مالکیت فکری داروسازها چطور سرعت توزیع واکسن ویروس کرونا را کند کرد؟

جهان پارسال پس از گذشت دهه‌ها یک بار دیگر با یک همه‌گیری جهانی مواجه شد و حالا همزمان با گذر از چالش‌های این دوران رفته‌رفته موضوع پتنت‌ها و مالکیت واکسن‌ها دوباره داغ شده است. دانشمندان تا پایان سال ۲۰۲۰ موفق شدند چند واکسن کارآمد را توسعه بدهند، اما اکنون مسئله مالکیت فکری و شکاف میان کشورهای ثروتمند و فقیر باعث شده که هنوز خیلی از مردم جهان به واکسن ویروس کرونا دسترسی نداشته باشند.

در شرایطی که اکثر کشورهای توسعه‌یافته به‌سرعت در حال تزریق واکسن هستند، در بسیاری از مناطق بی‌بضاعت هنوز حتی یک دوز واکسن هم تزریق نشده است. برخی پیش‌بینی‌ها حاکی از آن هستند که بعضی از قسمت‌های دنیا تا سال ۲۰۲۴ به سطح مطلوبی از ایمنی جمعی نخواهند رسید.

توافقات پیش از خرید باعث شده کشورهایی که سطح درآمد بالایی دارند میلیاردها دوز از واکسن ویروس کرونا را برای خود رزرو کنند. برای مثال، آمریکا صدها میلیون دوز بیشتر از نیاز خود واکسن خریده است. در وضعیتی که بخش عمده این دوزها هنوز تولید و توزیع نشده، بخش‌های زیادی از دنیا برای ایمن‌سازی مردم خود صرفا بر توزیع خیرخواهانه واکسن توسط کشورهای متمول متکی هستند.

چرا نمی‌توانیم واکسن بیشتری تولید کنیم؟

عوامل بسیار پیچیده‌ای جلوی تولید حجم بالاتری از واکسن را گرفته است. تولید واکسن به سادگی قابل انجام نیست و از محدودیت‌های موجود در زمینه مواد موردنیاز تا پیشرفت‌های فناوری، مسائل مختلفی را در بر می‌گیرد. ولی مهم‌ترین مسئله بحث مالکیت فکری، پتنت و صنعت جهانی داروسازی است.

در اوایل ماه مارس بیش از ۱۰۰ کشور دست به دست یکدیگر دادند تا بر سر موضوع لغو موقت قوانین مالکیت فکری واکسن‌های ویروس کرونا با هم توافق کنند. البته پیشنهاد این کشورها مورد منازعه قرار گرفت و نهایتا در جلسه اخیر سازمان تجارت جهانی (WTO) رد شد.

مشکلی بزرگی به نام TRIPS

آفریقای جنوبی و هند اکتبر ۲۰۲۰ پیشنهاد کردند که توافق موسوم به «موافقت‌نامه‌ی مربوط به جنبه‌های تجاریِ حقوق مالکیت فکری» یا به اختصار «تریپس» (TRIPS) موقتا لغو شود. در این پیشنهاد گفته شد که حقوق مالکیت فکریِ مربوط به واکسن‌های ویروس کرونا مانع از تولید محلی واکسن در کشورهای فقیر شده است.

از ماه اکتبر تاکنون هشت گفتگوی رسمی پیرامون لغو موقتی تریپس صورت گرفته. اگرچه این پیشنهاد توسط اکثر کشورهای عضو WTO حمایت شده، اما هنوز اجماعی بر سر این موضوع به دست نیامده است. گفتگوهای بعدی در این باره قرار است در ماه آوریل و ژوئن انجام شود.

