دومین گزارش کیفیت اینترنت کشور: وضعیت بد شبکه به‌خاطر اعمال محدودیت‌ها و فیلترینگ است
اگرچه وضعیت اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت در برخی مواقع بهتر شده، اما به‌طور کلی همچنان ایران در قعر جدول کیفیت و سرعت اینترنت است.
در دیجیاتو ثبت‌نام کنید
جهت بهره‌مندی و دسترسی به امکانات ویژه و بخش‌های مختلف در دیجیاتو عضو ویژه دیجیاتو شوید.
عضویت در دیجیاتوتازههای تکنولوژی
«اینترنت در ایران پراختلال، محدود و کُند است»؛ دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران که از سوی انجمن تجارت الکترونیک تهران منتشر شده، با این جمله آغاز می‌شود و طی چندده صفحه به اثبات این مهم می‌پردازد. در این گزارش آمده است که وضعیت اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت ایران در برخی مواقع بهتر شده، اما به‌طور کلی همچنان ایران در قعر جدول کیفیت و سرعت اینترنت قرار دارد. در این گزارش تأکید شده که بخش قابل‌توجهی از مشکلات اینترنت کشور خودخواسته است؛ به این معنا که فیلترینگ و اعمال محدودیت و اختلال نه به‌دلیل مشکل توسعه زیرساخت‌ها، بلکه به‌خاطر سیاست‌گذاری‌ها و اعمال قوانین رخ داده است.
انجمن تجارت الکترونیک تأکید داشته که این گزارش را براساس داده‌های مراجع بین‌المللی و تحلیل کارشناسان خبره زیرساخت اینترنت کشور تهیه کرده است: «از منتقدان این گزارش، به‌خصوص نهادهای دولتی و حاکمیتی که می‌بایست نسبت به این وضعیت پاسخگو باشند، دعوت می‌شـود تا با ارائه شواهد علمی و داده‌هـای کمی، ادعاهای جایگزین خود را مطرح کنند.»
بدون فیلترشکن، استفاده از اینترنت برای ایرانی‌ها ممکن نیست
به گفته انجمن تجارت الکترونیک تهران، پس از انتشار اولین گزارش، قدم‌های کوچک اما امیدبخشی از سوی دولت برای رفع محدودیت‌ها برداشته شده است. در این گزارش آمده: «با این همه، اینترنت این روزهای ایران تغییرات محسوسی نداشته است و می‌توان گفت که ادامه این روند وضعیت اینترنت ایران، آن را در وضعیت خطرناکی قرار می‌دهد. آن‌طور که انجمن از واژه خطرناک تعریف داشته، منظورش این است که همچنان استفاده از اینترنت برای ایرانی‌ها، بدون فیلترشکن ممکن نیست و منطق استفاده از فیلترشکن علاوه بر تحمیل هزینه ماهانه چندهزار میلیاردی است.»
انجمن تجارت الکترونیک تهران در پاسخ به این پرسش که چه کسی باید پاسخگوی کیفیت پایین اینترنت باشد؟ از نهادهایی چون دولت، مرکز ملی فضای مجازی، شورای عالی امنیت ملی و قوه قضاییه نام برده است. همچنین این انجمن تأکید دارد که ریاست‌جمهوری، با توجه به اختیاراتی که قانون به او داده، اولین شخص جهت پاسخگویی درمورد وضعیت اینترنت است. انجمن تجارت الکترونیک تهران در گزارش دوم خود، ایران را با ۵۰ کشور دیگر در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت مقایسه کرده است. ایران درمجموع با کسب ۱۴۲ امتیاز منفی از مجموع ۱۵۰ امتیاز ممکن، در صدر کشورهای با بدترین کیفیت اینترنت قرار دارد. پس از ایران، قزاقستان و چین اینترنت بی‌کیفیت دارند.
