فیلترینگ تلگرام ۴ ساله شد: داستان یک مسدودسازی شکست خورده

با گذشت چهار سال از فیلترینگ تلگرام، در حالی که برخی گمان می‌کردند تلگرام هم به سرنوشت برخی برنامه‌های فیلتر شده دیگر به سرعت فراموش شود، این پیام رسان همچنان در ایران محبوب است و نهایت تغییری که در وضعیت آن رخ داده اینست که تلگرام حالا به جای اولین پیام رسان محبوب بین ایرانیان، به دومین ابزار پیام رسان محبوب تبدیل شده و همچنان با فاصله زیاد از پیام‌رسان‌های بومی، توسط کاربران ایرانی استفاده می‌شود.

تلگرام همچنان هم محبوب است

نحوه استفاده کاربران ایرانی بعد از فیلتر شدن بسترهای محبوب جهانی با آنها نشان می‌دهد که فیلترینگ چندان تاثیر گذار نیست. تولیدکنندگان ویدیو در یوتوب روز به روز بیشتر می‌شوند و این شبکه بستری شده برای تولیدکنندگان محتوای ویدیویی و به آمار کاربران ایرانی توییتر نیز هر روز افزوده می‌شود. تیک تاک با وجود فیلتر شدن در بین نسل زد ایرانیان طرفدار پیدا کرده و هر چند هنوز محبوبیت آن مانند شهرت جهانی‌اش نیست اما به نظر می‌رسد کم کم در دل کاربران ایرانی جا پیدا کرده است. در این میان تلگرام به عنوان بستری که زمانی حدود ۶۰ درصد ترافیک اینترنت کشور را در اختیار داشت، از محبوبیتش کاسته شده اما نه به آن شکلی که پیش بینی می‌شد.

داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی از میانه‌های دهه ۹۰ تاکنون بسیار پرطرفدار شده‌اند و اکنون ۷۰ درصد ایرانی‌ها حداقل در یک شبکه اجتماعی عضو هستند. این آمار در دهه گذشته نزدیک به ۵۰ درصد بوده و حالا در سال جدید هم احتمالا به بیش از ۷۰ درصد رسیده است. معنی این ارقام آن است که ۶۰ میلیون ایرانی که به اینترنت دسترسی دارند حداقل در یکی از شبکه‌های اجتماعی عضو هستند. مرکز آمار ایران، تأکید کرده ۸۸.۵ درصد کاربران ایرانی در واتساپ و ۶۸ درصد در اینستاگرام عضویت دارند.

در گزارش اطلاعات مرکز آمار ایران که تابستان ۱۴۰۰ منتشر شد صحبتی از جمعیت ایرانیان تلگرام به میان نیامده اما داده‌های پژوهشگاه فضای مجازی نشان می‌دهد که تلگرام هفدهمین سایت برتر در ایران است و ایرانی‌ها تاکنون ۱۷۰ هزار کانال در این پلتفرم ایجاد کرده‌اند که از این میزان ۱۱ هزار کانال بیش از ۵ هزار عضو دارند. همچنین کانال‌های ایرانی روزانه ۱.۵ میلیون مطلب منتشر می‌کنند و جمع کل بازدید ایرانی‌ها در تلگرام به ۳ میلیارد بازدید در روز هم می‌رسد. هم‌اکنون هر کاربر ایرانی به‌طور میانگین در ۱۳ کانال عضو است و ۸۱ درصد از ترافیک کانال‌ها در تلگرام در اختیار ایرانی‌ها است. همچنین برخی آمارهای مرکز افکار سنجی ایران حکایت از این دارد که در حال حاضر بیش از ۳۶ درصد از افراد بالای ۱۸ سال در کشور از پیام‌رسان تلگرام استفاده می‌کنند. این عدد شاید نصف کاربران تلگرام در سال ۹۶ باشد اما مسئله اینجاست که کماکان عددی به مراتب بیشتر از پیام‌رسان‌های بومی است.

ابزاری مهم برای دیجیتال مارکتینگ ایران

تلگرام در نیمه اول اردیبهشت ۱۳۹۷ فیلتر شد و در آن زمان هم بحث غیر قانونی بودن این دستور فیلترینگ بارها و بارها مورد توجه قرار گرفت. حتی امروز که از چهار سالگی این فیلترینگ می‌گذرد، بازپرسی که دستور فیلترینگ را صادر کرده خودش حواشی زیادی داشته و حتی حکم قضایی برایش صادر شده. آمارها نیز نشان می‌دهد که تلگرام حالا میلیون‌ها کاربر ایرانی در تلگرام فعالیت دارند و روزانه ۳ میلیارد بازدید تلگرامی در این بستر توسط کاربران داخلی صورت می‌گیرد. این یعنی تلگرام همچنان ابزار دیجیتال مارکتینگ بسیاری از شرکت‌ها است و کسانی که زمانی این بستر را ترک گفته بودند هم برای شنیده شدن صدایشان و دیده شدن اخبارشان (محتوایشان) به تلگرام برگشته‌اند.

به عنوان مثال می‌توان به نمونه‌ای که روزنامه شرق در چند روز گذشته منتشر کرد اشاره داشت: فایل صوتی «ربّنا اثر استاد شجریان» در طول یک ماه گذشته، با 1.3 میلیون بازدید، پربازدیدترین مطلب تلگرامی بوده است؛ امری که شاید به نوعی ذائقه و سلیقه مصرف کنندگان تلگرام را نیز به خوبی نشان دهد و می‌توان گفت که چهره‌های فیلتر شده توسط صدا و سیما، مورد توجه و علاقه‌ی کسانی است که از تلگرام فیلتر شده استفاده می‌کنند.

