آینده سرویس‌های «الان بخر، بعداً پرداخت کن» در ایران به کدام سمت خواهد رفت؟
شرکت‌های فعال در سرویس‌های BNPL در ایران رشد ناگهانی پیدا کردند، دلیل این موضوع چیست و آیا آینده روشنی برای همه آن‌ها وجود خواهد داشت؟
در دیجیاتو ثبت‌نام کنید
جهت بهره‌مندی و دسترسی به امکانات ویژه و بخش‌های مختلف در دیجیاتو عضو ویژه دیجیاتو شوید.
عضویت در دیجیاتوتازههای تکنولوژی
سرویس‌های «امروز بخر، بعداً پرداخت کن» (BNPL) با شعاری روی کار آمدند که در این وضعیت اقتصادی، نظر همه را به خود جلب می‌کنند. این سرویس‌ها اعتباری را به کاربر اختصاص می‌دهند که با استفاده از آن می‌تواند به خرید بپردازد. این موضوع می‌تواند قدرت خرید مردم را بالاتر ببرد و از طرف دیگر، می‌تواند مشکلاتی هم برای مردم ایجاد کند. در ایران، این سرویس‌ها در گذشته با نام «نسیه» شناخته می‌شدند و حالا با پوشیدن لباس فناوری، در قالب یک‌سری خدمات لندتکی عرضه می‌شوند. این سرویس‌ها در دنیا هم با چالش‌های زیادی مواجه هستند و حالا بسیاری از شرکت‌های کوچک این حوزه از دور خارج شده‌اند و تنها شرکت‌های بزرگ در این عرصه باقی مانده‌اند. در ایران نیز طی سال‌های اخیر، این شرکت‌ها رشد سریعی را تجربه کرده‌اند، اما بیم آن می‌رود مانند اتفاقی که در دنیا افتاده است، ارائه‌دهنده این سرویس‌ها نیز با مشکل مواجه شوند.
چشم‌وهم‌چشمی در کسب‌وکارهای ایرانی
«علیرضا هوشمند»، رئیس کمیسیون لندتک انجمن فین‌تک، در پاسخ به چرایی فراگیر‌شدن BNPL در ایران، مهم‌ترین عامل آن را مسائل اقتصادی عنوان کرد و به دیجیاتو گفت: «تقریباً در اینکه این روش و مکانیزم پرداخت به‌عنوان ترند در ایران مطرح شده و جا افتاده است، با شما موافق هستم. برای چرایی ترند شدن آن باید دید اقتصادی داشت. در اقتصاد ما، نرخ تورم بسیار بالا بوده و قدرت خرید مردم کاهش یافته است. همچنین کسبوکارهایی که طی چند سال اخیر در حوزه لندتک فعالیت دارند – هم کسانی که تسهیلات‌یار بودند و با عنوان اعطای وام آنلاین فعالیت کردند و هم کسبوکارهایی که در حوزه BNPL فعالیت دارند – کمک کردند که تحریک تقاضا اتفاق بیفتد.»
به باور وی، تعویق در پرداخت طی بازه‌های زمانی یک تا چهار ماهه در سرویس «الان بخر، بعداً پرداخت کن» موجب افزایش اشتیاق مردم و حرکت آن‌ها به‌سمت مکانیسم‌های پرداخت اعتباری شده است.
هوشمند یکی دیگر از دلایل فراگیر‌شدن این سرویس را وجود نوعی چشم‌وهم‌چشمی میان کسب‌وکارهای ایرانی دانست. به اعتقاد او، گاه دیده شده است زمانی که یک کسب‌وکار ایرانی به سراغ یک سرویس یا خدمتی می‌رود، باقی کسب‌وکارها هم سعی می‌کنند در آن حوزه وارد شوند و امتحانش کنند. برخی به‌عنوان پیشگام وارد می‌شوند و برخی هم به‌عنوان پیرو آن پیشگام‌ها. البته دسته سومی هم وجود دارد که ریسک کمتری را می‌پذیرد و صبر می‌کند تا آن حوزه کاملاً مشخص شود و سپس واردش شود.
