هرآنچه باید درباره کلسترول بدانید

طبق تخمین‌های سازمان بهداشت جهانی، کلسترول بالا عامل ۲٫۶ میلیون مرگ در سال (۴٫۵٪ از آمار کل مرگ و میر) و ۲۹٫۷ میلیون DALY (سال‌های زندگی با ناتوانی تعدیل‌شده)، یعنی ۲٪ از آمار کل DALY جهانی در نتیجهٔ سطح کلسترول بالا رخ می‌دهند.

همچنین برآورد می‌شود که  یک سوم بیماری‌های قلبی ایسکمیک با کلسترول بالا پیوند دارند؛ بیماری‌های ناشی از کاهش خون‌رسانی به قلب. همهٔ این‌ها در حالی که طبق آمارها، تا سال ۲۰۰۸، ۳۹٪ از افراد بالغ در سطح جهان (۳۷٪ مردان و ۴۰٪ زنان) سطح کلسترول بالا داشتند.

افزایش سطح کلسترول یکی از عوامل عمدهٔ افزایش بیماری در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به شمار می‌رود. اما این ماده چیست و چه نقشی در متابولیسم بدن ما ایجاد می‌کند، و چگونه می‌توانیم سطح آن را در بدن خود کنترل کنیم؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها با ما همراه باشید.

کلسترول چیست؟

کلسترول نوعی چربی است که در سلول‌های تمام جانوران یافت می‌شود. وجود کلسترول برای بسیاری از فرایندهای متابولیسمی بدن لازم است؛ از جمله تولید هورمون‌ها، صفرا و ویتامین D.

به بیان دقیق‌تر، کلسترول گونه‌ای از مولکول‌های ارگانیک استرول به شمار می‌رود. استرول‌ها نوعی لیپید هستند و به طور طبیعی در اکثر یوکاریوت‌ها ــ ارگانیسم‌هایی که سلول‌هایشان شامل یک هسته درون یک غشا است ــ پیدا می‌شوند؛ از جمله گیاهان، حیوانات و قارچ‌ها.

استرول‌های حیوانات زوسترول نامیده می‌شوند و کلسترول‌ها معروف‌ترین نوع زوسترول هستند. تمام سلول‌های حیوانی قابلیت تولید کلسترول را دارند. در حقیقت کلسترول اصلی‌ترین استرولی است که سلول‌های حیوانی تولید می‌کنند و بخشی ضروری از ساختار غشای این سلول‌ها را تشکیل می‌دهد.

فرمول شیمیایی کلسترول C₂₇H₄₆O است. این ماده زمانی که به طور شیمیایی خالص‌سازی شود، به صورت یک جامد کریستالی با رنگ سفید مایل به زرد در می‌آید.

وظیفهٔ کلسترول در بدن

وجود مقادیری از کلسترول همواره در بدن لازم است. کلسترول یکی از مواد اصلی در ساخت غشای سلول‌ها به شمار می‌رود. حدود ۳۰ درصد غشای تمام سلول‌های حیوانی از کلسترول تشکیل شده است. وجود این ماده برای ساخت و نگهدای غشای سلول لازم است.

وجود کلسترول در غشای سلول‌های حیوانی باعث می‌شود که این سلول‌ها، برخلاف سلول‌های گیاهی و بسیاری از باکتری‌ها، نیازی به ساختن دیوار سلولی نداشته باشند. در نتیجه سلول‌ها بدون این که سخت باشند، پایدار می‌مانند و حیوانانت می‌توانند تغییر شکل دهند و حرکت کنند.

یکی دیگر از وظایف کلسترول در غشای سلول کنترل گران‌روی (ویسکوزیته) سلول در دماهای مختلف است. این ویژگی باعث می‌شود تا نفوذپذیری غشای سلول در برابر املاح و یون‌های هیدروژن و سدیم همواره پایین باقی بماند.

