چرا برخی از مردم نمی‌خواهند واکسن کرونا بزنند؟

بدون تردید واکسیناسیون گسترده کرونا به میزان قابل‌توجهی از ابتلا و مرگ ناشی از ابتلای به این ویروس جلوگیری می‌کند. در مطالعه‌ای در انگلستان که در آن ۲۰۰ هزار نفر از افراد واکسینه‌شده موردبررسی قرار گرفتند، مشخص شد تقریباً بدن تمام این افراد دو هفته پس از دریافت دز دوم واکسن آنتی‌بادی تولید کرده است.

درضمن علی‌رغم نگرانی‌های ابتدایی در مورد اثربخشی کم واکسن‌های کنونی کرونا در برابر گونه جدید دلتا مشخص شد که دو واکسن آسترازنکا و فایزر بیونتک میزان بستری در بیمارستان به دلیل ابتلا به این گونه از کووید ۱۹ را تا ۹۲ تا ۹۶ درصد کاهش می‌دهند.

 با اثبات حفظ سلامت شرکت‌کنندگان این بررسی پس از واکسینه‌شدن، با اطمینان می‌توان گفت خطر عوارض جانبی شدید واکسن در مقایسه با خطر ابتلا به ویروس به دلیل عدم تزریق واکسن بسیار ناچیز است؛ اما متأسفانه با وجود اثبات بی‌خطر بودن واکسن کرونا و عواقب بد عدم تزریق واکسن، هنوز تعداد قابل‌توجهی از جمعیت جهان حاضر به دریافت واکسن نیستند.

طبق اطلاعات ذکرشده در گزارشی که به‌تازگی از سوی صندوق بین‌المللی پول که به‌تازگی منتشر شده است، میزان افرادی که در برابر تزریق واکسن مقاومت می‌کنند، در انگلستان ۱۰ تا ۲۰ درصد، در ژاپن ۵۰ درصد و در فرانسه ۶۰ درصد است. این رفتار مردم به‌نوعی نتیجه جنگ فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی است و بسیاری از مفسرین در رسانه‌های آنلاین معتقدند افرادی که در مورد واکسینه‌شدن تردید دارند، یا احمق هستند یا خودخواه.

 اما بسیاری از روانشناسان متخصص در حوزه تصمیم‌گیری پزشکی معتقدند چنین تصمیماتی از سوی برخی از مردم نتیجه بسیاری از عوامل پیچیده‌ای است که باید با دقت و حساسیت بالایی موردبررسی قرار گیرند. بدون تردید برای تقویت ایمنی جمعی در برابر کرونا درصد قابل‌توجهی از جمعیت جهان ازجمله این افراد باید واکسینه شوند. در این مطلب قصد داریم ببینیم چرا برخی از مردم واکسن زدن خودداری می‌کنند.

مدل 5Cs، مدلی موثر برای فهم دلایل عدم تمایل برخی از مردن برای واکسن‌زدن

محمد رضایی، عضو موسسه پژوهشی سلامت جمعیت (Population Health Research Institute)، سنت جورج، دانشگاه لندن، که در مورد عوامل روانی و اجتماعی مختلف تأثیرگذار روی تصمیم مردم برای واکسن زدن یا نزدن، تألیفاتی داشته، اذعان کرده است بسیاری از افراد دوست دارند از دیگران متمایز باشند و جلب‌توجه کنند و در تمام رسانه‌های آنلاین و آنلاین کاملا حق به جانب از عقاید خود دفاع می‌کنند؛ البته افرادی که تنها برای جلب‌توجه واکسن نمی‌زنند، تنها تعداد بسیار کمی از افرادی را که تمایلی به واکسن نزدن دارند، تشکیل می‌دهند.

 ترس بسیاری از افراد مردد در مورد واکسینه‌شدن نباید با استدلال‌های عجیب مرتبط با نظریه‌های ضد واکسن، اشتباه گرفته شود. بسیاری از افرادی که در برابر واکسن زدن مقاومت می‌کنند، نه دارای گرایش سیاسی هستند و نه برای این کار خود دلیل علمی دارند؛ آن‌ها تنها هنوز تصمیم قطعی خود را نگرفته‌اند.

