منجمان نگران پیشرفت ساخت رصدخانه ملی ایران هستند

هفتم تیر ۱۴۰۰، پس از حدود ۲۰ سال انتظار، رصدخانه ملی ایران افتتاح شد. افتتاحی که از رونمایی سازه ۹۰ تنی تلسکوپ رصدخانه ملی، بدون آینه خبر می‌داد. آینه ۳.۴ متری این رصدخانه هنوز برای رسیدن به قله ۳۶۰۰ متری گرگش، راه زیادی در پیش دارد. آینه هنوز لایه‌نشانی نشده و وضعیت جاده گرگش برای انتقال آینه مساعد نیست. همچنین سایر ابزارهای مهم این رصدخانه نیز در جای خود نصب نشده‌اند. این حواشی واکنش رسانه‌های علمی خارجی را نیز در پی داشته است. آنچه در ادامه می‌خوانید، ترجمه مقاله‌ ScienceMag، به عنوان واکنش یک رسانه علمی خارجی معتبر به حواشی افتتاح رصدخانه ملی ایران است.

مراسم افتتاحیه رصدخانه ملی ایران برای افرادی مانند «سپهر اربابی» باید مراسم افتخارآمیزی می‌بود. سپهر اربابی اختر فیزیکدانی است که ۱۳ سال برای مانع‌زدایی مسیر احداث رصدخانه ملی تلاش کرده است تا یکی از بهترین اپتیک‌های دنیا را با زیرساخت مناسبی در ایران نصب کند. اربابی این پروژه را ۵ سال پیش ترک کرد و حالا در دانشگاهی در آلمان مشغول به کار است.

در این شرایط، برخی از فیزیکدانان ایرانی نگران‌اند که مدیریت نامعلوم پروژه و در کنار آن تغییر ریاست جمهوری ایران منجر به ایجاد مشکلاتی در پروژه ۳۰ میلیون دلاری رصدخانه ملی ایران شود. این سازه تا کنون بزرگترین پروژه علمی است که ایران به عهده گرفته است. عده‌ای می‌گویند که منجمان باید فرصت دیگری پیدا کنند تا تغییرات در طراحی تلسکوپ را دوباره بررسی کنند. همچنین باید مشخص شود که در آینده چه کسی به تلسکوپ دسترسی خواهد داشت.

مدیران فعلی پروژه هنوز دو بخش اصلی تلسکوپ یعنی آینه ۳.۴ متری و آداپتور آن را نصب نکرده‌اند. به همین دلیل، بسیاری باور دارند که افتتاح رصدخانه ملی ایران «نا بهنگام» بوده است. همچنین انجمن نجوم ایران در بیانیه‌ای چنین عمل زودهنگامی را سرزنش کرد. با این وجود منجمان نمی‌توانند تلسکوپ را راه‌اندازی و کالیبره کنند و حتی به نظر می‌رسد که اولین نورگیری با تلسکوپ حداقل تا دو سال آینده اتفاق نخواهد افتاد.

منجمان تصور می‌کردند که رصدخانه ملی می‌تواند راه بازگشتی به دوره درخشان آن‌ها در هزاره قبلی باشد؛ دورانی که اروپا در دوران تاریک خود بود و سرزمین پارس پایتخت منجمان به شمار می‌رفت. در اوایل دهه ۸۰، «رضا منصوری» اختر فیزیکدان نظری و استاد دانشگاه صنعتی شریف مسئولیت ساخت رصدخانه ملی ایران را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۸۳، منصوری تصمیم گرفت که اربابی را راضی کند تا کار خود در ایرباس آلمان را رها کند و به عنوان مهندس پروژه برای ساخت رصدخانه به ایران بازگردد.