رئیس کمیسیون لندتک انجمن فین‌تک همچنین حضور بازیگران با تعداد کاربران زیاد همچون اسنپ را در این ترندسازی اثرگذار می‌داند: «نکته مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که کسبوکارهایی که از این مکانیسم استفاده کردند، پایگاه داده‌های کاربران (User base) و تعداد کاربر بالا داشتند و به فرهنگ‌سازی و ایجاد یک تجربه کاربری متفاوت و منحصربه‌فرد کمک کردند. اما به‌طور مثال، این اتفاق هنوز برای دایرکت دبیت نیفتاده است؛ با اینکه سرویس خوبی است و پرداخت را راحت می‌کند.»
او عدم علاقه برخی افراد به استفاده از کارت در هنگام پرداخت را یکی دیگر از دلایل این رشد عنوان کرد و گفت: «این دلیل نسبت به دلایل قبلی کم‌رنگ‌تر است. افرادی، مثل من، به‌خاطر اینکه در پرداخت از کارت استفاده نکنند، به سرویس‌های اعتباری و BNPL روی می‌آورند تا بتوانند راحت‌تر از مکانیسم پرداخت استفاده کنند.»
اما همان‌طور که شرایط اقتصادی و تورم موجب استقبال عموم مردم از سرویس «الان بخر، بعداً پرداخت کن» شده است، آیا این موضوع بر فعالیت و سودسازی شرکت‌ها اثر منفی ندارد؟ توجیه اقتصادی ارائه این سرویس برای کسب‌وکارها چیست؟
هوشمند اعتقاد دارد برای پاسخ به این سؤال باید دید چرخه عمر محصول در چه مرحله‌ای قرار دارد: «محصول شما در مرحله تولید است یا در مرحله رشد؟ اگر در مرحله بلوغ و… بود، شاید فعالیت در این حوزه چندان توجیه‌پذیر نباشد؛ اما به عقیده من، درحال‌حاضر محصول BNPL شاید در مرحله رشد باشد و برای اینکه این سرویس جا بیفتد، باید با هزینه کمتری در اختیار کاربر نهایی قرار گیرد. اما اگر بخواهیم BNPL را با بحث وام و تسهیلات مقایسه کنیم، نکته مهم این است که نرخ بهره در این سرویس صفر و نرخ بهره در وام خیلی بیشتر است – و این چیزی است که در دنیا هم وجود دارد. بخشی از محل درآمد و جریان درآمدی که در این زمینه شناسایی می‌شود، کسب درآمد از سمت پذیرندگان است.»
او در پاسخ به این سؤال که آیا کسب‌وکارهای فعال در این حوزه سودده هستند یا خیر، گفت بستگی دارد که سودده بودن را چگونه تعریف کنیم: «شاید کسب‌وکاری که درباره آن صحبت می‌کنیم، در سال سوم یا چهارم فعالیت خود بوده و در این مدت به نقطه‌ای رسیده است که می‌تواند هزینه تأمین مالی خود را پوشش دهد.»
هوشمند با بیان اینکه بزرگ‌ترین چالش در حوزه لندتک، بحث تأمین منابع مالی است، گفت: «بیزینس BNPL مدیریت جریان نقدی است. برخی در فضای کاری خود با مشکل تأمین منابع مالی مواجه می‌شوند و این امر موجب می‌شود که کسب‌وکار به بن‌بست برخورد. شرکت‌ها با ارزش مالی خود به کاربران اعتبار می‌دهند و از طرف دیگر، اگر بخواهند با پذیرنده‌ها تسویه کنند، ممکن است بخشی را به تعویق بیندازند. بنابراین تأمین منابع مالی از موضوعاتی است که گاهی کسب‌وکارها را با مشکل مواجه می‌کند. به‌هرحال ممکن است در سال‌های بعدی، با توجه به چسبندگی که این روش با مکانیسم پرداخت ایجاد می‌کند، سوددهی که مدنظر کسب‌وکار است، محقق شود؛ ولی درحال‌حاضر جریان درآمدی همین‌گونه است و هزینه‌ای که وجود دارد، هزینه تأمین منابع مالی است.»
با توجه به تفاوت شرایط اقتصادی در ایران با کشورهای پیشرفته، وضعیت BNPL در دنیا چگونه است؟ طی یکی‌دو سال اخیر خبرهایی از مشکلات ایجادشده برای برخی از کسب‌وکارهای فعال در این حوزه منتشر شده است.