یک نقش احتمالی کلسترول کنترل فعالیت آنزیم‌ها و فرایندهای فعال‌سازی پروتئین‌ها در غشای سلولی است. همچنین کلسترول در فرایند سیگنال سلولی و کمک به تولید گستره‌های چربی در غشای سلول کمک می‌کند؛ مکانی که مولکول‌های پیام‌رسان سلول در آن ساماندهی می‌شوند.

کلسترول درون سلول‌ها به عنوان مولکول پیش‌ساز برای چندین مسیر متابولیستی عمل می‌کند. برای مثال، کلسترول مولکول پیش‌ساز در تولید ویتامین دی و تمام هورمون‌های استروئیدی است؛ از جمله هورمون‌های آدرنال و هورمون‌های جنسی پروژسترون، استروژن و تستوسترون.

یکی دیگر از نقش‌های کلسترول تولید اسیدهای صفرا است که به هضم غذا و جذب مواد مغذی در بدن کمک می‌کنند.

تامین کلسترول بدن

بدن انسان توانایی خارق‌العاده‌ای در تولید کلسترول مورد نیاز خود را دارد و تقریبا در بسیاری از موارد نیازی به تامین این ماده از راه تغذیه نیست.

کلسترول در یک فرایند پیچیدهٔ ۳۷ مرحله‌ای تولید می‌شود که سلول‌های کبد و دیگر سلول‌های بدن، همگی قادر به اجرای این فرایند و تولید کلسترول مورد نیاز هستند.

به طور معمول، بدن یک مرد بالغ ۶۸ کیلوگرمی می‌تواند حدود ۱ گرم (۱۰۰۰ میلی‌گرم) کلسترول در روز تولید کند. همچنین بدن او حاوی تقریبا ۳۵ گرم کلسترول است که اکثر این مقدار در غشای سلول‌ها متمرکز شده است.

علاوه بر این، رژیم غذایی روزانه نیز حاوی مقادیر قابل توجهی از کلسترول است. با این حال اکثر کلسترول مصرفی استری می‌شود ــ فرایند ترکیب یک الکل (استرول) و اسید در حضور کاتالیزور ــ و قابلیت جذب آن توسط روده به شدت کاهش می‌یابد.

همچنین بدن این توانایی را دارد که جذب کلسترول خورده شده را با کاهش تولید کلسترول توسط خودش جبران کند. به این دلایل، کلسترول موجود در غذا در هفت تا ده ساعت اولیه پس از خوردن باعث افزایش فلظت قابل توجه کلسترول در خون نمی‌شود.

گیاهان مقدار بسیار اندکی کلسترول تولید می‌کنند. استرول‌های گیاهی فیتواسترول نامیده می‌شوند و به میزان قابل توجهی همراه با خوردن غذاهای گیاهی وارد سیستم گوارشی می‌شوند.

این استرول ها به علت شباهتی که با کلسترول دارند برای جذب در روده با آن‌ها رقابت می‌کنند و باعث کاهش جذب کلسترول می‌شوند. زمانی که سلول‌های روده فیتوسترول جذب می‌کنند، در یک واکنش دفاعی آن‌ها را به لولهٔ گوارشی باز می‌گردانند.

علاوه بر تولید و جذب کلسترول، بدن کلسترول مصرفی سلول ها را نیز بازیافت می‌کند. کبد کلسترول را در مایع صفرا دفع می‌کند، این مایع در کیسهٔ صفرا ذخیره و از آنجا وارد دستگاه گوارش می‌شود. معمولا حدود ۵۰٪ کلسترولی که به این شکل دفع می‌شود دوباره از طریق رودهٔ کوچک جذب و وارد جریان خون می‌شود.

جابجایی کلسترول در بدن

از آنجایی که کلسترول ماده‌ای نامحلول در آب است، به کمک حامل‌هایی به نام لیپوپروتئین (Lipoprotein) در سیستم خون‌رسانی بدن جابجا می‌شود.

