سیستم عصبی؛ اتاق فرمان بدن

سیستم عصبی یا دستگاه عصبی مرکز فرماندهی بدن است. این دستگاه که از مغز فرمان می‌گیرد حرکات، افکار و پاسخ‌های خودکار شما را به دنیای اطراف مدیریت می‌کند. علاوه‌براین، عملکرد سایر دستگاه‌ها و فرآیندهای بدن مانند هضم، تنفس و رشد جنسی را کنترل می‌کند. بیماری، حادثه، سموم و روند طبیعی پیری می‌توانند به سیستم عصبی آسیب برسانند.

سیستم عصبی چه وظایفی دارد؟

می‌توان گفت دستگاه عصبی تقریباً هر کاری از جمله تفکر، گفتار، یا احساسات را هدایت و فرآیندهای پیچیده‌ای مانند حرکت، اندیشیدن و حافظه را کنترل می‌کند. همچنین، نقشی اساسی در پیشبرد کارهایی دارد که آن‌ها را بدون فکر و به صورت خودکار انجام می‌دهید؛ همانند تنفس، سرخ شدن و پلک زدن.

سیستم عصبی بر تمام جنبه‌های سلامتی تأثیر می گذارد، از جمله:

• افکار، حافظه، یادگیری و احساسات.
• حفظ تعادل و هماهنگی.
• حواس، از جمله چگونگی تفسیر دیدن، شنیدن، چشیدن، لمس و احساس کردن توسط مغز.
• خواب، بهبود و پیری.
• ضربان قلب و الگوهای تنفسی.
• عکس‌العمل به موقعیت‌های استرس‌زا.
• فرآیند هضم، احساس گرسنگی و تشنگی.
• فرآیندهایی مانند بلوغ.

این سیستم پیچیده مرکز فرماندهی و کنترل بدن است و با تنظیم فعالیت‌های بدن شرایط بدن را تنظیم و امکان تجربه را فراهم می‌سازد.

عملکرد سیستم عصبی چگونه است؟

دستگاه عصبی با به‌‌کارگیری سلول‌های تخصصی عصبی، به نام نورون، سیگنال یا پیام‌ها را به سراسر بدن انتقال می‌دهد. این سیگنال‌های الکتریکی میان مغز، غدد، اندام و ماهیچه‌ها حرکت می‌کنند.

این پیام‌ها به فرد کمک می‌کنند تا اندام‌های خود را حرکت دهد و احساساتی مانند درد را تجربه کند. چشم‌ها، گوش‌ها، زبان، بینی و اعصاب سراسر بدن اطلاعاتی را در مورد محیط اطراف می‌گیرند. سپس، اعصاب این داده‌ها را به مغز و از آن‌جا به سراسر بدن منتقل می‌کنند.

سیستم عصبی متشکل از چه بخش‌هایی است؟

سیستم عصبی دارای دو بخش اصلی است. هر بخش حاوی میلیاردها سلول به نام نورون است. این سلول‌های ویژه سیگنال‌های الکتریکی را از طریق بدن ارسال و دریافت می‌کنند تا به آن بگویند چه کاری انجام دهد.

بخش های اصلی سیستم عصبی عبارتند از:

سیستم عصبی مرکزی (CNS)

مغز و نخاع سیستم عصبی مرکزی را تشکیل می‌دهند. مغز از اعصاب بدن برای ارسال پیام به سایر نقاط آن استفاده می‌کند. هر عصب دارای یک لایه بیرونی محافظ به نام میلین است. میلین عصب را عایق و به انتقال پیام ها کمک می‌کند.

سیستم عصبی محیطی (PNS)

این قسمت شامل اعصاب بسیاری است که از سیستم عصبی مرکزی به سراسر بدن انشعاب یافته‌اند؛ یعنی اطلاعات را از مغز و نخاع به اندام‌ها، بازوان، پاها، و انگشتان دست و پا منتقل می‌کند. دستگاه عصبی محیطی شامل بخش‌های زیر است:

سیستم عصبی سوماتیک

دستگاه عصبی سوماتیک یا سیستم عصبی جسمانی زیرمجموعه‌ای از سیستم عصبی محیطی است که تقریباً در تمام قسمت‌های بدن کشیده می‌شود.

سیستم عصبی سوماتیک شما دو وظیفه اصلی دارد:

• ورودی حواس جز بینایی
• کنترل حرکت

سیستم عصبی خودمختار

بخشی از سیستم عصبی است که مغز را به اکثر اندام‌های داخلی متصل می‌کند و فعالیت‌هایی را که به طور خودکار انجام می‌شوند، کنترل می‌کند.