البته طرز فکر بسیاری از افرادی که مخالف واکسن زدن هستند، در حال تغییر است؛ اما آقای رضایی معتقد است به دلیل شیوع بسیار سریع گونه جدید کرونا، تأخیر در واکسن هم می‌تواند خطرناک و تهدیدی برای سلامت عموم مردم باشد؛ درصورتی‌که هنوز گونه‌های قدیمی ویروس در کشورهای مختلف در حال گسترش بود، تأخیر در واکسن زدن چندان مشکل‌آفرین نبود، اما قابلیت انتقال سریع گونه دلتای ویروس کرونا، واکسیناسیون سریع و اضطراری مردم با بیشترین سرعت ممکن را بیش از پیش ضروری کرده است.

خوشبختانه دانشمندان تردید در مورد واکسن زدن را مدت‌ها قبل از مشاهده ویروس کرونا ویروس سندرم حاد تنفسی ۲ (Sars-Cov-2) در ووهان چین در دسامبر سال ۲۰۱۹، آغاز کرده‌اند و در مطالعات خود مدل‌هایی را ایجاد کردند که با بهره‌مندی از آن‌ها تلاش می‌کنند، تفاوت‌های میان رفتارهای مردم در رابطه با سلامتشان را بفهمند.

یکی از این مدل‌هایی که پژوهشگران مدعی هستند می‌تواند برای فهم دلیل عدم تمایل مردم به واکسن زدن، مؤثر واقع شود. مدلی موسوم به مدل 5Cs است که دربردارنده عوامل روانی زیر است:

• اعتماد (Confidence): اعتماد به ایمن و کارآمد بودن واکسن؛ مراکز ارائه‌دهنده خدمات مرتبط با سلامت ارائه‌دهنده واکسن‌ها هستند و سیاست‌گذاران واکسیناسیون را اجرایی می‌کنند.
• بی‌تفاوتی (Complacency): توجه یا عدم توجه مردم به این موضوع که درصورت واکسن نزدن، ابتلا به خود ویروس می‌تواند تهدیدی برای سلامتی آن‌ها و بسیار خطرناک‌‌تر از عوارض جانبی واکسن باشد.
• حسابگری (Calculation): تلاش اشخاص برای جستجوی اطلاعات زیاد و معتبر برای مقایسه بیشتر بودن مزایا و معایب واکسن
• محدودیت (راحتی دسترسی به واکسن) (Constraints یا convenience): میزان راحتی در دسترس بودن واکسن برای شخص موردنظر
• مسئولیت‌پذیری جمعی (Collective responsibility): تمایل هریک از افراد جامعه برای مصون کردن خود در برابر ابتلا به ویروس از طریق واکسیناسیون

سال ۲۰۱۸ روانشناسی به نام کورنیلیا بچ (Cornelia Betsch) از دانشگاه ارفورت آلمان و همکارانش در مطالعه‌ای از شرکت‌کنندگان خواستند میزان هر یک عوامل سنجش‌شده مدل 5Cs در رابطه با واکسیناسیون کرونا را رده‌بندی کنند (مثلاً میزان اعتماد خود در مورد واکسیناسیون را با استفاده از گزینه‌هایی مثل کم، زیاد، متوسط یا گزینه‌های مشابه بیان کنند) و سپس نتایج این نظرسنجی را با نتایج نظرسنجی مشابهی در مورد واکسیناسیون سایر بیماری‌ها مثل واکسیناسیون آنفولانزا یا ویروس پاپیلوم انسانی یا HPV (ویروسی از طریق رابطه جنسی و تماس پوست با پوست منتقل می‌شود) مقایسه کردند. بچ و همکارانش پس از انجام این بررسی و مقایسه نتایج آن با بررسی‌های مشابه دریافتند که مدل 5Cs می‌تواند برای دستیابی به پاسخ بسیاری از سؤالات و رفع ابهامات در رابطه با تصور مردم در مورد واکسیناسیون نقش مؤثری ایفا کند.