هوشمند با بیان اینکه نرخ نکول در این سرویس خیلی بالاتر از نرخ نکول در بحث تسهیلات و وام است، اظهار داشت: «در سرویس BNPL اعتبارسنجی آسان‌تر است؛ در مقابل، کاربر در سرویس تسهیلات، وام را دیرتر می‌گیرد. نرخ بهره در BNPL صفر و در وام بالاتر است، مدت بازپرداخت این سرویس کوتاه‌تر و در وام بالاتر است. در همین راستا، یکی از چالش‌هایی که ممکن است کسب‌وکارها در سراسر جهان را با مشکل مواجه کند، بحث نرخ نکول است.»
«کسی با دریافت وام ثروتمند نمی‌شود»
رئیس کمیسیون لندتک انجمن فین‌تک اعتقاد دارد در ایران زیرساخت اعتبارسنجی مناسبی وجود ندارد: «مثلاً شما از اعتباردهنده شماره یک اعتبار می‌گیرید و پس نمی‌دهید، اما می‌توانید از اعتباردهنده دوم هم اعتبار بگیرید! این‌ها چالش‌هایی است که وجود دارد. علت آن هم این است که یک لیست سیاه واحد در‌زمینه اعتبارسنجی وجود ندارد. داده هم یکپارچه نیست. الگوریتمی که تاکنون برای اعتبارسنجی از آن استفاده کرده‌ایم، الگوریتمی نیست که صددرصد پاسخگو باشد. البته بانک مرکزی الگوریتم جدیدی را برای شرکت‌های مشاور رتبه‌بندی درنظر گرفته است و احتمالاً تا یکی‌دو ماه دیگر عملیاتی می‌شود. همچنین گفته‌اند که اعتبار این گزارش بسیار بیشتر و بهتر از قبل خواهد بود.»
نگرانی‌هایی نیز برای کاربر وجود دارد؛ اینکه آیا گسترش استفاده از این سرویس‌ها موجب ایجاد حس ثروت کاذب نخواهد شد؟ چنین سرویس‌هایی اثر منفی بر مصرف‌گرایی ندارند؟ هوشمند معتقد است برای پاسخ به این سؤالات ابتدا باید واژه ثروت را تعریف کرد:
«فکر نمی‌کنم با عددهایی که درحال‌حاضر ارائه می‌شوند، کسی بتواند با دریافت وام ثروتمند شود. با این مبالغ حداکثر می‌توان موبایل خرید و موبایل هم یک کالاست و ثروتی ایجاد نمی‌کند. کالای سرمایه‌ای چیزی مثل مسکن است که می‌تواند ایجاد ثروت کند.»
او همچنین باور دارد سرویس BNPL در ایران هنوز آن‌قدرها گسترده نیست که نگران مصرف‌گرایی باشیم: «حجم اعتباری که در سال گذشته از سوی بازیگران این حوزه اعطا شده، تقریباً حدود 2.5 تا 3 هزار میلیارد تومان است. نسبت درصد BNPL به کل تسهیلات خرد در ایران زیر 0.5 درصد است؛ یعنی حتی سهم یک درصدی هم نداریم. در سال 2020، این عدد در دنیا حدود 7.8 درصد بود و اکنون چیزی بین 10 تا 12 درصد است. پس ما هنوز به آن مرحله نرسیده‌ایم که بخواهیم نگران این موضوع باشیم که چنین سرویسی باعث مصرف‌گرایی شود.»
رئیس کمیسیون لندتک انجمن فین‌تک همچنین افزود: «نکته دیگر اینکه نرخ تورم نسبت به مبلغ اعطایی وام آن‌قدر با سرعت زیادی رشد کرده و جلو رفته است که درحال‌حاضر به‌طور متداول بین 10 تا 15 میلیون تومان برای BNPL پرداخت می‌شود – که عدد بزرگی نسبت به تورم و شرایط اقتصادی نیست.»
به باور وی، در آینده اگر اقتصاد درست حرکت کند، همچون بسیاری از کشورهای دنیا، مردم نیز به مدیریت قسمت اعتباری زندگی‌شان اهمیت خواهند داد: «در همه‌جای دنیا مردم از کارت اعتباری استفاده می‌کنند و پرداخت بیشتر از طریق کارت‌های اعتباری صورت می‌گیرد. باید یاد بگیریم قسمت اعتباری زندگی‌مان را مدیریت کنیم. همان‌طور که در دنیا رتبه اعتباری و پروفایل ریسک کاربر خیلی مهم است و اگر خراب شود، نمی‌تواند هیچ کاری انجام دهد، ما هم باید این فرهنگ را یاد بگیریم.»
