراکتر، موجب تشویق بازیکن شده و انگیزه‌اش را دو چندان می‌کند. بازیکن می‌خواهد با رسیدن به بالاترین رده‌بندی ثابت کند بهتر از دیگران است و هوش و مهارتش را به رخ دیگران بکشد.

همچنین در بازی‌های آنلاین می‌توان با دیگر بازیکن‌ها ارتباط برقرار کرد و از پشت مانیتور به وسیله تایپ، پیغام صوتی و حتی تصویری با بازیکن‌های دیگر ارتباط برقرار کرد. از لحاظ روانشناسی بازیکن‌های معتاد به بازی‌های آنلاین برای فرار از واقعیت، به جامعه مجازی بازی‌ها متواری می‌شوند تا بلکه برای ساعتی با دیگر بازیکن‌ها که دیگر حکم یک دوست مجازی را دارند در ارتباط باشند. بازی‌های چندنفره کاملا این پتانسیل را دارند بازیکن را برای مدت‌ها از زندگی واقعی‌اش فراری بدهند.

دلایل اعتیاد به بازی‌های ویدیویی

بارها در سایر مطالب وب فارسی این موضوع مطرح شده که ساز و کار مغز انسان‌ها در زمان لذت بردن از بازی‌های ویدیویی، درست همانند فردی است که مدام سیگار می‌کشد. این گزاره کاملا درست است اما نحوه بیانش چندان صحیح نیست. چرا که دیدگاه منفی و بی‌اعتمادی سایرین را به دنبال خواهد داشت. والدین با مطالعه چند مطلب ساده که به واسطه گوگل پیدا کرده‌اند، از بازی‌های ویدیویی وحشت کرده و این دسته از محصولات را به چشم یک ماده افیونی می‌بینند.

باید به این موضوع اعتراف کنیم بازیسازها از مکانیسم مغزمان در لذت بردن، به نفع خودشان بهره می‌برند. بازی‌سازی در گذشته، یک مقولهِ دو سر سود بود. بازیساز، وقت و هزینه می‌کند تا محصولی را ارائه دهد تا بازیکن از تجربه‌اش لذت ببرد. در مقابل بازیکن نیز با پرداخت هزینه‌ای سعی می‌کند از زحمات بازیساز و ناشر بازی تشکر و قدردانی کند.

عده بسیار کمی از گیمرها نیز وجود دارند که به تجربه چالش‌های سخت، اعتیاد دارند. این نوع اعتیاد الزاما چیز بدی نیست. کما اینکه کسی از حل کردن معمای روبیک سلامتی‌اش به خطر نیفتاده است.

البته چند سالی است پرداختِ درون برنامه‌ای (در اصطلاح زبان انگلیسی: Micro-Transitions) در بازی‌های ویدیویی ریز و درشت موجود در بازارِ گیم تعبیه شده تا از اعتیاد بازیکن به یک محصول دیجیتالی سو استفاده کند. به عنوان مثال بازی‌های زیادی در بازار گیمِ داخلی و خارجی می‌بینیم که بازیکن برای تجربه بهتر و برای اینکه در رقابت با سایرین، کم نیاورد به سمت خرید سکه و طلای داخل بازی روی می‌آورد.

عده بسیار کمی از گیمرها نیز وجود دارند که به تجربه چالش‌های سخت، اعتیاد دارند. این نوع اعتیاد الزاما چیز بدی نیست. کما اینکه کسی از حل کردن معمای روبیک سلامتی‌اش به خطر نیفتاده است. بازی‌های سخت زیادی تا به امروز منتشر شده‌اند که بازیکن‌ها برای به پایان رساندن آن به شدت ترغیب شده‌اند. از این دسته از بازی‌های ویدیویی می‌توان به بازی Dark Souls و همچنین بازی بامزه و دو بعدی Super Meat Boy اشاره کنیم که پس از انتشارشان، طرفداران بسیار زیادی در سرتاسر دنیا پیدا کرده‌اند. این دسته از تجارب مجازی می‌تواند در درجه اول باعث تقویت حواس مختلف بازیکن شود. به عنوان مثال قدرت تصمیم‌گیری سریعش را افزایش دهد یا حتی قدرت درک بازیکن را تحت تاثیر قرار دهد. اما در درجه دوم می‌توان به وسواس ذهنی فرد اشاره کرد که تا وقتی بازی را به پایان نرسانده، در انجام کارهای روزمره خودش سهل‌انگاری کرده و از معاشرت با دیگران امتناع می‌کند.