در نهایت، قله گرگش در نزدیکی کاشان برای ساخت رصدخانه ملی انتخاب شد. گرگش در ارتفاع ۳۶۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و در موقعیتی است که اعوجاجات جوی بسیار کمی دارد و تنها چند شب در سال ابری است. آرن اردبرگ ستاره‌شناس دانشگاه لوند در سوئد باور داشت که این مکان بهترین جایی است که برای احداث رصدخانه می‌تواند انتخاب شود. اردبرگ در اواخر دهه ۸۰ به قله گرگش سفر کرد و تلاش کرد تا مدیران آن دوره پروژه را راضی کند تا رصدخانه ملی ایران در این مکان احداث شود. با وجود اینکه رفت و آمد به گرگش در آن زمان بسیار سخت بود با این حال ارزشش را داشت.

در همین حین، اربابی وظیفه داشت تا آینه ۱.۹۵ میلیون یورویی را از آلمان وارد ایران کند. با توجه به تحریم‌هایی که برای برنامه هسته‌ای روی ایران اعمال شده است، چنین کاری برای ایرانیان نیاز به عبور از یک هزارتوی بوروکراتیک دارد. با اینکه اربابی همواره زوایای موفقیت‌آمیز رصدخانه را می‌دید، او می‌گوید که با او همیشه مانند یک غریبه رفتار می‌شد. پژوهشکده دانش‌های بنیادی در سال ۱۳۹۵ منصوری را از مدیریت پروژه برکنار کرد و طولی نکشید که اربابی نیز از مهندسی پروژه کنار گذاشته شد.

منصوری اعلام کرد که نگران تغییراتی است که اخیرا روی طراحی گنبد رصدخانه اعمال شده است. با اینکه او دیگر به مستندات رصدخانه دسترسی ندارد، اما با تصاویری که از این سازه منتشر شده است گفت که مدیریت پروژه طراحی اصلی را شدیدا تغییر داده است. برای مثال، منصوری می‌گوید که آینه تلسکوپ به اندازه کافی بالا قرار نمی‌گیرد که تحت تاثیر نوسانات گرمایی نباشد. همچنین محفظه تلسکوپ تهویه کافی ندارد تا این نوسانات  را کاهش دهد. منصوری می‌گوید که از این می‌ترسد که رصدخانه ملی ایران به جای یک رصدخانه استاندارد جهانی تبدیل به یک تلسکوپ جهان سومی شود. با وجود مدیر کنونی رصدخانه ملی ایران هنوز پاسخی به این مسائل نداده است.

از دیگر نگرانی‌های ستاره‌شناسان، تغییر دولت ایران و نحوه تاثیر آن روی روند پیشرفت رصدخانه ملی است. «حبیب خسروشاهی»، مدیر کنونی رصدخانه ملی ایران در سال ۱۳۹۷ در مجله نیچر گفت که رصدهای انجام شده با رصدخانه ملی در دسترس جوامع بین المللی قرار خواهد گرفت. اما رئیس جمهور منتخب، ابراهیم رئیسی، همچنان اولویت‌های علمی خود را مشخص نکرده است و تمایلاتش نسبت به همکاری‌های بین المللی و پژوهش‌های بنیادی هنوز مشخص نیست.

برخی از منجمان همچنان امیدوارند. همچنان رصدخانه ملی ایران در صورت افتتاح، پتانسیل‌های بسیار زیادی در برابر خود دارد و می‌تواند پژوهش‌هایی را محقق کند که تا کنون در ایران اتفاق نیفتاده است. ستاره‌شناسان در نظر دارند تا از این تلسکوپ برای تحقیقات درباره تشکیل کهکشان‌ها و جستجو برای سیارات فراخورشیدی استفاده کنند. همچنین با یادگیری ماشینی بتوانند موقعیت سیارات و کهکشان‌ها را تشخیص دهند.

مدیر انجمن نجوم ایران، معین مصلح، می‌گوید که قصد دارد تا در آینده نزدیک به تیم رصدخانه ملی بپیوندد تا بتوانند جامعه نجومی ایران را به صورت گسترده‌تری در مجموعه رصدخانه شرکت دهد. از نظر او رصدخانه ملی ایران در حال حاضر از لحاظ تکنیکی پیشرفت خوبی کرده است، اما تعریف پروژه‌های نجومی و مشارکت منجمان در رصدخانه امر بسیار مهمی است که باید در نظر گرفته شود.