نیمی از فعالان کسب‌وکارهای اینترنتی به مهاجرت فکر می‌کنند
آن‌طور که در این گزارش آمده است، بیش از ۵۰ درصد از فعالان کسب‌وکارهای دانش‌بنیان کشور در مسیر مهاجرت قرار گرفته‌اند. انجمن تجارت الکترونیک تهران براساس پایگاه داده ooni که درزمینه رصد و پایش اختلال و سانسور در اینترنت کشورهای مختلف فعالیت دارد، حدود ۱۰۰۰ وب‌سایت پرکاربرد در کشورهای مختلف را در این زمینه معیار قرار داده است: «پایگاه داده ooni درزمینه رصد و پایش اختلال و سانسور در اینترنت کشورهای مختلف فعالیت می‌کند. اطلاعات خام را از این پایگاه داده استخراج کردیم. از حوالی نیمه ماه مارس یا همان فروردین‌ماه ۱۴۰۲ تا سپتامبر ۲۰۲۳ که می‌شود حوالی آذرماه ۱۴۰۲، میلیون‌ها تست از Probeها در ۱۶۵ کشور جهان انجام شده بود. از بین این ۱۶۵ کشور، ۵۰ کشور را انتخاب کردیم که هم جزو ۱۰۰ کشور اول جهان براساس تولید ناخالص ملی (GDP) باشند و هم در حدود ۷۰ درصد در نمونه وب‌سایت‌های بررسی‌شده با یکدیگر همپوشانی داشته باشند تا ارزیابی نهایی‌مان جامعیت و شمول قابل‌دفاعی داشته باشد. سپس هر وب‌سایت را که تعداد درخواست‌های fail شده آن بین ۱۰ تا ۵۰ درصد تعداد مجموع درخواسـت‌ها بود، به‌منزله اختلال و مواردی را که تعداد درخواست fail شده آن بیش از ۵۰ درصد بود، به‌معنی فیلتر درنظر گرفتیم. سپس رتبه این ۵۰ کشور را در شاخص سرعت براساس داده‌های کلادفلر استخراج کردیم و رتبه‌بندی نهایی را انجام دادیم. در بخش رتبه‌دهی نیز هرکدام از این کشورها را براساس امتیاز منفی کسب‌شده در شاخص‌های سرعت، اختلال و سانسور (بخوانید محدودیت) رتبه‌بندی کردیم تا سنجش دقیق‌تری از نظر جایگاه هر کشور داشته باشیم.»
رتبه اختلال اینترنتی در ایران: ۴۷ از بین ۵۰ کشور
کشور ایران درزمینه اختلال اینترنتی رتبه ۴۷ از بین ۵۰ کشور را دارد و از این حیث از کشورهایی مثل اندونزی و ایرلند بالاتر است. در این گزارش آمده که جایگاه ایران در ماه‌های اخیر وضعیتی نوسانی داشته و کمی بهتر از گذشته شده است. اختلال مکرر در ماه‌های گذشته، وضعیت پایداری اینترنت کشور را در شرایط نگران‌کننده قرار داده است. شاید در حالت عادی بتوان اختلال در شبکه بر اثر حوادث خارج از کنترل را یک امر عادی و اجتناب‌ناپذیر دانست، اما زمانی که یک شرکت به‌تنهایی انحصار اینترنت کشور را در دست داشته باشد، دیگر نمی‌توان به اختلال آن به چشم یک مشکل عادی نگاه کرد و مسئولین آن باید بیشتر از همیشه نسبت به حوادثی که بر اثر ضعف‌های طراحی، اجرا و نگهداری شبکه رخ می‌دهد، پاسخگو باشند. انجمن تجارت الکترونیک تهران باور دارد که واکنش و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات در زمان بروز برخی از حوادث ماه‌های گذشته، گامی مثبت و رو به جلوست.
این انجمن همچنین اعلام کرده که به‌جز برخی اختلالات مقطعی که البته تعداد آن‌ها کم نیست، یک‌سری اختلال مستمر نیز وجود دارد که در ساعات اوج مصرف (بین ساعت ۲۰ تا ۲۳) مشاهده می‌شود: «برای سنجش وضعیت اختلال مستمر اینترنت ایران به‌شکل تجمیعی، از تاریخ فروردین تا آبان ۱۴۰۲، صد دامنه اینترنتی انتخاب‌شده براساس SimilarWeb از صد کشور را از پایگاه داده org.ooni بررسی کردیم. نتایج نشان می‌دهد که اختلال‌ها در اینترنت ایران که در اردیبهشت ۱۸ درصد دامنه‌ها را شامل می‌شد، با روند رو‌به‌رشدی در آبان و آذر ۱۴۰۲ به ۵ درصد کاهش پیدا کرد؛ روندی که باعث می‌شود به تأثیرگذاری اقدامات و نقدهای کارشناسی و همچنین تلاش وزارت ارتباطات برای بهبود وضعیت کیفیت اینترنت امیدوار شد.» در این گزارش همچنین آمده است که ایران با میانگین حدود 48 درصد (در مقایسه با چین با میانگین حدودی 47 درصد)، اولین کشور با بیشترین اختلال اینترنت در 9 ماه اخیر به‌حساب می‌آید.