در ضمن بهره‌مندی از این روش نسبت به سایر روش‌های بالقوه مشابه برای پیش‌بینی تصمیم مردم در مورد این موضوع، نتیجه بهتری دارد؛ به عنون مثال پرسشنامه‌ها که بیشتر با هدف تمرکز بر مطلع شدن از میزان اعتماد مردم به واکسیناسیون تهیه می‌شوند و در هنگام تهیه و تدوین آن‌ها، سایر عوامل مذکور در نظر گرفته نمی‌شود، به‌اندازه مدل 5Cs کارآمد نیستند. علاوه بر این موارد، عوامل بازدارنده دیگری برای منصرف شدن مردم از واکسن زدن نیز وجود دارد. نتایج مطالعه‌ای در دانشگاه آکسفورد نشان می‌دهد که ۱۰ درصد از افراد به خاطر ترس از آمپول، واکسن نمی‌زنند. اما با بهره‌مندی از مدل 5Cs می‌توان به اصلی‌ترین و متفاوت‌ترین دلایل خودداری مردم از واکسن زدن پی برد.

تفسیر متعصبانه اطلاعات

زمانی که این عوامل متفاوت و هم‌چنین روش‌هایی که می‌تواند رفتار مردم را تحت تأثیر قرار دهند، در نظر می‌گیریم، بهتر است به تعصبات شناختی که باعث می‌شوند عقاید و نظرات مردم به سمت خاصی گرایش پیدا کند، نیز توجه کنیم.  در مورد این موضوع باید دو عامل نخست مدل 5Cs یعنی اعتماد به واکسیناسیون و بی‌تفاوتی در مورد خطرات ابتلا به خود بیماری را در نظر گرفت.

جسیکا سالسکا (Jessica Saleska) از دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس خاطرنشان کرده است که انسان‌ها دو گرایش متضاد با یکدیگر دارند که شامل منفی گرایی و خوش‌بینی بودن می‌شود و هر دو گرایش به‌نوعی تعصب محسوب می‌شوند. هر یک از این دو گرایش می‌توانند ارزیابی مردم در مورد منافع یا خطرات یک موضوع را به سمتی متمایل کنند.

منفی گرایی می‌تواند بیشتر در ارزیابی مواردی به سراغ انسان می‌آید که فراتر از اختیار او باشند.

سالسکا در رابطه با منفی گرایی می‌گوید:

درصورتی‌که منفی گرا باشید، اخبار و حقایق منفی و بدی که از طرق مختلف به شما ارائه می‌شود، در ذهنتان باقی می‌ماند؛ اما خوش‌بینی با باورهای شما در مورد خودتان مرتبط است و خوش‌بینی در برخی از مواقع باعث می‌شود احساس کنید نسبت به یک فرد معمول و عادی، سالم‌تر هستید و وضعیت بهتری دارید.

منفی‌گرایی و خوش‌بینی دو مقوله کاملاً جدا از یکدیگر هستند و ممکن است در آن واحد به هر دو گرایش داشته باشد؛ به‌عنوان‌مثال ممکن است فردی که می‌خواهد واکسن بزند هم در مورد عوارض جانبی خطرناک نگران باشد و هم معتقد باشد که با دریافت واکسن خطر ابتلا به کرونا کمتر او را تهدید خواهد کرد؛ البته ترکیب این دو گرایش باعث کاهش اعتماد و افزایش بی‌تفاوتی می‌شود

وجود گرایشات روانی در مردم

انتشار اطلاعات نادرست در منابع نامعتبر باعث اغراق در مورد خطرات واکسن زدن می‌شود و همین اطلاعات باعث می‌شود نگرش مردم در مورد خطر ابتلا به ویروس از مسیر درست منحرف شود و مردم درک درستی از ابتلا به ویروس پیدا نکنند.

متکی بودن به منابع منتشرکننده اطلاعات نادرست باعث می‌شود افرادی که در نظرسنجی «حسابگری» را مهم تلقی کرده‌اند به آن امتیاز بالایی داده‌اند (منظور از افرادی است که برای مطمئن شدن در مورد یک موضوع به دنبال اطلاعات هستند)، در مقایسه با افرادی که این عامل ازنظر آن‌ها مهم نبوده است، بیشتر در مورد واکسن زدن یا نزدن، مردد هستند.

بچ در مورد این موضوع این‌چنین می‌گویند:

اگر قبلاً فکر می‌کردید که واکسن خطرناک است و حالا از خود می‌پرسید که واکسن خطرناک است؟ اکنون به دنبال اطلاعاتی هستید که نظر قبلی شما را کاملاً تأیید کند.

