گروه‌های خونی: از روم باستان تا به امروز

سرآغاز داستانِ کشف گروه‌های خونی به امپراطوری رومی‌ها بازمی‌گردد؛ هنگامی که «گلن»، طبیبی یونانی، پیشنهاد داد که کبد غذای خورده شده را به خون تبدیل می‌کند. این حدس برای دوره‌ای که میکروسکوپی وجود نداشت حدس خوبی به شمار می‌رفت؛ ولی در حقیقت قرن‌ها بعد «ویلیام هاروی» (William Harvey) بود که با کتاب معروفش «رساله‌ای تشریحی درباره حرکت قلب و خون در حیوانات» فیزیولوژی مدرن را آغاز کرد.او در این کتاب به درستی بیان کرد که خون در بدن، به مثابه آب در سیستم لوله‌کشی شهری حرکت می‌کند؛ در لوله‌های بسته و یا رگ‌ها.

در پی پذیرفته شدن این یافته میان مردم، تعداد بسیاری از دانشمندان به آزمایش بر خون انسان روی آوردند. یکی از محبوب‌ترین موضوعات آزمایش شده که انگار از میان رمان‌های علمی‌تخیلی درآمده بود، انتقال خون از بدنی به بدن دیگر بود.

راه رفتن در این جهان ناشناخته اما خود ریسک‌های فراوانی به همراه داشت. دو دانشمند در میانه‌های قرن هفدهم میلادی، در فازهای اولیه عصر روشنگری، به سختی آموختند که همه خون‌ها با هم برابر نیستند.

ریچارد لوور (Richard Lower) دانشمندی اهل بریتانیای کبیر بود. او از پایه‌گذاران علم فیزیولوژی تجربی به شمار می‌رود. در فوریه 1665 میلادی، لوور اولین انتقال خون از سگی به سگ دیگر را انجام داد. لوور کسی بود که نشان داد امکان انتقال خون در حیوانات وجود دارد. بعدها او طی آزمایش جسورانه‌ای دیگر از بره‌ای خون گرفته و آن را به انسان‌ منتقل کرد.

در همین حال در فرانسه «ژان باپتیسیت دنیس» (Jean-Baptiste Denys) تحت تاثیر تحقیقات لوور درگیر آزمایش‌هایی از همین دست شد. هدف انتقال خون در آن دوره با پزشکی امروز تناقض بسیاری دارد، پزشکان در آن دوره گمان می‌کردند با انتقال خون تمیز و زدودن خون آلوده می‌توانند بیماری‌های روانی را معالجه کنند.

همانطور که برای انسانی با دانش امروزی که از سن پایین به وجود گروه‌های خونی آگاه است مبرهن است؛ آزمایش‌های جناب «دنیس» و« لوور» به مرگ انسان‌ها منجر شدند. این موضوع به مذاق دولت‌ها خوش نیامد. فرانسه و انگلستان در پی بحث‌های مذهبی و پزشکیِ بالاگرفته، انتقال خون را از بیخ‌وبن ممنوع کردند.

همین موضوع خود تاخیری صدوپنجاه‌ساله در کاوش و شناخت ماهیت خون بوجود آورد. ولی در حقیقت گروه‌های خونی چیستند؟ چرا گروه‌های خونی را نباید ترکیب کرد؟ آیا ترکیب تمام گروه‌های خونی منجر به مرگ می‌شود؟

ترکیبات تشکیل‌دهنده خون

پیش از دنبال کردن ادامه داستان بیایید ببینیم خون انسان از چه چیزهایی تشکیل می‌شود؛ عناصر اصلی خون عبارتند از:

• گلبول‌های قرمز که اکسیژن را در بدن حمل می‌کنند.
• گلبول‌های سفید که نقشی اساسی در سیستم ایمنی دارند.
• پلاسما که ماده‌ای است زردمانند حاوی پروتئین و انواع نمک.
• پلاکت‌ها که منجر به انعقاد می‌شود.