براساس آنچه که در این گزارش آمده، مهرماه ۱۴۰۲ بهترین وضعیت اینترنت در کشور رخ داده است. این گزارش تأکید کرده عامل اصلی اتفاقی که باعث می‌شود لایه‌های شبکه در ساعات اوج مصرف اشباع شوند، اشباع پردازنده‌های تجهیزات فیلترینگ است.
رتبه ایران از نظر محدودیت‌های اینترنتی: ۴۹ از بین ۵۰ کشور
انجمن تجارت الکترونیک ایران را در رتبه ۴۹ از ۵۰ از نظر محدودیت‌های اینترنتی قرار داده است و اعلام کرده که بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا برای ایران است. ایران، هند و پاکستان سه کشور اول از حیث بیشترین قطعی و اختلال سراسری خودخواسته (سیاسی) اینترنت در نیمه اول سال ۲۰۲۳ قرار گرفته‌اند. در بررسی‌های انجام‌شده براساس داده‌های OONI در نمونه‌گیری با 100 وب‌سایت مختلف، ایران (با ۴۹ وب‌سایت فیلتر شده)، پس از چین (با 64 دامنه فیلتر شده)، دومین اینترنت محدود جهان را دارد. اگرچه وب‌سایت‌های پورنوگرافی در کشورهای دیگری مانند کره جنوبی، ترکیه و مالزی به‌صورت عمومی فیلتر است، اما فیلترینگ همه‌جانبه و گسترده در ایران فراتر از محدودیت‌های قابل‌توجیه برای افکار عمومی و نیازهای شهروندان و کسب‌وکارهاست.
همچنین در بخشی از گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران تأکید شده که فیلترینگ بی‌دلیل در سطح IP اعمال می‌شود. این گزارش در توضیح این صحبت خود به تست‌های متعددی که انجام داده است، اشاره کرده و گفته است که برخی از IPها در برخی اپراتورها فیلتر و در برخی قابل دسترس هستند: «ما برای شفافیت این موضوع یک تست ساده انجام دادیم. چند دامنه فیلتر شده (غیر از محتوای پورنوگرافی) را به‌شکل تصادفی از داخل لیست OONI انتخاب کردیم. یکی از تست‌های ما روی دامنه za.co.ananzi که یک وب‌سایت جستجو در فروشگاه‌های آفریقای جنوبی است، انجام شد. از آنجایی که هیچ سامانه‌ای برای استعلام وضعیت فیلترینگ وب‌سایت‌ها نمایش مصوبه مرتبط، دلایل و درنهایت اعتراض به آن وجود ندارد، با بررسی محتوای وب‌سایت به این نتیجه رسیدیم که به‌احتمال‌قوی انگیزه‌ای برای فیلتر کردن چنین سایتی نباید وجود داشته باشد. در گام بعدی متوجه شدیم که فیلترینگ به‌جای محدودیت آن دامنه، فیلترینگ را روی IP انجام داده است و درنتیجه دامنه‌های دیگری که از این IP استفاده می‌کنند، یا مصرف‌کنندگان آتی این IP پس از انتقال، همچنان در لیست فیلتر باقی خواهد ماند.»
براساس آمارهای وب‌سایت Freedom On The Net نیز ایران در انتهای جدول شاخص آزادی‌های دسترسی به اینترنت و در رتبه ۶۸ از ۷۰ قرار دارد. همچنین شبکه‌های اجتماعی همچنان در محدودیت کامل به‌سر می‌برند و کشورهایی مثل ایران، چین و ترکمنستان صدرنشین محدودیت شبکه‌های اجتماعی هستند.