 یادآور می‌شویم که چنین نگرش‌هایی روانی کاملاً متداول هستند؛ حتی اگر در ابتدا در مورد واکسن زدن مردد باشید، اما درنهایت واکسن را می‌زنید. این گرایش‌های روانی می‌توانند تصمیم‌گیری شما در آینده در حیطه‌های مختلف زندگی را نیز تحت تأثیر قرار دهند. چنانکه این گرایش‌های روانی را کاملاً نادیده بگیریم و تصور کنیم که افراد مرد در مورد واکسن، خود را به نادانی می‌زنند، عقیده‌ای احمقانه داریم.

در ضمن نباید فراموش کنیم که شبکه‌های اجتماعی می‌توانند اقدامات مردم در دو زمینه «محدودیت» و «راحتی» را تحت تأثیر قرار دهند. به بیان کاملاً ساده این تصور که دسترسی به واکسن دشوار است، تنها افرادی را از زدن واکسن منصرف می‌کند که تصمیم گرفته‌اند واکسن بزنند، اما در مورد تصمیم خود مصمم نیستند. به نظر بچ، دلیل کند شدن روند واکسیناسیون در آلمان که در آن سیستم پیچیده‌ای برای شناسایی افراد واجد شرایط دریافت واکسن وجود دارد، همین موضوع است. به اعتقاد او اگر شهروندان آلمانی برای واکسینه شدن، اطلاعیه دریافت کنند، بسیار سریع‌تر برای واکسن زدن اقدام می‌کنند.

رضایی با لزوم در نظر گرفتن دسترسی راحت افراد به واکسن کاملاً موافق است؛ مخصوصاً افراد ساکن مناطق محروم که برای رفتن به مناطق دارای مراکز واکسیناسیون و برگشتن به محل زندگی خود، باید زمان و هزینه زیادی صرف کند.

به گفته رضایی رفتن به مناطق دارای مراکز واکسیناسیون برای افراد کم‌درآمد و بیکار، مشکل بزرگی است؛ به همین دلیل بهتر است در مناطق محروم هم مراکزی برای واکسیناسیون ایجاد شود. درضمن می‌توان گفت چنانچه واکسیناسیون درمکان‌هایی مثل مساجد، کلیساها و سایر عبادتگاه‌ها انجام شود، با موفقیت بیشتری پیش می‌رود.

در ضمن باید در مورد دلایل پشت پرده تصمیم برخی از افراد خاص برای واکسن نزدن، آگاهی کامل داشته باشیم؛ به‌عنوان‌مثال نژادپرستی نهادینه باعث شده است برخی از افراد متعلق به اقوام خاص به طور کلی اعتماد کمتری نسبت به متخصصان و صاحب‌نظران حوزه سلامت داشته باشند. اگر ندانید افراد مختلف در زندگی روزمره خود با چه چالش‌هایی روبرو هستند، به‌سادگی می‌توانید تصمیم آن‌ها را نپذیرید که اصلاً نگرش خوبی نیست.

راه‌حل مقابله با مشکل ترس از واکسن

برای مقابله با این معضل بزرگ راه‌حل ساده‌ای وجود ندارد و تنها روش مؤثر برای مقابله با انتشار اطلاعات و تصورات غلط در مورد واکسیناسیون، ارائه اطلاعات معتبر ساده و قابل‌فهم برای عموم مردم از سوی صاحب‌نظران حوزه سلامت است. طبق گزارشی که به‌تازگی از سوی موسسه امپریال کالج لندن موسسه نوآوری سلامت جهانی (IGHI) موانع اصلی ایجادکننده نگرانی در بیماران در مورد عوارض جانبی واکسن و ترس از آن، هنوز آن طور که باید، مورد آزمایش و بررسی قرار نگرفته است.

تهیه و تدوین طرح‌های گرافیکی که در آن‌ها خطرات ناشی از عوارض جانبی واکسن با خطرات ابتلا به ویروس، مقایسه شده باشد، می‌تواند عدم اطمینان به واکسیناسیون در برخی از اقوام را از بین ببرد. در ضمن ارائه مطالب آموزشی بیشتر در مورد ساخت و توسعه واکسن‌های مختلف، نیز می‌تواند ترس از واکسن و عوارض جانبی آن را کمتر کند.