مخالفان اصلی لغو تریپس چند کشور معدود اما قدرتمند غربی از جمله آمریکا، کانادا، استرالیا، بریتانیا، ژاپن، برزیل و چند کشور اروپایی هستند که همگی علیه این پیشنهاد رای داده‌اند. آن‌ها می‌گویند سازوکارهای محافظت از مالکیت فکری جلوی تولید و توزیع واکسن ویروس کرونا را نگرفته و مشکل اصلی به موانع موجود در بخش تامین منابع مربوط است. این کشورها مدعی‌اند که حذف قوانین مالکیت فکری هیچ فایده‌ای ندارد جز این که نوآوران بخش خصوصی را از تلاش در بحران‌های آینده دلسرد کند.

«رونالد لابونتی» متخصص سلامت عمومی کانادایی در گفتگو با نشریه The Conversation می‌گوید در جهان ظرفیت‌های تولیدی بالایی وجود دارد که دقیقا به خاطر قوانین مالکیت فکری استفاده نمی‌شوند. لابونتی یادآور می‌شود که معدود کشورهای مخالف لغو تریپس همان کشورهای متمولی هستند که در حال حاضر با شرکت‌های سازنده واکسن به توافق رسیده‌اند.

نماینده بریتانیا در سازمان تجارت جهانی در بیانیه‌ای رسمی در ماه اکتبر مدعی شده بود که مشکل عرضه واکسن بیشتر به مسئله فناوری‌های تولید و مواد خام بر می‌گردد و ارتباط چندانی با مالکیت فکری ندارد. نماینده بریتانیا گفته بود: «لغو حقوق مالکیت فکری در توافق‌نامه تریپس راهکاری افراطی برای حل یک مشکل اثبات‌نشده است. بریتانیا معتقد است که این پیشنهاد به بخش تولید آسیب می‌زند. برای اطمینان از دسترسی همگانی به واکسن‌های ویروس کرونا باید عوامل متعددی را در نظر گرفت. این عوامل شامل افزایش ظرفیت تولید و توزیع، فراهم‌سازی تدابیر حمایتی برای انتقال فناوری، اطمینان از باز ماندن زنجیره‌های تامین جهانی و اطمینان از وجود پلتفرم‌های کارآمد در اشتراک‌گذاری اختیاری مالکیت‌های فکری است.»

البته حامیان لغو تریپس هم اذعان کرده‌اند که تصویب این پیشنهاد نمی‌تواند یک‌شبه مشکل عرضه جهانی واکسن را برطرف کند. «تدروس ادهانوم گبرسوس» مدیرکل سازمان بهداشت جهانی در نامه‌ای ضمن حمایت از این طرح تصریح کرده بود که لغو تریپس یکی از اقداماتی است که باید برای کمک به توزیع واکسن در کشورهای فقیر انجام شود.

کارخانه‌های بیکار و نبرد قیمت‌ها

خبرگزاری اسوشیتد پرس اخیرا در گزارشی مدعی شده بود که برخی شرکت‌ها در هند، آفریقای جنوبی و دانمارک بیکار مانده و منتظر دریافت اطلاعات و مجوز از سوی شرکت‌های داروسازی‌اند. این خبرگزاری مدعی بود که این کارخانه‌ها می‌توانند به محض دریافت مجوز از شرکت‌های داروسازی تولید صدها میلیون دوز واکسن را آغاز کنند.

نباید فراموش کنیم که شرکت‌های داروسازی با اتکا بر سودآوری فعالیت می‌کنند و حتی بشردوستانه‌ترین آن‌ها همچنان کسب و کار خود را بر مبنای مدل‌های سودآور شکل داده‌اند. برای مثال، فایزر اخیرا اعلام کرد که خطوط تولید خود را از مناطق موجود در آمریکا و اروپا فراتر نمی‌برد. هند به عنوان یکی از کشورهایی که قابلیت‌های عظیمی در حوزه داروسازی دارد، هفته‌هاست که در حال مذاکره با فایزر است، اما گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که این شرکت از محدودیت‌های مربوط به قیمت‌گذاری و صادرات هند راضی نیست.