ازدیاد فیلترشکن‌ها

فیلترینگ تلگرام عملا باعث شد که بسیاری از مردم به فیلترشکن ها روی بیاورند و اقشاری که هیچ وقت سراغ این نرم افزارها نرفته بودند هم جزو کابران فیلترشکنها بشوند. ترویج این ابزارهای دور زننده فیلترینگ باعث شد که راه آنها به گوشی کودکان و نوجوانان هم باز شود و این مساله بنا به گفته کارشناسان، آسیب‌های جبران ناپذیری را به این قشر زد.

ازدیاد فیلترشکن‌ها همچنین باعث شد که نسخه‌های رایگان این نرم افزارها نیز دست به دست بچرخد و بسیاری از سودجویان از طریق این نرم افزارهای نصب شده روی گوشی‌های مردم، به دزدیدن اطلاعات شخصی کاربران بپردازند. همچنین برخی از فیلترشکن‌های رایگان باعث به وجود آمدن بات‌هایی شد که عملا حمله‌های سایبری به کسب و کارها و سایر نهادها را بیشتر کرد.

امروزه فیلترشکن‌ها به ابزاری جداناپذیر برای کاربران ایرانی تبدیل شده‌اند و آنها برای ورود به شبکه‌های اجتماعی محبوب بین‌المللی نظیر تلگرام، تویتر و یا یوتوب به این ابزارها نیاز دارند. گزارش‌های آماری نیز حکایت از این دارد که حتی نوجوانان ایرانی به بسترهای فیلتر شده بیشتر علاقه دارند و کاربر ثابت این پلتفرم‌ها هستند.

سیاسیون حاضر در تلگرام

در حال حاضر هم خود رییس جمهوری و هم رییس مجلس، هر دو کانال فعالی در اپلیکیشن فیلتر شده تلگرام دارند و در کنار این دو مقام سیاسی، بسیاری از خبرگزارهای وابسته به نهادها و دولتی نیز در این بستر فعالیت دارند. خبرگزاری‌های نظیر فارس، تسنیم و باشگاه خبرنگاران جوان و یا جرایدی چون روزنامه‌های وطن امروز و جوان، همگی در تلگرام فعالیت به روزی دارند و روزانه چندین پست درج می‌کنند. بسیاری از خبرهای مهم در توییتر منتشر می‌شود و سپس به رسانه‌ها کشیده می‌شود و برخی از سیاسیون نیز از کانال تلگرامی خود برای اطلاع رسانی هرچه سریع‌تر اخبار استفاده می‌کنند.

به نظر می‌رسد فیلترینگ تلگرام تنها درصدی از کاربران آن را کم کرده و آنان را به سمت واتس‌اپ سوق داده است و همچنان تلگرام نیز به عنوان دومین پیام رسان محبوب در بین کاربران ایرانی استفاده می‌شود. رفتن تلگرام از رتبه ۱ به رتبه ۲، آن ضربه‌ای نبود که فیلتر کنندگان این پلتفرم دنبالش بودند. با بازگشت سیاسیون به این بستر و آمارهای منتشر شده درباره وضعیت کنونی تلگرام در بین کاربران ایرانی، می‌توان ادعا کرد که فیلترینگ تلگرام یک فیلترینگ شکست خورده است.

مجموع ۲۰ میلیون جمعیت تمام پیام‌رسان‌های بومی (بر اساس گزارش پاییز ۱۴۰۰ مرکز ملی فضای مجازی) که قرار بود جایگزین تلگرام باشند، همچنان به نیمی از کاربران واتس‌اپ یا تلگرام فیلتر شده هم نرسیده است. این در حالیست که به نظر نمی‌رسد همان عدد ۲۰ میلیون کاربر (که کارشناسان فنی در صحت آن شک دارند) کاربر فعال باشند و صرفا در این پیام‌رسان‌ها ثبت نام کرده‌اند.

یک فیلترینگ شکست خورده

اگر خاطرتان باشد وزیر ارتباطات سابق در اسفند ماه ۱۳۹۹ اعلام کرد که فیلترینگ تلگرام بی‌نتیجه بوده و حتی رشد پیام رسان‌های داخلی را نیز دچار اختلال کرده است. این ادعا امروز پررنگ‌تر از همیشه است و امید می‌رود که تلگرام بتواند پس از سالها بدون فیلتر در دسترس کاربران باشد. در هر حال خدماتی که این پیام‌رسان به کاربران خود ارائه می‌دهد با خدمات واتس‌اپ اصلا قابل قیاس نیست و رشد جهانی آن نیز نشان می‌دهد که کاربران جهان نیز متوجه امکانات بی‌نظیر این پیام رسان شده‌اند. در حال حاضر کانال تلگرامی ولادیمیر زلینسکی، رئیس‌جمهور کشور اوکراین، یکی از پربازدیدترین کانال‌های تلگرامی است و مطالب منتشر شده در این کانال تا 4 میلیون بار نیز دیده می‌شود. رسانه‌هایی نظیر نیویورک‌تایمز در ماه‌های اخیر به تلگرام پیوسته‌اند؛ امری که نشان از نفوذ بیشتر تلگرام در دیگر کشورها دارد.

حضور تلگرام در مارکت ایران نیز می‌تواند تکاپوی رقابتی را در بین بسترهای داخلی ایجاد کند و هم به رشد پیام رسان‌های بومی کمک کند و هم به کاهش استفاده از فیلترشکن‌ها توسط عموم کاربران داخلی که عواقب چندان خوشی با خود به همراه ندارد.