خودفیلتری داخلی در کشور
همچنین این گزارش می‌افزاید که در بررسی انجام‌شده از بین ۱۰۰ وب‌سایت برتر دولتی ایران، ۵۷ وب‌سایت از خارج از کشور در دسترس نیست؛ وب‌سـایت‌های مهم کشور ازجمله مجلس، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های بزرگ کشور، شاپرک و… برای کاربران غیرایرانی در دسترس نیست. آن‌طور که در این گزارش آمده است، قانونی دائمی مبنی بر اعمال Access in Iran وجود ندارد، اما در بزنگاه‌های مختلفی دستور اعمال این محدودیت به دستگاه‌های دولتی ابلاغ شده است و اگر این محدودیت دائمی باشد، نشان از کم‌توجهی آن نهاد مرتبط است.
فیلترینگ بی‌دلیل
انجمن تجارت الکترونیک تهران اعلام کرده است که بسیاری از وب‌سایت‌های فیلتر شده، از نظر خدمات ارائه‌دهنده، در سطح ابزارهای کاربردی قرار دارند؛ وب‌سایت‌هایی که از نظر این انجمن منطقی برای فیلترینگ آن وجود ندارد. به گفته این انجمن، هیچ سامانه‌ای برای استعلام و اعتراض به وضعیت یک وب‌سایت یا IP فیلتر شده وجود ندارد و این موضوع یک نقص محسوب می‌شود. این انجمن اعلام آمادگی کرده است که در صورت استقبال کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه یا سایر دستگاه‌های ذی‌صلاح، برای هریک از وب‌سایت‌ها معرفی‌نامه‌ای در رابطه با مزایای آزادبودن و معایب فیلتر بودن آن تهیه کند تا در یک فضای کارشناسی، بررسی دقیق‌تری صورت بگیرد. این انجمن گفته است که به لیستی متشکل از ۲۰۰ وب‌سایت کاربردی رسیده که فیلترینگ آن‌ها دلیل خاصی ندارد.
رتبه ایران از نظر سرعت در جهان: ۵۰ از بین ۵۰ کشور
سرعت اینترنت ایران رتبه ۵۰ از ۵۰ را دارد و ایران توانسته است درزمینه کُندی اینترنت در دنیا صدرنشین باشد. پایگاه داده کلادفلر برای بررسی وضعیت سرعت اینترنت هر کشور شاخص‌های Bandwidth و Latecny و DNS را درنظر می‌گیرد و انجمن تجارت الکترونیک در هر سه این شاخص‌ها وضعیت ایران را نسبت به کشورهای مختلف سنجیده است. انجمن تجارت الکترونیک تهران اعلام کرده که متأسفانه ایران در هیچ‌کدام جایگاه بهتری از رتبه ۵۰ از ۵۰ به‌دست نمی‌آورد.
تا زمان انتشار این گزارش، در دولت سیزدهم هیچ‌یک از شاخص‌های مجموعه پهنای باند بین‌الملل کشور و تغییرات آن و نیز سرعت میانگین کاربران ایرانی در دسترسی به اینترنت بین‌الملل به‌صورت عمومی منتشر نشده است و این موضوع با اینکه می‌تواند کمک بزرگی برای سنجش سرعت اینترنت باشد، اما تا الان اجرایی نشده است. اینترنت ایران در بارگذاری Google حدود ۳ برابر کندتر شده و انجمن تجارت الکترونیک این آمار را براساس پایگاه آماری Google CrUX استخراج کرده است. سرعت لود گوگل برای کاربران ایرانی طی یک بازه زمانی پنج‌ساله، سه برابر کندتر شده و از سرعت ۲.۵ ثانیه در سال ۲۰۱۸، به ۶.۳۲ ثانیه در سال ۲۰۲۳ رسیده است.
همچنین در این گزارش آمده که براساس پایگاه داده meter.net، با بررسی سرعت دانلود و آپلود و پینگ اینترنت، ایران دست‌کم سه رتبه سقوط داشته است و از لیست صد کشور اول خارج شده است؛ درحالی‌که بولیوی، کویت، شیلی، میانمار و مراکش در میان 100 کشور اول این شاخص و در وضعیتی بهتر از ایران قرار دارند.