مدیرعامل تارا: «در ایران سرویس BNPL بیشتر از سرویس اعتباری با اقبال مواجه خواهد شد»
«حامد قنادپور»، مدیرعامل تارا نیز در گفت‌وگو با دیجیاتو اعلام کرد بحث اعتبار نیاز به یک‌سری زیرساخت‌ها دارد که پیش‌تر در ایران وجود نداشته است و درحال‌حاضر بازیگران این حوزه با عملیاتی پیشتازانه مشغول فراهم‌کردن این موارد هستند: «مهم‌ترین آن بحث اعتبارسنجی است که ما سازوکاری برایش نداریم. اگر هم بخواهیم به عقب برگردیم، زمان زیادی نیست که ما کد پستی و یا کد ملی داریم. این‌ها یک‌سری اطلاعات پایه‌ای است برای اینکه بتواند در حوزه‌های بعدی اعتبارسنجی استفاده شود.»
به گفته قنادپور، مسئله دیگر قیمت تمام‌شده پول در ایران است که به نسبت دنیا خیلی بالاست. این اتفاق تأمین منابع را با چالش مواجه می‌کند: «وقتی به‌طور مشخص بحث اعتبار (BNPL) را مطرح می‌کنیم، درواقع بیشتر به‌سمت مصرف می‌رویم نه سرمایه‌گذاری روی کالای بادوام. منطقی نیست که افراد بخواهند کالای مصرفی روزانه خود را با قیمت تمام‌شده بالاتری خریداری کنند. این‌ها ازجمله مسائلی هستند که نشان می‌دهند BNPL در ایران ضرورت دارد. اما این نوع کسب‌وکار با دنیا فاصله‌ای زیادی ندارد و بعد از مطرح‌شدن مفاهیم BNPL، ما آن را در ایران داشتیم؛ اما در حوزه اعتبار کمی عقب هستیم.»
او باور دارد در ایران با توجه به شرایط تورمی، ضرورت وجود BNPL بیشتر است و تأکید می‌کند که مفهوم اعتبار به رفاه مالی مردم کمک می‌کند.
قنادپور معتقد است بدهکاران این سرویس افراد زیادی نخواهند بود: «اگر از منظر اقتصادی به آن نگاه کنیم، بدهکار بودن چیز خوبی است. در ایران هرآنچه از جنس بدهی دارد زیر نرخ تورم طبیعتاً مثبت است. ولی اگر بخواهیم در سطح کلان نگاه کنیم و وضعیت معیشت مردم را درنظر بگیریم، اگر اعتبار در نقطه درست استفاده شود (اگر مثلاً دهک‌های پنجم تا هشتم)، آفت‌های کمتری در پی خواهد داشت.»
اما سرویس‌های «امروز بخر، بعداً پرداخت کن» با وضعیت تورم فعلی در کشور چه توجیه اقتصادی برای تأمین‌کنندگان آن دارد؟
او در پاسخ به این پرسش به دیجیاتو گفت: «در حوزه کلان، باید در زنجیره تأمین این مسئله را حل کرد. من معتقدم که اگر بازار اصولی باشد، به این سمت پیش خواهد رفت. ما هم در تارا همین کار را کرده‌ایم.»
همچنین او تأکید دارد کسبوکارهایی هستند که سودآوری بهتری دارند، اما آن چیزی که در ایران در عرصه خصولتی عامل تشکیل کسب‌وکار می‌شود، بحث سودآوری نیست، بلکه بحث برندینگ و… است.
قنادپور باور دارد با حضور نسل جدید کاربران، این سرویس‌ها روزبه‌روز پیشرفته‌تر خواهند شد. او تأکید دارد این سرویس‌ها به واسطه اینکه دردی از مردم دوا می‌کنند، زودتر از سایر سرویس‌ها فراگیر خواهند شد.
مدیرعامل نسیبا: «BNPL جزو ملزومات یک نظام اقتصادی است»
«امیرحسین عابدینی»، مدیرعامل نسیبا نیز در در گفت‌وگو با دیجیاتو درباره رشد این سرویس‌ها در ایران اعلام کرد: «سرویس BNPL از زمان قدیم به‌صورت نسیه در کشور وجود داشت و حالا پوست‌اندازی کرده است و لندتک‌ها آن را عرضه کرده‌اند. این موضوع به چند دلیل مختلف ترند شد و به جامعه کمک می‌کند تا نقدینگی کمتر در جریان باشد و قدرت خرید مردم را نیز بالاتر می‌برد. باور دارم این سرویس جزو ملزومات یک نظام اقتصادی قوی است و رشد سریع شرکت‌هایی که در این زمینه فعالیت دارند هم به این خاطر است که جامعه ایران به‌شدت به این سرویس نیاز دارد.»
