هشدار جانورشناسان: برداشت بی‌رویه از جمعیت عقرب­ می‌تواند به فاجعه ختم شود

عقرب‌ها مانند خویشاوندان نزدیک خود یعنی عنکبوت‌ها، هیره­‌ها و کنه‌ها هشت پا دارند. اندام آرواره مانند موسوم به کلیسر (Chelicerae) که در عنکبوت‌ها شبیه خنجر دو قسمتی است، در عقرب‌ها سه قسمت دارد و بیش­تر به انبر شباهت دارد.

کارشناسان می‌­گویند که بعید نیست ما در آینده، بیش از امروز به کمک عنکبوت‌ها و عقرب‌ها برای مبارزه با میکروب‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها نیاز داشته باشیم و به همین دلیل هر عاملی که عقرب‌ها را در معرض خطر قرار دهد، می‌تواند برای ما انسان‌ها هم هشداردهنده تلقی شود.

علیرضا زمانی، دانشجوی دوره دکتری تنوع زیستی دانشگاه تورکو فنلاند و همکارانش به تازگی مقاله‌­ای علمی درباره موضوع جنجال برانگیز تجارت غیرقانونی زهر عقرب­ و تاثیر آن در تسریع روند انقراض این موجودات خارق‌­العاده نوشته‌­اند که در این مطلب به صورت اجمالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

مقاله مذکور موضوع استخراج آماتورگونه زهر عقرب را که مدت‌هاست به یکی از دغدغه‌های جدی در عرصه حفاظت از محیط زیست تبدیل شده، ارزیابی و تحلیل کرده است. در چکیده این مقاله با عنوان «تجارت استخراج غیرحرفه‌­ای زهر می‌تواند باعث تسریع انقراض عقرب‌ها شود» می‌خوانیم:

«استفاده دارویی از چندین ترکیب بیوشیمی موجود در زهر عقرب، زمینه و بستر لازم را برای کارهای تحقیقاتی در حوزه­‌های مختلف فراهم کرده اما در عین حال ارزش اقتصادی و پتانسیل بالقوه زهر عقرب سبب فشار مضاعف بر جمعیت‌هایی شده که از مدت‌ها پیش به واسطه تخریب زیستگاه و برداشت مازاد بخاطر تجارت جهانی حیوانات خانگی نادر و غیرمعمول، در معرض تهدید قرار داشته‌­اند.

چندین کشور در آفریقا و آسیا، دست­ کم از سال 2016 با مساله افزایش تعداد بهره‌برداران و پرورشگاه­‌های نگهداری عقرب و استخراج زهر از آن­‌ها برای مصارف تجاری مواجه شده‌­اند. تردیدهای جدی درباره کیفیت زهر استخراج شده در این پرورشگاه­‌ها و مزارع وجود دارد و در عین حال جمع‌­آوری مکرر از نمونه­‌های وحشی می‌­تواند باعث تهی شدن برخی زیستگاه­‌ها از عقرب­‌ها شود.

برآوردها نشان می‌دهد که تنها در ظرف یک دهه گذشته، یک میلیون گونه در خطر انقراض قرار گرفته‌­اند؛ لذا این برداشت بی‌­رویه و مازاد ناپایدار از جمعیت‌های مختلف عقرب‌ها را هم باید یک عامل مهم نابودی تنوع زیستی قلمداد کرد. تجارت شکل گرفته بر مبنای استخراج غیرحرفه‌ای زهر عقرب این پتانسیل را دارد که تنوع زیستی عقرب‌ها را در مناطقی که ارزش‌های بیولوژیکی غنی دارند، به شکل منفی تحت تاثیر قرار دهد.

مساله اینجاست که مستندسازی ضعیف بر این اتفاق سایه انداخته و به همین دلیل ضرورت اقدام عاجل توسط دولت‌ها، دانشگاه‌ها و جوامع علمی به منظور ارتقای حفاظت از جمعیت‌های محلی عقرب‌ها احساس ­می‌شود.

نویسندگان این مقاله بر این باورند که فعالیت‌هایی مانند بررسی‌های دقیق فونستیک (مطالعه در زمینه تنوع جانوری)، ایجاد فهرست‌های ملی از گونه‌های بومی، در معرض تهدید و در معرض خطر با استفاده از طبقه‌بندی و معیارهای فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت، آموزش جوامع محلی و پرهیز از اعطای هرگونه مجوز جمع‌آوری عقرب‌ها به منظور بهر­ه‌برداری تجاری به هر شکل می‌بایست در دستور کار قرار گیرد و گسترش پیدا کند.»

قدمت حضور عقر­ب‌ها در زمین

علیرضا زمانی و همکارانش در این مقاله به تاریخچه حضور عقرب­‌ها در کره زمین اشاره کرده و می‌­نویسند: «بر اساس فسیل­‌های به دست آمده، قدمت حضور عقرب­‌ها روی کره زمین به 435 میلیون سال پیش و دوره زمین­‌شناسی سیلورین (عصری که حدود 60 درصد از گونه‌های دریایی و اقیانوسی در آن منقرض شدند) برمی­‌گردد.

از آن زمان تاکنون این راسته خاص از عنکبوتیان از نظر مورفولوژیکی تغییر چندانی نکرده‌. بر اساس آخرین گزارش‌­ها، بیش از 2500 گونه از عقرب­‌ها روی کره زمین به استثنای قطب جنوب و نیوزلند شناسایی شده‌­اند. عقرب­‌ها در مناطق وسیعی از زمین از جمله صحراها، ساواناها، نواحی گرم حاره، جنگل­‌های بارانی، غارها و البته حدفاصل مناطق جذر و مدی زیست می‌­کنند.

