انفجار شاتل چلنجر: از سهل‌انگاری دیروز تا وسواس امروز

از آغاز عصر فضا تا همین امروز، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های ماموریت‌های فضایی سرنشین‌دار، امنیت خدمه بوده است. امنیتی که در سه تراژدی دردناک آپولو1، چلنجر و کلمبیا، به‌نحوی قربانی سهل‌انگاری دست‌اندرکاران پروژه‌ها و مدیران عالی‌رتبه ناسا شد. 35 سال پیش، همین روزها، فاجعه‌ای مهیب به وقوع پیوست: شاتل چلنجر درست 73 ثانیه پس از جدایی از زمین، با 7 فضانورد، منفجر شد.

تراژدی چلنجر چنان شوک مهیبی به ناسا وارد کرد که بیشتر از دو سال طول کشید تا بعد از بازرسی‌های خارجی و طراحی مجدد، ناسا دوباره پروازی را صورت دهد. این حادثه باعث شد برنامه‌های مهم ناسا یکی از پس دیگری لغو شوند و روزها طول بکشد تا مدیران این سازمان به خودشان بیایند.

پس از بررسی دقیق و زمان‌بر این حادثه از سوی کمیسیون «راجرز» (کمیسیون دولتی موظف به بررسی دقیق حادثه چلنجر)، بسیاری از مشکلات ایمنی پرواز مشخص شد.

فرآیند تصمیم‌گیری ناقص و دست‌کم گرفتن خطر پرواز در هوای سرد، از عوامل ایجاد حادثه بود. علت اصلی که توسط کمیسیون تشخیص داده شد، شکستن واشر راکت سوخت جامد بود که از نشت هوای داغ هنگام سوختن پیشران‌ها به داخل اتاقک جلوگیری می‌کرد.

این مشکل برای واشرها، در آزمایش‌های قبلی نیز رخ داده بود؛ اما چون مهندسان و مدیران حادثه بزرگی را در این آزمایشات ندیده بودند، آن را نادیده گرفتند و نقص‌ها را قبول کردند! تغییرات بسیار زیادی در طراحی پیشران موشک انجام شد که به شاتل‌های فضایی اجازه داد پس از چلنجر به پروازهای خود، امن‌تر از گذشته ادامه دهند.

اما شاید مهم‌ترین درسی که ناسا از چلنجر گرفت، در طراحی و دقت به زوایای مختلف پرتاب نیست؛ این درس در ابراز عیان مخالفت‌ها در ابعاد مختلف ماموریت‌ها برای پست‌های مختلف است.

امروزه در جلسات ناسا اجازه داده می‌شود که هر کسی نظر مخالف خود را بگوید و اگر نیازی باشد، مستقیما با مدیران عالی‌رتبه سازمان صحبت کند.

کسانی که براساس داده‌های قبلی از پروازها و آزمایش‌ها مخالفت خود را بیان می‌کنند، سعی دارند نگرانی خود را نسبت به موضوع اعلام کنند و تلاش می‌کنند تا احساسات را در پروسه تصمیم گیری حذف کنند و به کیفیت هر چه بیشتر ماموریت بیفزایند. اما این فرآیندها در ابزار نظرات و مخالفت‌ها کافی نبود و 1 فوریه 1986 تراژدی دیگری به‌وقوع پیوست.

حادثه مرگبار بعدی در ماموریت کلمبیا رخ داد و منجر به مرگ هفت فضانورد شد، تلنگری دیگر برای ناسا باشد. ناسا این بار هم قربانی سهل انگاری شده بود و دریافته بود که باید تمرکز بیشتری روی امنیت پروازها داشته باشد.

به‌علت پیچیدگی مسائل فنی، هنوز هم نگرانی‌های بسیاری برای ماموریت‌های سرنشین‌دار وجود دارد. تا به امروز، گفتگوها راجع به ایمنی در تمام بخش‌های جامعه فضایی ادامه دارد.

یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها، ماموریت «آرتمیس»، با هدف فرستادن انسان به ماه، تا سال ۱۴۰۲ است. تعدادی از اعضای جامعه فضایی چنین زمان کمی را بلندپروازانه می‌دانند اما ناسا تاکید می‌کند که همه آزمایش‌ها کاملا سریع و بدون خطر در حال انجام است. آیا فاجعه دیگری در راه است؟

پیش بینی می‌شود که در دهه پیش رو، شرکت‌های خصوصی مانند «بلو اوریجین» فضانوردانی را در ماموریت‌های شخصی خود به فضا بفرستند و با مسائل جدیدی در حوزه ایمنی پروازها مواجه شوند.

چندی پیش کمپانی «آکسیوم» اعلام کرد که تا سال آینده اولین خدمه خصوصی را با موشک دراگون «اسپیس اکس» به ایستگاه فضایی بین المللی خواهد فرستاد.

چشم‌اندازهای آینده، خبر از نسل جدید وسایل حمل و نقل فضایی می‌دهند. یکی از کاندیداها، موشک دراگون «اسپیس اکس» است که از سال گذشته کپسول سرنشین‌دار خود را به پرواز در آورده است.

شرکت «بوئینگ» نیز یک کپسول فضایی به نام «استار لاینر» طراحی کرده است که امید می‌رود در ماه آینده پروازهای آزمایشی دیگری را بدون سرنشین انجام دهد. این دو شرکت پس از صحبت‌های طولانی، در نهایت به توافق رسیدند تا با ناسا حول مقررات ایمنی سختگیرانه‌اش، جلسه‌ای برگزار کنند.

در این جلسات، ناسا با دقت کامل، تمامی مقررات را مرور کرد تا ماموریت با امنیت انجام پذیرد. علاوه بر این، «بویینگ» و «اسپیس اکس» خواستار داده‌های برنامه آپولو بودند تا از همه تجربیات ناسا بهره ببرند. ناگفته نماند که شرکت‌های خصوصی با دقت و وسواس بسیار جنبه‌های مرتبط با ایمنی کار را در نظر می‌گیرند.

برای جلوگیری از فاجعه‌ای مانند «چلنجر»، ناسا در این جلسات در قالب رای‌گیری، تصمیم نهایی را می‌گرفت تا نظرات مخالف را نیز در پروسه اعمال کند. اگر همچنان نظر مخالفی وجود داشته باشد، فرآیند دیگری در سطحی بالاتر در ناسا شروع می‌شود. مخالفان در این جلسات نیز می‌توانند نظر خود را ارائه کنند تا در نهایت به مدیر کل ناسا برسد و تصمیم نهایی گرفته شود.

در زمینه اکتشافات فضایی، ناسا هنوز هم درسی که از چلنجر گرفته است را به‌خوبی به‌یاد می‌آورد.

یکی از فضانوردان بازنشسته شاتل‌های فضایی می‌گوید که همواره مقایسه‌هایی بین فاجعه «آپولو ۱» و «چلنجر» انجام می‌شد و باید درس‌هایی که در حدود ۲۰ سال قبل‌تر از چلنجر یاد گرفتند را دوباره مرور می‌کردند. چنین حادثه دلخراشی به‌عنوان تجربه برای سازمان‌های بین المللی که به تازگی وارد حوزه پروازهای فضایی سرنشین‌دار شده بودند (مانند سازمان فضایی اروپا) منتقل شد.

همان روزها، سازمان فضایی اروپا در حال ساخت وسیله حمل و نقل اتوماتیکی بود که به ایستگاه فضایی بین المللی متصل شود و بارگیری کند. با استفاده از تجربیات چلنجر، تمام ماموریت‌های این برنامه با موفقیت به پرواز در آمد و همه محموله‌ها سالم به ایستگاه فضایی رسیدند.

ناسا هر ساله بزرگداشتی برای «چلنجر»، «کلمبیا»، «آپولو ۱» و تمامی  فضانوردان و کیهان نوردانی که جان خود را در راه اکتشافات فضایی از دست دادند، برگزار می‌کند. حوادث غم‌انگیزی که به ترتیب در 28 ژانویه 1986، 1 فوریه 2003 و 28 ژانویه 1967 رخ دادند.