به‌عنوان‌مثال استفاده از آران‌ای پیام‌رسان در واکسن‌ها، چندین دهه موردمطالعه قرار گرفته و بی‌خطر بودن واکسن‌های دربردارنده این گونه از آرآن‌آی‌ها، در دوره‌های آزمایش بالینی طولانی بررسی شده است. به همین دلیل این تکنیک می‌تواند در دوران پاندمی ویروس به کار گرفته شود.

رضایی در مورد موضوع این‌چنین می‌گویند:

هیچ یک از فناوری‌های مورداستفاده برای ساخت واکسن و روش‌های مورداستفاده برای ساختمان خطرناک نیست؛ زیرا تمام فناوری‌ها در مراکز درمانی و پژوهشی، کاملا بررسی و آزمایش شده‌اند.

سارا جونز (Sarah Jones,)، پژوهشگری با مدرک دکترا که در تهیه گزارش IGHI مشارکت داشته، ایجاد رویکردی هدفمند را ضروری می‌داند. وی در مورد این موضوع این‌چنین می‌گوید:

من تلاش کرده‌ام به دولت‌ها بفهمانم که فکر نکنند تنها با تکیه بر یک منبع اطلاع‌رسانی می‌توانند نگرانی‌های تعداد زیادی از مردم در مورد واکسن را از بین ببرند. آن‌ها برای دستیابی به این هدف باید با اشخاص فعال در حوزه ارتباطات همکاری مؤثرتری داشته باشند. در ضمن دولتمردان باید با افراد تأثیرگذار در هر جامعه، ارتباط نزدیک‌تری برقرار کنند.

بهره‌مندی از این رویکرد باعث می‌شود دولت‌ها بتوانند اطلاعات صحیح مرتبط با خطرات و مزایای واکسن را بهتر ارائه دهند.

البته برخی از دولتمردان تصمیم گرفته‌اند اطلاعات مرتبط با واکسن را به مردم ارائه دهند و مراکز ارائه‌دهنده خدمات بهداشتی باید به‌جای حرف نزدن با مردم و  نپذیرفتن آن‌ها،اطلاعات ارائه‌شده توسط دولت را از طریق گفتگوی بی‌پرده با آن‌ها، شفاف کنند.

 رضایی هم معتقد است که افراد مسئول در مراکز ارائه خدمات مرتبط با سلامت و درمان باید به نگرانی‌های مردم گوش کنند و شناخت کاملی نسبت به آن‌ها را به دست آورند. سپس با ارائه اطلاعات به مردم، زمینه تصمیم‌گیری آگاهانه توسط آن‌ها را فراهم کنند.

سالسکال نیز با لزوم ایجاد بستری مناسب برای گفتگوی دوطرفه بین مردم و مسئولان موافق است و اعتقاد دارد افراد می‌توانند از طریق بحث با دوستان و آشنایان خود مطالب زیادی فراگیرند:

او در مورد موضوع چه می‌گوید:

احترام گذاشتن به نگرانی‌های مردم و درک آن‌ها بسیار مهم‌تر از بازگو کردن حقایق و آمار است. در بیشتر مواقع برقراری ارتباط با یک فرد در مقایسه با تهیه و ارائه اطلاعات اهمیت بیشتری دارد.

به نظر شما چرا برخی از مردم از واکسن کرونا فراری هستند و در برخی از موارد دیگران را هم از زدن واکسن منع می‌کنند؟

برخی از مردم اصلاً تمایلی به دریافت واکسن کرونا ندارند یا در مورد انجام این کار مردد هستنبسیاری از افراد هیچ‌گونه دلیل علمی برای این رفتار خود ندارند و تنها دلایل روانی، جنگ روانی رسانه‌ها و ارائه اطلاعات غلط و بی‌اساس در مورد عوارض جانبی خطرناک واکسن، باعث مقاومت این دسته از افراد در برابر واکسن کرونا شده است. در ادامه قصد داریم دلایل خودداری برخی از مردم از دریافت واکسن کرونا یا مردد بودن آن‌ها در مورد واکسن زدن یا نزدن را از ابعاد مختلف بررسی کنیم.