گروه خونی به نوع آنتی‌ژن روی سطح گلبول‌های قرمز بستگی دارد. آنتی‌ژن‌‌های گروه خونی، بسته به گروه خونی موردنظر می‌توانند پروتئین یا کربوهیدرات باشند. آنتی‌‌ژن‌ها در خون می‌توانند کارایی‌های متفاوتی داشته باشند اعم از:

• انتقال مولکول‌های دیگر به بیرون و داخل سلول.
• حفظ ساختار گلبول‌های قرمز.
• تشخیص سلول‌های ناخواسته که ممکن است عامل بیماری باشند.

گروه خونی ABO

حالا با دیدی کلی از ساختمان خون ادامه ماجرای کشف گروه‌های خونی را بخوانیم. «کارل لندشتاینر» (Karl Landsteiner) در 1901 سیستم گروه خونی ABO را یافته و پایه‌گذاری کرد. «لندشتاینر» متوجه وجود موادی در خون شد که هنگام ترکیب دونوع خون ناهمگون، موجب لخته شدن آن می‌شوند؛ این مواد آنتی‌ژن‌ و آنتی‌بادی‌ها هستند.

او ابتدا گلبول‌های قرمز را از سِرُم جدا و سپس شروع به مطالعه بر مخلوط سرم و گلبول‌های قرمز افراد مختلف کرد. او سه گروه A، B و C (که امروزه ما آن را به نام O می‌شناسیم.) را با توجه به واکنش‌هایشان بر یکدیگر تشخیص داد. گروه خونی AB حدود یک سال بعد توسط تیم تحقیقاتی‌ دیگری کشف شد. براساس یافته‌های «لندشتاینر»، اولین انتقال خون موفق به دست «روبن اوتنبرگ» در سال 1907 در نیویورک انجام گرفت.

آنتی‌ژن‌ها و آنتی‌بادی‌ها نقش قابل توجهی در سیستم دفاعی بدن دارند. گلبول‌های سفید آنتی‌بادی‌ها را می‌سازند، این آنتی‌بادی‌ها اگر آنتی‌ژنی را به عنوان عاملی خارجی تشخیص دهند آن را هدف می‌گیرند. به صورت معمول، آنتی‌ژن‌های روی سلول یک شخص توسط سیستم ایمنی به آنتی‌ژن «خودی» تعبیر می‌شوند. مشکل آن جایی شروع می‌شود که شخص، در معرض آنتی‌ژن ناهمگونی قرار بگیرد.

گروه A: سطح گلبول قرمز حاوی آنتی‌ژن A است و پلاسما آنتی‌بادی Anti-B دارد. آنتی بادی Anti-B به سلول ‌خونی که حاوی آنتی‌ژن B هستند حمله خواهد کرد.

گروه B: سطح گلبول قرمز حاوی آنتی‌ژن B است و پلاسما حاوی آنتی‌بادی Anti-A. آنتی‌بادی Anti-A  به سلول‌های خونی حاوی آنتی‌ژن A حمله خواهد کرد.

گروه AB: گلبول‌های قرمز هر دو آنتی‌ژن  A و B را دارند ولی پلاسما آنتی‌بادی Anti-A یا Anti-B را ندارند. گروه O: پلاسما حاوی Anti-A و Anti-B است، ولی سطح گلبول قرمز نه آنتی‌ژن A دارد نه آنتی‌ژن B.

سیستم Rh

مثل سیستم ABO ، مثبت یا منفی بودن خون شما هم به وجود یا عدم وجود مولکول‌ها روی سطح گلبول‌های قرمزتان بستگی دارد. این مولکول‌ها را آنتی‌ژن‌های RH یا فاکتور RH می‌نامند. لفظ RH  برگرفته از نام میمون‌های «ریزوس» است که از خونشان در تست تشخیص حضور آنتی‌ژن Rh در خون انسان استفاده می‌شد.

«لندشتایر» کسی بود که به همراه «الکساندر وینر» سیستم Rh را کشف کردند. از آن زمان تا به امروز تعداد بیشتری آنتی‌ژن‌های Rh کشف شده‌اند؛ اما نخستین و معمول‌ترین آنها  RhD نام دارد. RhD واکنش‌های ایمنی بسیار شدیدی برمی‌انگیزد و تعیین‌کننده اصلی Rh است.