سیستم عصبی خودمختار به سه بخش تقسیم می‌شود که هر کدام وظایف خاص خود را دارند:

• سیستم عصبی سمپاتیک: این سیستم فرآیندهایی از بدن را فعال می‌کند که در مواقع نیاز، به ویژه در موقعیت‌های پر استرس یا خطرناک، به شما کمک می‌کنند. این سیستم مسئول واکنش ستیز یا گریز در بدن است که جانوران در پاسخ به موقعیت‌های خطرناک نشان می‌دهند.
• سیستم عصبی پاراسمپاتیک: این قسمت از دستگاه عصبی خودمختار عکس سیستم عصبی سمپاتیک عمل می‌کند. این سیستم مسئول فرآیندهای استراحت و هضم در بدن است.
• سیستم عصبی روده: این قسمت از سیستم عصبی خودمختار نحوه هضم غذا را در بدن مدیریت می‌کند.

چه شرایط و اختلالاتی عملکرد دستگاه عصبی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؟

هزاران اختلال و شرایط می‌تواند بر اعصاب تأثیر بگذارد. عصب آسیب دیده در ارسال پیام مشکل دارد تا جایی که ممکن است با شدت زیاد آسیب قادر به دریافت و ارسال پیام نباشد. آسیب عصبی منجر به بی‌حسی، احساس سوزن سوزن شدن یا درد می‌شود. علاوه بر این، ممکن است حرکت دادن ناحیه آسیب دیده برای فرد دشوار یا غیرممکن باشد.

آسیب عصبی می‌تواند به روش‌های مختلفی اتفاق بیفتد. برخی از شایع‌ترین علل آسیب عصبی عبارتند از:

• بیماری: بسیاری از عفونت‌ها، سرطان‌ها و بیماری‌های خودایمنی مانند دیابت، لوپوس و آرتریت‌ روماتوئید می‌توانند باعث مشکلات سیستم شوند. دیابت می‌تواند منجر به نوروپاتی (آسیب به دستگاه عصبی محیطی) مرتبط با دیابت شود و باعث ایجاد گزگز و درد در پاها شود. بیماری مولتیپل اسکلروزیس به میلین، پوششی در اطراف اعصاب سیستم عصبی مرکزی حمله می‌کند.

• سکته مغزی: سکته مغزی زمانی رخ می‌دهد که یکی از رگ‌های خونی مغز مسدود شود یا ناگهان بترکد. بدون خون کافی، بخشی از مغز می‌میرد و نمی تواند از طریق اعصاب پیام ارسال کند. سکته مغزی می تواند باعث آسیب عصبی از درجه خفیف تا شدید شود.

• سانحه: تصادف ممکن است خرد شدن، کشیدگی یا بریدگی اعصاب را به دنبال داشته باشد. تصادف و چپ کردن خودرو اتفاقات رایجی هستند که می‌توانند به اعصاب در هر نقطه از بدن آسیب بزنند.

• فشار: اگر عصب فشرده یا جمع شود، نمی‌تواند خون کافی برای انجام کار خود دریافت کند. اعصاب ممکن است به دلایل زیادی مانند فعالیت بیش از حد (مانند سندرم تونل کارپال)، تومور یا مشکلات ساختاری مانند سیاتیک تحت فشار قرار گیرند یا به دام بیفتند.

• مواد سمی: داروهای شیمی درمانی، داروهای غیرقانونی، الکل بیش از حد و مواد سمی می‌تو‌انند باعث نوروپاتی محیطی یا آسیب عصبی شوند. افراد مبتلا به بیماری کلیوی بیشتر در معرض آسیب عصبی هستند زیرا کلیه های آنها برای دفع سموم مشکل دارد.
• روند پیری: با بالا رفتن سن، سیگنال‌های نورون‌ ممکن است مانند گذشته سریع حرکت نکنند. ممکن است احساس ضعف کنید و رفلاکس یا عکس‌العملی کند داشته باشید. همراه با کهولت، برخی احساس خود را در انگشتان دست، پا یا سایر قسمت های بدن خود از دست می‌دهند.

میزان شیوع این اختلال‌ها چه میزان است؟

برخی از علل آسیب عصبی بیشتر از سایرین رخ می‌دهند:

• دیابت (بیماری قند/ مرض قند): این اختلال در سیستم غدد درون ریز باعث آسیب عصبی به نام نوروپاتی مرتبط با دیابت می‌شود. حدود 30 میلیون آمریکایی دیابت دارند و نزدیک به 50 درصد از آن‌ها آسیب عصبی دارند. نوروپاتی دیابت معمولاً بازوها، پاها، دست ها، پاها، انگشتان دست و پا را درگیر می‌کند.
• لوپوس: حدود 1.5 میلیون آمریکایی با لوپوس زندگی می‌کنند و 15 درصد از آنها آسیب عصبی را تجربه کرده‌اند.
• آرتریت روماتوئید: افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید یا روماتیسم مفصلی نیز ممکن است دچار نوروپاتی شوند. آرتریت روماتوئید بیش از 1.3 میلیون نفر را در ایالات متحده تحت تأثیر قرار می‌دهد که یکی از رایج‌ترین اشکال آرتریت است.
• سکته مغزی: سالانه حدود 800,000 آمریکایی دچار سکته مغزی می‌شوند. سکته مغزی بیشتر در افراد بالای 65 سال رخ می‌دهد.

