داستان تنباکو و تاثیر نیکوتین بر بدن انسان

استفاده از نیکوتین و دخانیات در جوامع امروزی به امری طبیعی تبدیل شده به حدی که درصد بالایی از مردم هر کشور روزانه میلیون ها دلار هزینه خرید سیگار می کنند. شیوع این مسئله در میان جوانان و نوجوانان نیز اتفاق نگران کننده دیگری است. بیش از 85 درصد آمریکایی های بالغ تایید می کنند که در سنین زیر 21 سال به سیگار آلوده بوده اند و این رقم چندان بهبود نیافته.

اما تنباکو تاریخچه ای بسیار طولانی تر از زنگ تفریح دبیرستانی ها یا پنهانی سیگار کشیدن نوجوانان پس از مدرسه دارد. گل توتون 6 هزار سال پیش از میلاد مسیح در آمریکا کشف و کشت داده شد و از آن زمان، مردم در حال دود کردن یا جویدن برگ این گیاه هستند.

تنباکو حتی در همان روزهای ابتدایی اش هم بحث برانگیز بود، مردم معتقد بودند که این گیاه خواص پزشکی دارد و در قرون وسطی حتی در برابر طاعون خیارکی، از آن استفاده شد. اوایل سده 17 میلادی، شک و تردیدی میان پدید آمدن بیماری هایی نظیر سرطان و استفاده از تنباکو به وجود آمد.

با اینکه هزاران نوع ماده شیمیایی در گیاه تنباکو وجود دارد (و سازندگان سیگار چند صد مدل دیگر هم به آن می افزایند)، آنچه سبب می شود مردم مرتبا سیگار بکشند و از آن لذت ببرند، یک ماده شیمیایی به نام «نیکوتین» است.

تنباکو عضوی از خانواده کشنده بادنجانیان (نام های دیگر: سولاناسه، سیب زمینیان، بلادونا) است، خانواده ای که سیب زمینی، گوجه فرنگی، بادنجان و فلفل دلمه ای از اعضای دیگر آن هستند؛ خانواده ای غنی از آلکالوئیدها.

در حدود 5 درصد از کل وزن گیاه تنباکو را نیکوتین (C10H14N2)، مایع آلکالوئید طبیعی تشکیل داده. آلکالوئید ماده ای است که توسط کربن، هیدروژن، نیتروژن و گاهی اوقات اکسیژن تشکیل شده و می تواند تاثیرات نیرومندی روی بدن انسان داشته باشد. یک لیوان چای و قهوه ای که هر روز صبح می نوشید، نوع دیگری از آلکالوئید به نام کافئین را در خود دارد.

سیگارها به طور معمول 10 گرم نیکوتین را شامل می شوند که بسته به نوع برند گاهی اوقات تا 20 میلی گرم هم بالا می رود. وقتی که سیگار می کشید و دود را وارد ریه های خود می کنید، در حدود 1 تا 2 میلی گرم از آن وارد جریان خود می شود.

پس بگذارید دقیق تر و در سطوح سلولی به بررسی اثر نیکوتین روی بدن بپردازیم و ببینیم که این ماده چگونه شیوه کارکرد بدن مان را تغییر می دهد.

نیکوتین در بدن

فقط ده ثانیه پس از فرو بردن دود سیگار، نیکوتین از طریق پوست و لایه های مخاطی بینی، دهان و ریه ها جذب بدن شده، وارد جریان خون می شود و به مغز می رسد. نیکوتین غدد آدرنال یا فوق کلیوی را تحریک و مجبور به تولید اپی نفرین می کند، هورمون و انتقال دهنده ای عصبی که به نام آدرنالین نیز می شناسیم.

این اتفاق سبب افزایش ضربان قلب و فشار خون شده در حالی که رگ های خونی منقبض می شود. از طرفی دیگر، نیکوتین تولید دوپامین را هم تحریک می کند. دوپامین یک انتقال دهنده عصبی دیگر است که بخش لذت در مغز را تحت کنترل خود دارد.

سطح ریوی شامل میلیون ها کیسه هوای کوچک به نام آلوئولی است و وقتی دود سیگار را به درون ریه می فرستیم، تمام سطوح آن درگیر جذب نیکوتین می شوند. حفره های ایجاد شده به نام آلوئولی، سطح جذب را تا بیش از 40 برابر نسبت به سطح پوست افزایش می دهند و این امر سبب می شود که موثرترین راه برای وارد کردن نیکوتین به درون خون، کشیدن سیگار باشد.