لیپوپروتئین‌ها ذراتی دیسک‌مانند هستند که از پروتئین‌های آمفیفیلی (آب‌دوست-چربی‌دوست) تشکیل شده‌اند. سطح بیرونی این پروتئین‌ها محلول در آب و سطح درونی آن‌ها محلول در چربی است. وظیفهٔ این پروتئین‌ها انتقال لیپیدهای آب‌گریز (یا همان چربی‌ها) در آب، پلاسمای خون و مایعات برون سلولی است.

لیپوپروتئین کم‌چگالی (Low-Density Lipoprotein - LDL) و لیپوپروتئین پرچگالی (High-Density Lipoprotein - HDL) دو تا از سیستم‌های حمل و نقل اصلی کلسترول در خون هستند.

لیپوپروتئین‌های کم‌چگالی وظیفهٔ انتقال اکثر کلسترول‌های حمل شده به سلول‌های بدن را به عهده دارند. این کلسترول‌ها، کلسترول‌های «بد» نامیده می‌شوند، زیرا وقتی سطح آن در جریان خون بالا رود می‌تواند باعث مسدود شدن شریان‌ها شود.

از طرف دیگر، لیپوپروتئین‌های پرچگالی عمدتا کلسترول‌های «خوب» در نظر گرفته می‌شوند، زیرا در حذف کلسترول‌های اضافی از سلول‌ها، از جمله سلول‌های رگ‌های خونی، نقش دارند.

سطح ایمن کلسترول خون

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، سطح کلسترول کل کمتر از ۵٫۲ میلی‌مول بر لیتر یا ۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر سطح ایمن کلسترول در افراد بالای ۱۸ سال است. افراد با سطح کلسترول خون بالاتر از این مقدار افراد دچار کلسترول خون بالا در نظر گرفته می‌شوند.

آزمایش باید علاوه بر کلسترول کل برای کلسترول HDL، کلسترول LDL و تری‌گلیسریدها (لیپیدهایی که نقش عایق‌بندی و ذخیرهٔ انرژی در بافت‌های چربی بدن را بر عهده دارند) نیز انجام شود.

به طور تفکیک شده، سطوح HDL بالاتر از ۱ میلی‌مول بر لیتر (۴۰ میلی‌گرم بر دسی لیتر، و «هرچه بالاتر بهتر»)، LDL کمتر از ۲٫۶ میلی‌مول بر لیتر (۱۰۰ میلی‌گرم بر لیتر) و تری‌گلیسرید کمتر از ۱٫۷ میلی‌مول بر لیتر (۱۵۰ میلی‌گرم بر دسی لیتر) نرمال در نظر گرفته می‌شوند.

در صورت وجود عوامل ریسک نظیر مصرف دخانیات و فشار خون بالا، یا بیماری‌های قلبی عروقی پیشینی، سطح استاندارد برای LDL به ۲ میلی‌مول بر لیتر کاهش پیدا می‌کند.

طبق آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی، در سال ۲۰۰۸، ۳۸ درصد از افراد بالغ در سطح جهان به کلسترول خون بالا دچار بوده‌اند.

آثار کلسترول بالا

کبد مرکز اصلی رسیدگی به کلسترول و چربی‌های موجود در رژیم غذایی است. زمانی چربی حیوانی در رژیم غذایی موجد باشد، کبد این چربی را به همراه کلسترول به شکل لیپوپروتئین وارد جریان خون می‌کند.

زمانی که سطح کلسترول موجود درون LDL در جریان خون بالا رود، رسوبات چرب درون عروق انباشته می‌شوند. این امر باعث تنگ شدن رگ‌ها و در نهایت مسدود شدن آن‌ها می‌شود که به نوبهٔ خود عامل بیماری‌های قلبی و سکته است.