چگونه سیستم عصبی خود را سالم نگه داریم؟

دستگاه عصبی مرکز فرماندهی کل بدن شماست و برای حفظ عملکردی صحیح نیاز به مراقبت دارد. به طور منظم به پزشک خود مراجعه کنید، رژیم غذایی سالم داشته باشید، از مصرف مواد مخدر خودداری کنید و تا جای ممکن از الکل دوری نمایید. بهترین راه برای جلوگیری از آسیب عصبی ناشی از بیماری، مدیریت شرایطی، مانند دیابت، است که می‌تواند به اعصاب آسیب برساند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟

در صورت بروز هرگونه تغییر ناگهانی در سلامت خود، مانند از دست دادن هماهنگی یا مشاهده ضعف شدید عضلانی، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید. همچنین، در صورت بروز موارد زیر باید به پزشک مراجعه کنید:

• مشکلات بینایی یا سردرد.
• لکنت زبان.
• بی حسی، گزگز، یا از دست دادن حس در بازوها یا پاها.
• لرزش یا تیک (حرکات عضلانی تصادفی).
• تغییر در رفتار یا حافظه.
• مشکلات هماهنگی یا حرکت عضلات.

حقایقی جالب درباره‌ی دستگاه عصبی

دستگاه عصبی، نظامی است اعجاب‌انگیز که ارتباط درونی بدن را تنظیم می‌کند. در ادامه به بررسی برخی از شگفتی‌های این دستگاه می‌پردازیم:

1. بدن هر فرد حاوی میلیاردها سلول عصبی است. حدود 100 میلیارد در مغز و 13.5 میلیون در نخاع وجود دارد. نورون‌های بدن سیگنال‌های الکتریکی و شیمیایی (انرژی الکتروشیمیایی) را به نورون‌های دیگر می‌گیرند و می‌فرستند.
2. نورون ها از سه قسمت ساخته شده‌اند. نورون‌ها سیگنال‌ها را در یک قسمت آنتن‌مانند کوتاه به نام دندریت ( Dendrite) دریافت می‌کنند و سیگنال‌ها را با قسمت کابل مانند بلندی به نام آکسون (Axon) به نورون‌های دیگر ارسال می‌کنند. طول یک آکسون می‌تواند به یک متر هم برسد. در برخی از نورون ها، آکسون ها با لایه نازکی از چربی به نام میلین (Myelin) پوشیده شده‌اند که به عنوان یک عایق عمل می‌کند که به انتقال سیگنال‌های عصبی یا تکانه‌ها به پایین آکسون بلند کمک می‌کند. بخش اصلی یک نورون، جسم سلولی نام دارد. این بخش شامل تمام بخش های مهم سلول است که به آن اجازه می دهد تا به درستی عمل کند.
3. نورون‌ها ممکن است متفاوت از یکدیگر به نظر برسند. بسته به اینکه در کجا در بدن قرار دارند و برای چه کاری برنامه ریزی شده اند، نورون‌ها اشکال و اندازه‌های مختلفی دارند. نورون‌های حسی دارای دندریت‌هایی در دو انتها هستند و توسط یک آکسون بلند که یک جسم سلولی در وسط دارد به هم متصل می‌شوند. نورون‌های حرکتی دارای یک جسم سلولی در یک سر و دندریت‌ها در انتهای دیگر و یک آکسون بلند در میانه هستند.
4. نورون‌ها برای انجام کارهای مختلف برنامه‌ریزی شده‌اند. چهار نوع نورون وجود دارد:

• حسی: نورون‌های حسی سیگنال‌های الکتریکی را از قسمت‌های بیرونی بدن - غدد، ماهیچه‌ها و پوست - به دستگاه عصبی مرکزی ارسال می‌کنند.
• موتور: نورون‌های حرکتی سیگنال‌هایی را از دستگاه عصبی مرکزی به قسمت‌های بیرونی بدن منتقل می‌کنند.
• گیرنده‌ها: نورون‌های گیرنده محیط اطراف (نور، صدا، لمس و مواد شیمیایی) را حس می‌کنند و آن را به انرژی الکتروشیمیایی تبدیل می‌کنند که توسط نورون‌های حسی انتقال می‌یابد.
• نورون‌های داخلی: نورون‌ها پیام‌هایی را از یک نورون به نورون دیگر ارسال می‌کنند.

• سیستم عصبی می‌تواند هک شود. اکنون دانشمندان در حال توسعه روش‌هایی برای "هک کردن" سیستم ایمنی هستند و توانایی کنترل سلول‌های مغز را با فلاش نور به دست می‌آورند. سلول‌ها را می‌توان طوری برنامه‌ریزی کرد که از طریق تغییرات ژنتیکی به نور واکنش نشان دهند. هک می‌تواند به دانشمندان کمک کند تا در مورد عملکرد گروه‌های مختلف نورون‌ها بیاموزند. آن‌ها می‌توانند چندین سلول مغز را به طور همزمان فعال و اثرات آنها را بر بدن مشاهده کنند.

پرسش‌های متداول