آیا BNPL ممکن است ثروت کاذب برای مشتریان ایجاد کند؟ عابدینی در پاسخ به این پرسش به این نکته اشاره کرد که مردم باید با این سرویس‌ها همانند کیف پول الکترونیکی خود رفتار کنند: «افراد از اعتبارهای خود بی‌حساب‌وکتاب خرج کنند و ممکن است با مشکل مواجه شوند. تجمیع دریافت این اعتبارها توسط مردم نباید به این سمت برود که مردم بدون حساب‌وکتاب به خرج این اعتبارها بپردازند. کاربران باید با این اعتبارها درست مثل کارت‌های اعتباری برخورد کنند و طبیعتاً هیچ فردی از حساب بانکی خود بدون نظارت و کنترل خرج نمی‌کند. در این حالت ممکن است افراد در سیستم بانکی بی‌اعتبار باشند، چرا که درحال‌حاضر اکثر سرویس‌های BNPL به سامانه اعتبارسنجی ایران متصل هستند و نکول افراد می‌تواند برایشان مشکل ایجاد کند این اتفاق به‌نظرم در کوتاه‌مدت رخ خواهد داد و در درازمدت این موضوع حل‌وفصل خواهد شد. شاید مشکلات قضایی هم گریبان‌گیر کاربران شود.»
به باور برخی از کارشناسان، ممکن است با این سرویس‌ها خرج افراد از دخلشان بیشتر شود و افراد کالایی را خریداری کنند که نیاز مبرمی هم به آن ندارند. عابدینی نیز باور دارد که فرهنگ BNPL به‌تدریج در ایران جا می‌افتد: «هرچیزی نیازمند کمی زمان است تا در بین آحاد جامعه پذیرفته شود. من باور دارم باید آموزش‌هایی در این زمینه به کاربران داده شود تا مردم بتوانند با این سرویس‌ها بهتر آشنا شوند و کارکرد آن‌ها را بهتر بشناسند. »
او معتقد است که رشد این سرویس‌ها در ایران مانند دنیا خواهد بود و شرکت‌های کوچک‌تر این حوزه کنار می‌روند و شرکت‌های اصلی و بزرگ‌تر باقی می‌مانند. عابدینی یکی از دلایلی که این سرویس‌ها بدون توقف به رشد خود ادامه خواهند داد، رشد مشتریان می‌داند: «زمانی که در دنیا سرویس‌های BNPL رایج می‌شود، قدرت خرید مردم ۳۰ درصد بیشتر می‌شود و تکرار خرید و وفاداری مشتریان نیز ۴۰ درصد افزایش می‌یابد. این آمار بسیار شگفت‌انگیز است و اگر نگاهی به باشگاه مشتریان نهادها و مراکز بیندازیم، می‌بینیم که تلاش‌های آن‌ها هم درنهایت به این عدد نمی‌رسد. من باور دارم چنین رشدی در ایران هم رخ خواهد داد.»
رواج BNPL در ایران درست مانند بسیاری از سیستم‌هایی که در دنیا رایج شد پیش می‌رود و مردم بیشتر و بیشتر به‌سمت آن پیش می‌روند. به عنوان مثال، احساس نیاز به تاکسی اینترنتی در ایران برای کاربران ایجاد شد و این سرویس هم در ایران راه‌اندازی شد و رشد تصاعدی پیدا کرد. به‌نظر می‌رسد BNPL هم دقیقاً این راه را پیش می‌گیرد و با توجه به شرایط اقتصادی، این رشد ادامه پیدا می‌کند و اما از طرف دیگر، به‌نظر می‌رسد که شرکت‌های بزرگ‌تر در این حوزه باقی می‌مانند و سایر شرکت‌ها به‌زودی با مشکلاتی مواجه خواهند شد که شاید منجر به حذف آن‌ها از بازار شود.
برای گفتگو با کاربران ثبت نام کنید یا وارد حساب کاربری خود شوید.