تزریق خون با آنتی‌ژن Rh به کسی که Rh ندارد، خطرزاست. تاثیرات مخرب در دفعه اول تزریق ممکن است نمایان نشوند، چراکه در دفعه اول سیستم ایمنی شروع به تولید آنتی Rh آنتی بادی می کند. اگر خون Rh مثبت دوباره بعد از شکل‌گیری آنتی‌بادی داده شود، آنها به گلبول‌های قرمز خارجی حمله می‌کنند و موجب لخته شدنشان می‌شوند.

پس با احتساب داشتن و نداشتن فاکتور Rh، یا به زبان ساده‌تر مثبت و منفی بودن گروه خونی، تا به حال هشت گروه خونی را شناسایی کرده‌ایم. این گروه‌های خونی هر یک می‌توانند از بعضی گروه‌های دیگر خون پذیرفته و به بعضی دیگر خون بدهند.

A+	A Rhd positive
A-	A RhD negative
B+	B RhD positive
B-	B RhD negative
O+	O Rhd positive
O-	O RhD negative
AB+	AB RhD positive
AB-	AB RhD negative

در بهترین حالت به هر کس از گروه خونی مشابه خودش خون تزریق می‌کنند، اما اگر در وضعیت اورژانسی نیاز شود از گروه‌های خونی دیگری استفاده شود بهترین گروه خونی در این شرایط O منفی است. چراکه گروه خونی  Oمنفی آنتی‌بادی‌های A و B و آنتی‌ژن Rh را ندارد. در مقابل گروه خونی O منفی گروه خونی AB مثبت را داریم که به هیچ‌ گروه خونی دیگری نمی‌تواند خون بدهد اما در عوض از همه می‌تواند خون بگیرد.

وراثت گروه خونی

گروه خونی به مانند رنگ مو و قد ویژگی‌ای ارثی است. هر کدام از ما برای نوع گروه خون دارای دو کپی از ژن‌ها هستیم که روی کروموزوم های شماره 9 قرار می‌گیرند. یک کپی را از مادر و یک کپی را از پدر به ارث می‌بریم. ABO سه نوع ژن متفاوت دارد: A, B  و O. شش روش وجود دارد که این سه ژن ترکیب شوند و گروه خونی را مشخص کنند:

گروه خونی	ژن‌ها
A	AA
A	AO
B	BB
B	BO
AB	AB
O	OO

دو ژن نخست، A و B، «هم‌بارز» (codominant)ند. به زبان ساده‌تر، یعنی زور هیچ یک از این دو ژن بر هم نمی‌چربد و اگر هر دو به ارث برسند، هر دو با هم بروز خواهند کرد. برعکس اما ژن O مغلوب است. در مبارزه با ژن‌ A و یا B، ژن O همواره همواره شکست خواهد خورد و ژن A یا B تعیین‌کننده گروه خونی فرد خواهند بود. تنها زمانی فرد گروه خونی O را به ارث می‌برد که هر دو ژن O را دریافت کرده باشد.

اما نگذارید این شما را به اشتباه بیندازد. فرزند دو والد که هر دو گروه خونی B دارند هم می‌تواند گروه خونی O داشته باشد. اما چطور؟ در صورتی که والدین هر دو ترکیب ژن‌های OB را داشته باشند. با آنکه درنهایت ما این دو والد را با گروه خونی B معرفی می‌کنیم، اما هر دو به احتمال پنجاه درصد می‌توانند گروه خونی O را به فرزند خودشان منتقل کنند. پس شانس 25 درصدی‌ای وجود دارد که فرزند گروه خونی B را به ارث ببرد.

در مورد فاکتور Rh اما، ما هر کدام دو نسخه از ژن عامل RH داریم که روی کروموزوم های زوج 1 قرار دارند. ژن های Rh مثبت بر ژن های Rh منفی غالبندند و زمانی گروه خونی شخص منفی می شود که هردو ژن منفی را به ارث ببرد.

حاملگی و ناسازگاری Rh

Rh مثبت فروان‌ترین گروه خونی است، Rh منفی اما فراوانی کمتری دارد. زمانی که زنی با گروه خونی Rh منفی حامله می‌شود، باید تحت نظارت قرار بگیرد. اگر پدر جنین حامل Rh مثبت باشد این احتمال وجود دارد که جنین هم حامل Rh مثبت شود. این ناسازگاری منجر به مشکلاتی حین حاملگی می شود.