با این حال، نیکوتین فقط چند ساعت درون خون باقی می ماند و نیمه عمری در حدود یک یا دو ساعت دارد که این یعنی 6 ساعت پس از کشیدن سیگار، تنها 0.031 میلی گرم از یک میلی گرم درون خون باقی مانده است.

نیکوتین همچنین از طریق دستگاه گوارش و پوست نیز جذب می شود. به این طریق، بسیاری از افراد سیگاری که می خواهند ترک کنند، به برچسب های پوستی یا نیکوتین جویدنی رویی می آورند.

به محض ورود نیکوتین به بدن، آنزیم های درون کبد، حدود 80 درصد از این ماده را در هم می شکنند و متابولیت کوتینین ساخته می شود. نیکوتین همچنین از طریق شش ها نیز به نیکوتین اکسید و کوتینین تبدیل می شود.

کوتینین و دیگر متابولیت ها از طریق ادرار دفع شده و مقادیری از آن در بزاق و مو نیز دیده می شود. کوتینین طول عمری 16 ساعته دارد که یعنی اگر طی یک روز گذشته سیگار کشیده باشید، در ادرار شما اثرت آن قابل مشاهده است.

اثرات نیکوتین

تا به حال از خود پرسیده اید که چرا افراد سیگاری در لحظات پر استرس و ناخوشایند میل بالایی به کشیدن سیگار دارند؟ دلیل آن واضح است، نیکوتین به بدن انسان کمک می کند تا احساس آرامشی موقتی پیدا کند و در عین حال استرس، اضطراب و حتی درد را کاهش می دهد.

به رغم آرام سازی، نیکوتین اما استرس فیزیکی را نیز افزایش می دهد؛ اثرات این ماده پارادوکس جالبی دارند. نیکوتین فعالیت سیستم عصبی مرکزی را بالا می برد اما بسته به میزان مصرف و شخص مصرف کننده، نیکوتین آرام بخش هم می تواند باشد. برخی تحقیقات نشان می دهد که شاید فقط عمل سیگار کشیدن سبب آرام شدن می شود، چون نیکوتین در عمل یک محرک است، نه آرام بخش.

وقتی برای بار اول دود را به درون می کشید، نیکوتین سبب می شود که بدن شما اپی نفرین آزاد کند. اپی نفرین سیستم عصبی سمپاتیک را فعال کرده که این یعنی تعداد تنفس در دقیقه افزایش یافته اما زمان آن کاهش می یابد در نتیجه اگرچه با سرعت بیشتری نفس می کشیم اما میزان هوای وارده کمتر از حد عادی است. فعال شدن سیستم عصبی سمپاتیک باعث بالا رفتن ضربان قلب و جریان خون نیز می شود.

نیکوتین می تواند منجر به مقاومت انسولینی، حساسیت به انسولین، توسعه سندروم متابولیک، نوع 2 دیابت و بیماری های قلبی عروقی شود. این ماده شیمیایی قادر است تا هورمون های تیروئییدی، هیپوفیزی، جنسی و فوق کلیوی را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد. نیکوتین بدن را تحریک می کند تا سطح بالایی از آندروژن آدرنال تولید کند که به بیان ساده تر یعنی سبب اختلال در متابولیسم گلوکز، قند اصلی بدن می شود.

در ادامه ازدیاد قند خون را حاصل شده و مقاومت انسولینی پدید می آید. مقاومت انسولینی نه تنها سبب افزایش احتمال دیابت نوع 2 می شود، بلکه خطر ابتلا به بیماری های قلبی را نیز در پی دارد.

نیکوتین و مغز

حضور نیکوتین، نوع عملکرد مغز را تغییر می دهد. بگذارید مغز را به یک کامپیوتر تشبیه کنیم. همانند یک کامپیوتر، مغز شما نیز پردازش می کند، اطلاعات را ذخیره کرده و در مواقع لزوم از آن ها بهره می گیرد. در یک کامپیوتر، اطلاعات به شکل الکتریسیته در طول سیم ها حرکت می کنند. در واقع، انتقال اطلاعات یک پروسه باینری است که کلیدها یا خاموش یا روشن هستند.

در مغز، نورون ها سلول هایی هستند که اطلاعات را حمل کرده و درون خود دارند. هر نورون، از هزاران نورون دیگر مغز ورودی دریافت می کند، آن را پردازش کرده و پیش از ارسال آن به سمتی دیگر، تغییرات لازم را ایجاد می کند. گروهی از پیام رسان های شیمیایی به اسم نوروترنسمیتر یا انتقال دهنده عصبی، بین دو سلول قرار گرفته و جریان الکتریسیته را منتقل می کنند.