قیمت بالای پهنای باند انحصاری وزارت ارتباطات
گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران از قیمت بالای پهنای باند انحصاری شرکت ارتباطات زیرساخت انتقاد کرده است. در این گزارش آمده که انحصار تأمین و فروش پهنای باند در ایران در اختیار این شرکت است و اگرچه اینترنتی ارزان‌تر از برخی کشورهای همسایه (مثل امارات) را به فروش می‌رساند، اما آن را چندین برابر قیمت کشورهای توسعه‌یافته به دست شرکت‌ها می‌رساند.
براساس اطلاعات مندرج در این گزارش، در بهترین حالت، قیمت اینترنت خریداری‌شده توسط اپراتورها برای یک اینترنت 100mbps عدد ۶میلیون تومان و برای اینترنت 1gbps که وزیر ارتباطات از آن صحبت می‌کند، ۶۰ میلیون تومان در ماه تعیین شده است. در تمام کشورها، اپراتورهای فروشنده اینترنت با به‌اشتراک‌گذاری پهنای باند یا فروش اینترنت به‌صورت حجمی، قیمت تمام‌شده خود را کاهش می‌دهند تا خریداری آن از سوی کاربر اینترنت خانگی منطقی باشد. اگر ضریب share را ۸ برابر درنظر بگیریم، قیمت تمام‌شده پهنای باند 100mbps برای اپراتور ۷۵۰ هزار تومان می‌شود: «اگر فرض کنیم در نیمی از ایران، ترافیک اینترنت کاربران ایرانی در داخل ایران مسیریابی می‌شود و نیمی از آن از پهنای باند بین‌الملل استفاده می‌کند، این عدد به ۳۷۵.۰۰۰ تومان کاهش می‌یاید که باید به آن هزینه‌های بالای حقوق و دستمزد، سرمایه‌گذاری برای خرید تجهیزات، هزینه انتقال، هزینه خرید پهنای باند در IXP و… را اضافه کرد. درنتیجه مسیر ارائه اینترنت پرسرعت و ارزان از دولت و شرکت ارتباطات زیرساخت عبور می‌کند، نه از قیمتی که شرکت تنظیم مقررات رادیویی برای اپراتورهای اینترنتی مشخص می‌کند.»
در این گزارش آمده که وضعیت پهنای باند بین‌الملل ایران در پایان دولت دوازدهم، 8 ترابیت بر ثانیه گزارش شده است. در شرایطی که وزارت ارتباطات گزارش شفافی در این رابطه نمی‌دهد، کارشناسان اینترنت تخمین می‌زنند که این عدد در مهرماه ۱۴۰۱ به ۳ ترابیت بر ثانیه کاهش و درحال‌حاضر تنها به ۶ ترابیت بر ثانیه رسیده است.
در شرایط عادی مردم ایران باید ترافیک «اینستاگرام» را با نرخی ارزان از CDN آن شرکت در داخل ایران دریافت کنند. در شرایط نیمه‌عادی، مردم ایران باید بتوانند حداقل ترافیک اینستاگرام را با قیمتی متوسط از CDN آن شرکت در یکی از کشورهای همسایه همانند ارمنستان دریافت کنند. اما درحال‌حاضر باید آن را با نرخی گران از یکی از IXهای اروپا همانند فرانکفورت و آمستردام دریافت کنند، چون بیشتر VPNها از مراکز اصلی انتقال در اروپا مسیریابی می‌شوند.
هزینه سنگین تجهیزات فیلترینگ اپراتورهای ارائه‌دهنده اینترنت
آن‌طور که این مرکز اعلام کرده است، اپراتورها برای توسعه 10gbps در شبکه خود باید حدود ۱۰ میلیارد تومان برای تجهیزات فیلترینگ پرداخت کنند. همچنین گفته شده است که بسیاری از اپراتورها به‌دلیل نبود تجهیزات کافی فیلترینگ در آن استان مجبور به انتقال ترافیک اینترنت به تهران هستند که این موضوع باعث افزایش هزینه و کاهش کیفیت می‌شود.
این انجمن در ادامه از عملکرد وزارت ارتباطات درزمینه توسعه تجهیزات فیلترینگ شکایت کرده و گفته است که «سیاست جدید وزارت ارتباطات در دولت سیزدهم مورد انتقاد است؛ سیاستی که به توسعه تجهیزات فیلترینگ در لایه اکسس و بین اپراتورهای همراه نیز پرداخته و برنامه‌ریزی توسعه و اجرای آن در اپراتورهای ثابت را هم آغاز کرده است. به عبارتی، ترافیک‌های داخل کشور نیز ازاین‌پس از تجهیزات فیلترینگ عبور خواهند کرد و قابل پیش‌بینی است که اختلالات ذکرشده در شبکه داخلی ایران هم در آینده نزدیک بیشتر نمود پیدا کند.»