با آنکه به صورت معمول خون مادر و فرزند با هم ترکیب نمی‌شوند، ممکن است هنگام زایمان این اتفاق بیفتد. در این صورت خون مادر حاوی Rh منفی، با فاکتور Rh کودک واکنش نشان می‌دهند. به دلایلی که پیشتر ذکر کرده‌ایم، این ممکن است در حاملگی اول مشکل ایجاد نکند چراکه هنوز آنتی‌بادی‌ها تشکیل نشده‌اند. اما در زایمان‌های بعدی می تواند منجر به مشکلات جدی‌ای شود.

آنتی‌بادی‌ها می‌توانند به جفت نفوذ کرده و به گلبول‌های قرمز کودکی که در آینده قرار است Rh مثبت باشد حمله کنند. این واکنش احتمال دارد منجر به آنمی در جنین شده و آن را بکشد.

آزمایش‌های تشخیص گروه خونی

برای تشخیص گروه خونی یک فرد به نمونه خون او نیاز است. سپس آزمایش در دو مرحله انجام می گیرد:

نخست، نمونه گرفته شده با آنتی‌بادی گروه خونی A و آنتی‌بادی گروه خونی B ترکیب می‌شود. سپس نمونه به دنبال آثار لختگی تحت نظر گرفته می‌شود. اگر در نمونه لخته بوجود بیاید، به این معناست که خون با یکی از آنتی‌بادی‌های مذکور واکنش نشان داده.

سپس در مرحله دوم، از پلاسمای خالی‌شده از سلول‌ها استفاده می‌شود. این پلاسما را با خون تایپ A و B مخلوط می‌کنیم. در نتیجه چند اتفاق ممکن است بیفتد:

• اگر خون تایپ A باشد آنتی‌بادی تایپ B دارد.
• اگر خون تایپ B باشد آنتی بادی تایپ A دارد.
• اگر خون تایپ O باشد هر دو آنتی بادی A و B را دارد.

توزیع گروه‌های خونی در ایران چگونه است؟

براساس گزارش ایسنا، سخنگوی سازمان انتقال خون در سال 1400 بیان کرد: «در کشور ما ۹۰ درصد مردم گروه خونی مثبت دارند و تنها ۱۰ درصد مردم دارای گروه خونی منفی هستند. از بین افرادی که گروه خونی منفی دارند، سه تا چهار درصد O منفی، سه درصد A منفی، دو درصد B منفی و کمتر از یک درصد هم دارای گروه خونی AB منفی هستند. در حالی که در گروه‌های خونی مثبت نزدیک ۳۳ تا ۳۴ درصد O مثبت، نزدیک ۲۷ درصد A مثبت، نزدیک ۲۳ درصد B مثبت و هفت درصد هم AB مثبت هستند.»

کاربرد گروه‌های خونی

انتقال خون

مشخصا واضح‌ترین مورد استفاده گروه خونی هنگام انتقال خون است! در آزمایشگاه خونی که توسط شخص سالم اهدا می‌شود مورد آزمایش قرار می‌گیرد تا اطمینان حاصل شود مقدار هموگلوبین کافیست و ناقل بیماری‌ای همچون هپاتیت یا ایدز نیست. سپس خون مورد نظر به عناصر اولیه‌ش تجزیه می‌شود، گلبول‌های قرمز، پلاسما و پلاکت. در این حالت همگون بودن گروه خونیِ اهداکننده و دریافت‌کننده حیاتی است.

پیوند عضو

آنتی‌ژن‌های ABO در بافت‌های بدن توزیع شده‌اند. برای همین زمانی که عضوی مانند کلیه پیوند می‌خورد اکثر جراح‌ها ترجیح می‌دهند از عضو فردی با گروه خونی همگون استفاده کنند.

تست تعیین هویت

با آنکه نمی‌توان با کمک گروه خونی از رابطه خونی والد و فرزند مطمئن شد، اما تست گروه خونی می‌تواند مدرک بسیاری محکمی برای عدم رابطه پدر و فرزندی مهیا کند. به دلیل ارثی بودن گروه خونی، فرزند نمی‌تواند گروه خونی‌ای داشته باشد که در یکی یا هر دو نفر از والدینش وجود نداشته باشد.