این ارتباط بین سطح کلسترول خون و احتمال وقوع بیماری‌های قلبی و عروقی فرضیهٔ لیپید (یا فرضیهٔ کلسترول) نامیده می‌شود. بالا بودن سطح کلسترول در خون هیپرکلسترولمی (Hypercholesterolemia) نام دارد و می‌تواند ناشی از عواملی محیطی (مانند رژیم غذایی) یا ژنتیکی باشد. همچنین بیماری‌هایی زمینه‌ای نظیر دیابت نوع ۲، چاقی مرضی، کم‌کاری تیروئید و برخی درمان‌های دارویی نیز می‌توانند باعث هیپرکلسترولمی شوند.

انجمن قلب آمریکا توصیه می‌کند که افراد بالای ۲۰ سال در بازه‌های زمانی چهار تا شش ساله میزان کلسترول خون خود را آزمایش کنند. برای مردان ۴۵ تا ۶۵ و زنان ۵۵ تا ۶۵ سال، زمان پیشنهادی آزمایش کلسترول به یک تا دو سال افزایش می‌یابد و افراد بالای ۶۵ سال باید سالانه آزمایش کلسترول بدهند.

نیاز بدن به کلسترول

در اغلب موارد، بدن انسان می‌تواند تمام کلسترول مورد نیاز خود را تولید کند. غذاهای با کلسترول بالا معمولا چربی اشباع زیادی نیز دارند؛ این غذاها باید تا حد ممکن از یک رژیم غذایی سالم خارج شوند.

کلسترول موجود در رژیم غذایی عمدتا از تخم مرغ، محصولات حیوانی پرچرب نظیر گوشت و لبنیات پرچرب می‌آید. تمام غذاها با منشاء حیوانی مقداری کلسترول در خود دارند. اما غذاهای گیاهی تقریبا هیچ کلسترولی ندارند.

کنترل سطح کلسترول در بدن

بهترین راه برای داشتن سطح سالم کلسترول محدود کردن غذاهای با چربی‌های اشباع در رژیم غذایی است. عمده غذاهای با چربی اشباع عبارتند از:

• گوشت‌های چرب
• گوشت‌های فراوری شده نظیر سوسیس و کالباس
• میان وعده‌هایی مانند چیپس
• اکثر غذاهای فست‌فودی، مخصوصا غذاهای سوخاری و سرخ‌شده
• کیک‌ها، بیسکوییت‌ها و شیرینی‌ها

در کنار محدود کردن چربی‌های اشباع، راه‌های دیگری برای داشتن تغذیه و سبک زندگی سالم وجود دارد که می‌توان با کمک آن‌ها میزان ورود کلسترول به بدن را کاهش داد.

• مقدار و تنوع میوه‌های تازه، سبزیجات و غلات کامل را در رژیم روزانه افزایش دهید.
• از شیر، ماست و لبنیات کم‌چرب یا شیر سویای غنی‌شده با کلسیم استفاده کنید.
• گوشت‌های بدون چربی انتخاب کنید.
• گوشت‌های پرچرب و سوسیس و کالباس را محدود و برای ساندویچ از گوشت‌هایی مانند سینهٔ مرغ و بوقلمون استفاده کنید.
• ماهی (تازه یا کنسرو) را حداقل دو بار در هفته به تغذیهٔ خود اضافه کنید.
• غذاهای غنی از فیبرهای محلول و چربی‌های سالم، نظیر مغزها، حبوبات و دانه‌ها، را در رژیم غذایی خود افزایش دهید.
• مصرف بستنی و پنیر در غذا را به دو بار در هفته کاهش دهید.

برخی عقیده دارند که حذف کامل لبنیات از رژیم غذایی به منظور کاهش مصرف کلسترول انتخابی سالم است، اما این موضوع صحت ندارد. لبنیات همچنان یکی از مهم‌ترین بخش‌های رژیم غذایی روزانه هستند و مواد مغذی ضروری بسیاری، از جمله کلسیم، از راه مصرف لبنیات تامین می‌شود. البته افراد گیاهخوار برای تامین کلسیم به گزینه‌هایی جایگزین مانند شیر سویا روی می‌آورند.