احساس می‌کنم فرزندم به بازی ویدیویی معتاد شده. چطور تشخیص بدهم؟

اگر فرزندتان تا به امروز ساعات زیادی را پشت کنسول یا رایانه‌ شخصی خود سپری می‌کند احتمال دارد به انجام بازی ویدیویی اعتیاد پیدا کرده باشد. نشانه‌های اعتیاد به بازی‌های ویدیویی را می‌توان به دو دسته عاطفی و جسمانی تقسیم‌بندی کنیم.

 

نشانه‌های عاطفی اعتیاد به بازی‌های ویدیویی

برخی از نشانه‌های عاطفی به شرح زیر است:

• احساس ناخوشی و عصبانیت در طول روز
• وسواس فکری برای تجربه مجدد بازی ویدیویی
• وقفِ مدت زمان بالای ۲ ساعته برای تجربه یک بازی ویدیویی
• ترجیح بر سپری کردن اوقات فراغت در پشت سیستم یا کنسول به جای بیرون رفتن و معاشرت با دیگران

 

نشانه‌های جسمانی اعتیاد به بازی‌های ویدیویی

برخی از نشانه‌های جسمانی به شرح زیر است:

• خستگی
• سر دردهای حاد و تورم عروق چشمی
• سندرم تونل کارپال (بازیکن از درد در ناحیه مچ دست شکایت می‌کند)
• کیست پیلونیدال (بر اثر نشستن زیاد، ناحیه فوقانی باسن دچار کیست شده و فرد از خون‌ریزی در ناحیه باسن شکایت می‌کند)
• عدم توجه به بهداشت فردی

 

چطور بفهمم خودم به بازی‌های ویدیویی اعتیاد دارم؟

کار چندان سختی نیست. شما می‌بایست تلاش کنید تا با جداسازی خود از بازی‌های ویدیویی، حال و روزتان را بررسی کنید. آیا طی مسافرت چند روزه به یک نقطه دیگر احساس می‌کنید عصبی شده‌اید و دلتان برای تجربه بازی آنلاین تنگ شده؟ در ارتباط برقرار کردن با دیگر دچار اشکال هستید؟ اگر نشانه‌‌های عاطفی و جسمانی را که پیش از این اشاره کردیم را در خود می‌بینید پس جواب به این سوال را به راحتی می‌توانید درک کنید.

 

اثرات کوتاه و بلند مدت بازی‌های ویدیویی در زندگی روزمره فرد

بازی‌های ویدیویی به عنوان یک عامل محرکه می‌تواند روی ذهن و جسم فرد تاثیر بگذارد. این تاثیر هم می‌تواند سودمند باشد و هم زیان‌آور. در حالت کلی اثرات بازی‌ها را می‌توان به دو نوع کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم کرد.

گیمر برای به پایان رساندن بازی مورد علاقه‌اش این پتانسیل را دارد حتی یک شبانه‌روز در اختیار بازی ویدیویی بماند و از خوراک و تغذیه‌اش بزند تا بلکه با تماشای صحنه پایانی بازی، احساس رضایت و خشنودی کند. در حال حاضر اغلب بازی‌های ویدیویی، دنیایی باز و سندباکس به گیمرها عرضه می‌کند و اتمام صد درصدی بازی‌ها کار چندان راحتی نیست که در عرض یک الی دو روز به اتمام برسد. به عنوان مثال سری بازی‌های بتمن که توسط استودیوی راک‌استدی توسعه یافته و به انتشار رسید، دنیای بسیار گسترده‌ای را به تصویر کشید که اتمام همه جانبه‌اش حداقل یک هفته می‌طلبد. اگر بازیکن با وسواس ذهنی به سراغ این بازی برود، قطعا اختلالاتی در استراحت و چرخه خوابش پیدا می‌کند و انزوای او از محیط و خانواده‌اش می‌تواند تنش‌های زیادی به بار بیاورد.

متاسفانه همه گیمرها در مملکتمان قدرت ندارند تا بازی‌های چندنفره رقابتی آنلاین را با لذت تجربه کنند و در اکثر اوقات حس ذلتش بر حس لذت بیشتر می‌چربد. چرا که هزینه زیادی برای یک تجربه لذتبخش در دنیای گیمینگ نیاز است.