گام‌هایی کوچک برای بهبود اینترنت کشور طی ماه‌های اخیر
انجمن تجارت الکترونیک تهران به چند مورد از نتایج اقداماتی که در پی انتشار اولین گزارششان صورت گرفته، پرداخته است. براین‌اساس، اختلال دامنه bing در پاییز ۱۴۰۲ به‌شکل چشم‌گیری کاهش پیدا کرده. بهبود وضعیت کلادفلر، رفع محدودیت پروتکل HTTP v3.0 و همچنین بهبود نسبی وضعیت اینترنت ایران در شاخص‌های سرعت و تأخیر در بارگذاری اینترنت از دیگر مواردی است که این انجمن باور دارد پس از انتشار گزارش اول درباره وضعیت کیفیت اینترنت در کشور رخ داده است.
انجمن تجارت الکترونیک تهران همچنین تأکید کرده که فهرستی از وب‌سایت‌های ایرانی که نوعی محدودیت دسترسی را برای آی‌پی‌های غیرایرانی اعمال کرده‌اند، تهیه کرده و در قالب نامه‌هایی با ذکر عواقب این محدودیت در کیفیت کلی اینترنت ایران، از آن‌ها خواسته شده است تا این محدودیت را برطرف کنند. همچنین این انجمن اعلام کرده است: «با تهیه فهرستی از وب‌سایت‌هایی که دسترسی ایرانیان را محدود کرده‌اند، در قالب ایمیل‌هایی رسمی، از آن‌ها خواستیم که این محدودیت را در راستای اهداف آزادی اطلاعات برای ایرانیان برطرف کنند.»
تهیه و انتشار عمومی گزارش‌های کمّی به جامعه یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تلاش برای توسعه سرزمینی است. گزارش کیفیت اینترنت ایران نیز با همین منطق و درواقع برپایه نوعی مطالبه‌گری شواهد‌محور برای تسهیل «دسترسی به اینترنت آزاد و باکیفیت برای تمام مردم ایران» تهیه می‌شود.
درخواست‌های بخش خصوصی از نهادهای دولتی، حاکمیتی و مجلس
انجمن تجارت الکترونیک تهران در پایان این نامه ۱۳ درخواست مختلف در بخش‌های گوناگون از نهادهای کشور داشته و آن‌ها را مطرح کرده است. به عنوان مثال، بهبود معماری فنی و ایجاد افزونگی در تمام بخش‌های تأمین پهنای باند در کشور و یا به رسمیت شناختن حق دسترسی به اینترنت بین‌الملل به‌عنوان حقوق غیرقابل سلب شهروندی بخشی از این درخواست‌هاست. همچنین بازنگری در لیست سایت‌های فیلتر شده به‌صورت دوره‌ای در فرایندی شفاف و قابل پیگیری و منسوخ‌کردن دستور ایران اکسس کردن وب‌سایت‌های دولتی و ممنوعیت ایجاد محدودیت جغرافیایی مستمر از سایر درخواست‌های این انجمن به شمار می‌رود. کاهش قیمت پهنای باند بین‌الملل از طریق کاهش قیمت تمام‌شده و کاهش سود شرکت ارتباطات زیرساخت با ایجاد راهکارهای جایگزین و کاهش هزینه‌های فیلترینگ، از دیگر مواردی است که این انجمن آن‌ها را درخواست کرده است.
در انتهای این گزارش تفصیلی پیوست‌هایی نیز قرار داده شده که بخشی از آن یک فهرست طویل از وب‌سایت‌هایی است که در ایران فیلتر شده‌اند و انجمن تجارت الکترونیک تهران خواستار بازنگری در فیلترینگ آن‌هاست. وب‌سایت‌هایی مانند فوربز، والمارت، لنوو، رنکر و پینترست و... اسامی بخشی از این وبگاه‌هاست.
متن کامل این گزارش را در اینجا بخوانید.
برای گفتگو با کاربران ثبت نام کنید یا وارد حساب کاربری خود شوید.