علاوه بر لبنیات، حذف کلی مواد غذایی دیگری که کلسترول بالایی دارند، برای افرادی با رژیم غذایی کم‌چربی ضرورتی ندارد. برای مثال، هر زردهٔ تخم مرغ حاوی ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلی‌گرم کلسترول است ــ تقریبا برابر با حد بالای کلسترول مصرفی توصیه شده در روز (۳۰۰ میلی‌گرم) ــ اما کاهش مصرف تخممرغ برای افراد سالم با سطح کلسترول خون نرمال ضرورتی ندارد.

غذاهای دریایی و میگو نیز حاوی کلسترول نسبتا بالایی هستند، اما از آنجا که چربی اشباع پایینی دارند و اسیدهای چرب سالم امگا-۳ دارند، حذف آن‌ها انتخاب درستی نیست. همانطور که در بالا نیز ذکر شد، غذاهای دریایی بخشی مهم از یک رژیم غذایی سالم را تشکیل می‌دهند و نباید صرفا به خاطر وجود کلسترول از آن‌ها اجتناب کرد. هرچند مصرف غذاهای دریایی سرخ‌شده و سوخاری توصیه نمی‌شود.

سطح کلسترول را می‌توان با روغن‌های غیر اشباع نظیر روغن آفتابگردان پایین آورد. خوردن جو و حبوبات می‌تواند میزان کلسترول LDL را تا پنج درصد کاهش دهد. موادی مانند ساپونین‌ها (که در نخود، جوانهٔ یونجه و دیگر غذاها وجود دارد) و ترکیبات گوگرد (مانند آلیسین که در سیر و پیاز وجود دارد) می‌توانند آثار مثبت در کاهش سطح کلسترول داشته باشند.

علاوه بر راه‌های تغذیه‌ای، به کار گیری روش‌های دیگری در سبک زندگی می‌توانند در کاهش سطح کلسترول خون نقش داشته باشند. اجتناب از مصرف دخانیات یکی از این راه‌ها است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند مصرف دخانیات می‌تواند توانایی کلسترول‌های LDL را در ورود به سلول‌های عروق و آسیب رساندن به آن‌ها افزایش دهد.

ورزش منظم (برای مثال، حداقل ۳۰ دقیقه پیاده‌روی سریع در روز) باعث افزایش سطح HDL، لیپوپروتئین‌های خوب، و کاهش LDL، لیپوپروتئین‌های بد، در خون می‌شود. علاوه بر این، اضافه وزن و قند خون بالا با افزایش سطح LDL ارتباط دارند و ورزش و کنترل قند خون می‌تواند باعث پایین رفتن سطح LDL در خون شود.

در برخی از افراد این امکان وجود دارد که با رعایت تمام نکات مربوط به تغذیه و سبک زندگی، همچنان سطح کلسترول خون بالا بماند. در اغلب موارد، بخشی از سطح کلسترول بالای خون به علت وجود خصوصیاتی ژنتیکی در فرد به وجود می‌آید. برخی افراد ژن‌هایی تغییریافته را به ارث می‌برند که باعث افزایش سطح کلسترول می‌شوند.

در این موارد سطح کلسترول تنها با روش تغذیه و سبک زندگی سالم قابل کنترل نیست. در افرادی که ریسک بیماری‌های قلبی مرتبط با انسداد شریان‌ها را دارند، پزشکان با تجویز درمان‌های دارویی به کنترل سطح LDL خون می‌پردازند. این درمان‌ها روی سطح کلسترول سلول‌ها اثری ندارند و تنها LDL موجود در جریان خون بدن را کاهش می‌دهند.

با این حال باید توجه داشت که حتی در صورت مصرف دارو نیز توجه به رژیم غذایی و رعایت نکات مربوط به سبک زندگی سالم همچنان نقش اصلی را در کنترل سطح کلسترول بدن ایفا می‌کنند.

سوالات متداول