گیمر می‌بایست در ابتدا سیستم مناسبی تهیه کرده، سپس سرویس اینترنتی مناسبی فراهم کند و در نهایت با اتکا به اینکه قطعی برق در آن روز صورت نمی‌گیرد، با سلام و صلوات به بازی بپردازد. به همین سبب برخی از بازیکن‌ها چه در داخل و چه در خارج مملکت‌مان، هزینه زیادی می‌کنند تا از این طریق به کسب درآمد پرداخته و هزینه‌های خودشان را جبران کنند و چه بسا سودآوری نیز داشته باشند. با حمایتِ اسپانسرهای مطرح، تورنومنت‌های متنوعی حتی در ایران به وقوع می‌پیوندد تا استعدادیابی صورت بگیرد. کما اینکه رقابت به واسطه بازی‌های ویدیویی در دنیا به اسم ورزش الکترونیک شناخته شده و برای بازی‌های مطرحی مثل DOTA II و League of Legends اغلب مراسم‌های هنگفت و پر خرجی تدارک چیده می‌شود. به همین منظور اگر فرزندتان در یک بازی ویدیویی استعداد زیادی دارد، بد نیست اجازه دهید در این مسیر شانسش را امتحان کند. شاید مثل سایر افراد شناخته شده در این زمینه، در کنار لذت بردن از زندگی‌اش، علاقه‌اش را دنبال کرده و حتی کسب درآمد کند.

آیا بازی‌های ویدیویی باعث افسردگی می‌شود؟

یکی از دلایل عمده در بروز افسردگی، انزوا و حس طرد شدگی از جامعه است. آیا فرد این دو حس را به صورت مستمر در خود تجربه می‌کند؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، باید به افسردگی بازیکن نیز فکر کرد. البته افسردگی به واسطه تجربه بازی‌های ویدیویی را نباید به چشم یک بیماری خاصِ روحی-روانی مورد ارزیابی قرار دهیم. چرا که یک فرد افسرده را می‌توان در همان ابتدای مسیرش در این بیماری، به روند زندگی معمولی برگرداند.

اگر فرزندتان از بودن در کنار دوست و آشنایان، احساس راحتی نمی‌کند بهتر است با او صحبت و دلایل رفتارش را شناسایی کنید.

اگر فرزندتان از بودن در کنار دوست و آشنایان، احساس راحتی نمی‌کند بهتر است با او صحبت و دلایل رفتارش را شناسایی کنید. مسلما با گفتاردرمانی می‌توان ناراحتی‌های فرد را درک کرد. چه بسا عده‌ای تنها به علت خالی شدن خشم خودشان به سمت بازی‌های مبارزه‌ای روی می‌آورند تا تخلیه روحی شوند. عده‌ای دیگر از سر تنهایی به سمت بازی‌های سبک موبا می‌روند تا برای ساعتی هم که شده با چند انسان واقعی از پشت شیشه مانیتور ارتباط برقرار کنند و تمام هم و غمشا، پیروزی در میدان نبرد باشد. با درکِ علت و ریشهِ تمایل فرد به تجربه بازی می‌توان افسردگی‌اش را نیز درمان کرد.

بدترین رفتار والدین، به خصوص در ایران در تهدید فرزند است که او را مجبور می‌کنند یک بار برای همیشه، از خیر بازی‌های ویدیویی بگذرد. حتی اگر فرزندتان بالای ۵ ساعت پشت کنسول یا سیستم رایانه‌اش می‌نشیند نباید این چنین رفتاری را انجام داد. چرا که فرزندتان را به بیرون از منزل هُل می‌دهید و او به راحتی می‌تواند در محیط‌های دیگری مثل گیم‌نت، حس اعتیادش به بازی را برطرف کند. حتی یک فرد معتاد به سیگار را به یک‌باره ترک نمی‌دهند. بلکه رفته رفته میزان مصرفش به سیگار را کاهش می‌دهند تا فرد به شرایط جدید به صورت تدریجی عادت کند. زیگموند فروید، روانشناس و عصب‌شناسِ معروف و برجسته اتریشی سخن زیبایی دارد. فروید اعتقاد داشته بیماری‌های روحی و روانی همچون اضطراب، افسردگی و حتی اختلال اعصاب در حقیقت عبارتند از درگیری و کشمکش‌هایی میانِ ذهنِ خودآگاه و ناخودآگاه و صد البته سرکوب افکار.

مسئله اینجاست تا چه میزان در کشورمان این کشمکش وجود دارد و یک جوان ۱۸ الی ۳۰ ساله تا چه حد می‌تواند به تنهایی افکار مختلفی که به ذهنش هجوم می‌آورد را سرکوب کند؟ در حال حاضر بازی‌های ویدیویی می‌تواند عملکردی مثل یک قرص دیازپام در مغز یک جوان ایرانی داشته باشد. بهتر است تنها سرگرمی نسبتا سالمی را که فرزند جوانتان در این مملکت دارد، از او نگیرید.