اگر واکسن کووید-۱۹ فایزر در هند تولید شود، این شرکت باید بتواند کنترل کند که واکسن به کجا ارسال می‌شود و با چه قیمتی آن را می‌فروشد. سخنگوی این شرکت اخیرا گفته بود: «ما در حال حاضر مشغول مذاکره به منظور افزودن خطوط تولید برای واکسن ویروس کرونا نیستیم. زمانی که فاز عرضه همه‌گیری به پایان رسید و وارد فاز عرضه عادی شدیم، فایزر مطمئنا تمامی فرصت‌های موجود برای تولید را ارزیابی خواهد کرد.»

فاز عرضه همه‌گیری چیست؟

فاز عرضه همه‌گیری شامل مجموعه‌ای از تعهدات غیررسمی از سوی شرکت‌های داروسازی است که مسائلی مثل پایین بودن قیمت واکسن در طول دوران همه‌گیری را در بر می‌گیرد. واکسن آکسفورد/استرازنکا تنها واکسنی است که به صراحت متعهد شده تا در طول دوره همه‌گیری و پس از آن واکسن را به قیمت تولید بفروشد. ولی فایزر چنین تعهدی نداده است.

«رِشما راماچاندران» استاد پزشکی دانشگاه «ییل» باور دارد که فایزر احتمالا در فکر افزایش قیمت واکسن در سال ۲۰۲۲ است. او می‌گوید: «فایزر اخیرا به سرمایه‌گذاران خود گفته که سال آینده [یعنی زمانی که واکسن تقویتی لازم شد] قیمت واکسن خود را از فاز عرضه همه‌گیری به قیمت سایر واکسن‌هایی که آن‌ها در بازار دارند، یعنی حدود ۱۵۰ تا ۱۷۵ دلار به ازای هر دوز، نزدیک می‌کند.»

متاسفانه ماهیت شرکت‌های بزرگ داروسازی در قرن ۲۱ باعث شده که حل مشکل مالکیت فکری آسان نباشد. «موسوکا فلاح» از دانشکده پزشکی هاروارد توضیح می‌دهد که چرا نمی‌تون قوانین مالکیت فکری را بدون آسیب زدن به آینده تولیدات دارویی به طور کامل کنار گذاشت: «نکته این‌جاست که اگر مالکیت فکری آن‌ها را لغو کنیم و فردا همه‌گیری دیگری پیش بیاید، آیا آن‌ها انگیزه کافی برای تحقیقات را خواهند داشت؟ بنابراین چگونه باید به این کشورها کمک کنیم، آیا باید برای تحقیق و توسعه به آن‌ها سرمایه بدهیم؟»

فلاح می‌گوید تریپس باید به طور موقت لغو شود و در عین حال کشورهای ثروتمند در زمینه نحوه توزیع واکسن‌های اضافه‌ی خود اخلاقی تصمیم بگیرند. در مجموع، شاید همین حالا هم واکسن کافی برای تولید و توزیع میان تمامی افراد دنیا وجود داشته باشد، فقط باید اخلاق‌مدار باشیم و عادلانه آن‌ها را بین مردم تقسیم کنیم. او می‌گوید به نفع همه کشورهاست که همه‌گیری زودتر تمام شود.

«آنتونی فاوچی» مدیر موسسه ملی بیماری‌های عفونی آمریکا می‌گوید اگر به واکسیناسیون به عنوان یک مسئله جهانی نگاه نکنیم، شکل‌گیری گونه‌های جهش‌یافته همچنان ادامه پیدا می‌کند. او معتقد است که اولویت اول کشورها باید تزریق واکسن به حداکثر افراد در حداکثر کشورها و در سریع‌ترین زمان ممکن باشد: «خلاصه کلام این است: ما باید نه فقط کشور خودمان بلکه تمام دنیا را واکسینه کنیم. در غیر این صورت هر سال با بروز جهش‌های بیشتر تهدیدی تازه به وجود می‌آید.»