تمامی عقرب­‌ها شکارچی هستند و از زهر خود برای فلج کردن و مقهور ساختن طعمه­‌هایشان و در عین حال دفاع استفاده می­‌کنند. عقرب گزیدگی که به آن Scorpionism هم گفته می­‌شود، یکی از مهم‌­ترین دلایل ناخوشی و در عین حال مرگ و میر در چندین نقطه جهان است.

هر ساله بالغ بر 100 هزار مورد عقرب­ گزیدگی و در حدود 200 مورد مرگ و میر در دنیا گزارش می­‌شود؛ اما جالب است که بدانید زهر کم­تر از 50 گونه عقرب در دنیا خاصیت کشندگی دارد و از میان بیش از 104 گونه عقربی که زهرشان از دیدگاه پزشکی مهم تشخیص داده شده، تنها 32 گونه هستند که نیش آن­‌ها برای انسان می­‌تواند عواقب جبران­‌ناپذیری داشته باشد.»

زهر عقرب‌ها

در مقاله مذکور آمده که زهر عقرب­‌ها از نظر ساختاری متفاوت و پیچیده است و از ترکیباتی مانند فسفولیپاز آی 2 (آنزیمی از گروه لیپازها)، سرین پروتئاز (گروهی از آنزیم­ها با پیوندهای پپتیدی)، متالوپروتئیناز (آنزیم­هایی که مکانیسم کاتالیزی آن­ها با دخالت یک فلز انجام می‌­شود)، گروهی از لیپولیزها موسوم به lipolysis activating peptides (LVPs) و هیالورونیداز (گروهی از آنزیم­های گلیکوزید هیدرولاز) و البته پروتئین­ها و پپتیدهای ضدمیکروبی و سمی به صورت یونی تشکیل شده است.

کاربردهای دارویی زهر عقرب به این شکل است که در تحقیقاتی مانند بیوتکنولوژی، درمان سرطان، درمان زوال­‌های عصبی (Neurodegenerative) و البته بیماری‌­های قلبی مورد استفاده قرار می­‌گیرند. با این وجود تنها زهر درصد ناچیزی از گونه‌­های عقرب به طور دقیق آنالیز شده است.

صید گسترده از طبیعت

نویسندگان مقاله هشدار می­‌دهند که در کشورهایی مانند مصر، کنیا، افغانستان، چین، ایران، عراق، پاکستان و سری­لانکا پرورشگاه‌­ها و مزارع عقرب رو به افزایش هستند. در کشور ما ایران اطلاعات نادرست فضاهای مجازی به شدت آسیب­‌زا بوده است.

به اندازه‌­ای که حتی میزان عایدی از هر لیتر زهر عقرب در برخی منابع نامعتبر 10 میلیون دلار عنوان شده و همزمان تجارتی شکل گرفته که در آن عده‌­ای خود را متخصص آموزش، نگهداری و زهرگیری از عقرب می­‌خوانند. برخی خبرگزاری‌ها در کشور آمار مزارع پرورش عقرب را بالغ بر 12 هزار تخمین زده‌­اند و همین مساله گویای یک دغدغه جدی است.

وزن بدن عقرب یکی از شاخصه‌های موثر در این تجارت غیرقانونی است؛ اما در عین حال موارد متعددی هم بوده که عقرب‌های نابالغ از طبیعت صید شده‌اند و از آنجایی که بلوغ گونه‌های بزرگ­تر عقرب معمولا چندین سال طول می‌کشد، لذا متخصصان معتقدند که علی­رغم ادعاهای مطرح شده توسط تاجران این بازار، اکثر عقرب‌ها اگر نگوییم همه آن­ها از طبیعت به شکل بی‌ضابطه در حال صید هستند.

مشکل دیگر اینجاست که اغلب عقرب‌های صید شده توسط این مراکز جزو گونه‌های بومی محلی و منطقه‌ای هستند و به واسطه عدم اطلاعات کافی مشخص نیست که چه تعداد از آن‌ها می‌توانند در معرض خطر باشند.

در حال حاضر تنها 5 گونه از عقرب­‌ها تحت حمایت کنوانسیون تجارت جهانی گونه‌های در معرض خطر هستند (سایتیس 2020) و در مقابل نمونه‌های خیلی معدود و اندکی از عقرب­‌های دنیا مخصوصا در آفریقا و آسیا به صورت علمی شناسایی و ثبت شده‌اند و به طور مستمر نیز گونه­‌هایی جدید در حال کشف هستند.

از سوی دیگر، مطالعات حفاظتی اندکی روی عقرب‌ها انجام شده و همه این‌ها را اگر در کنار حجم انبوه برداشت عقرب‌ها از طبیعت بگذاریم، بحرانی را در عرصه تنوع زیستی نشان می‌دهد که می‌تواند روزی به ضرر خود ما انسان‌ها تمام شود.

نویسندگان این گزارش پیشنهاد می‌کنند که مسئولان حفاظت محیط زیست بالاخص در کشورهایی مانند ایران و پاکستان، قوانین سختگیرانه‌تری را نسبت به برداشت از جمعیت‌های وحشی و حفاظت از آن­ها اعمال کنند چرا که در غیر این صورت دامنه این مشکل روز به روز بزرگ­تر خواهد شد.