هر انتقال دهنده عصبی، خانواده و گیرنده ای مخصوص به خود را دارد. نیکوتین به سبب شباهت ظاهری فراوان به استیل کولین، خود را به جای آن معرفی کرده و به گیرنده ها می چسبد. با این حال، برخلاف استیل کولین، نیکوتین توسط بدن تنظیم و تولید نمی شود. در حالی که نورون ها مرتبا مقادیر مشخصی از استیل کولین را آزاد می کنند، نیکوتین، نورون های کولینرژیک را در بخش های مختلف بدن فعال می سازد. نورون های کولینرژیک از استیل کولین برای ارتباط با دیگر نورون ها استفاده می کنند.

به دنبال سیگار کشیدن و تحریک و قطع نامنظم ورود نیکوتین به خون، بدن آزادسازی استیل کولین را افزایش داده و منجر به بالا گرفتن فعالیت مسیر کولینرژیک در مغز می شود. افزایش فعالیت مسیر کولینرژیک سبب می شود تا بدن و مغز به تحرک افتند و شخص احساس پر انرژی بودن پیدا می کند.

تحریک نورون های کولینرژیک همچنین سبب افزایش میزان دوپامین دریافتی توسط سیستم لیمبیک نیز می شود. در نتیجه این عمل، بخش پاداش در مغز شما فعال شده و احساس رضایت می کنید. وقتی ماده ای مثل کوکائین یا نیکوتین، مسیر پاداش را در مغز فعال کند، شخص موقتا احساس خوشحالی دارد و پس از فروکش کردن این حس، دوباره به مصرف ماده تمایل نشان می دهد.

انتقال دهنده عصبی دیگری به نام گلوتامات نیز در نتیجه ورود نیکوتین به خون آزاد می شود. گلوتامات در زمینه یادگیری و حافظه موثر بوده و رابطه میان دسته های نورونی را بهتر می کند. قدرتمندی این ارتباط می تواند پایه فیزیکی حافظه در انسان باشد. گلوتامات می تواند ایجاد کننده چرخه احساسات مثبت باشد و پس از پاک شدن آن از خون، شخص مایل است تا دوباره به آن حالت باز گردد.

نیکوتین همچنین سطح دیگر مواد شیمیایی و انتقال دهنده های عصبی را هم بالا می برد و با وارد کردن این ماده به بدن، ده ها مسیر اصلی پدید می آید که در بدن افراد عادی چنین نیست.

اعتیاد به نیکوتین

نیکوتین به اندازه کوکائین و هروئین اعتیاد آور است و ترک آن نیز بسیار دشوار. در هر سیگار 10 میلی گرم نیکوتین وجود دارد و اگر بدن فقط یک دهم از آن را دریافت کند، برای ایجاد حس اعتیاد کافی است. تقریبا 85 درصد افرادی که اقدام به ترک سیگار می کنند، پس از یک هفته دوباره از سر می گیرند و قادر به ترک عادت خود نیستند.

افزایش اشتها، بی خوابی و اختلالات خواب، مشکلات دستگاه گوارش، اضطراب، خشم، خستگی، افسردگی، کج خلقی و بی قراری، از جمله علائمی هستند که در فرد پس از اقدام به ترک سیگار پدید می آید.

در نتیجه جایگزینی نیکوتین در سیناپس ها، بدن مرتبا نیازمند آن می شود. بنابراین دو ساعت پس از اولین سیگاری که کشیده اید، مغز درخواست یک سیگار دیگر می کند تا نیکوتین کافی را از آن بگیرد. اما برای اینکه تاثیر مثل همان بار اول باشد، بدن هر بار درخواست نیکوتین بیشتری می کند و اینگونه است که برخی از افراد روزانه بین یک تا چند پاکت سیگار را مصرف می کنند و باز هم میل به سیگار کشیدن در آن ها وجود دارد.

حتما لازم نیست سیگار بکشید یا دود آن را وارد ریه های خود کنید تا معتاد شوید. محصولات غیر دودی تنباکو هم اعتیاد آور هستند. هر نوع محصولی که بالاتر نام آن ها آورده شد و حاوی نیکوتین باشد، می تواند نیاز بدن را فراهم کند.

عمدتا بهترین راه برای ترک سیگار، بهره گیری از مشاوره های روانی است که به شخص کمک می کند تا چگونه بر این مشکل فائق آمده و اراده ترک را پیدا کند.

مضرات نیکوتین

هر سال، بیش از 440 هزار نفر به دلیل استفاده از سیگار می میرند و در ازای هر یک نفری که می میرد، 20 نفر وجود دارند که با بیماری های مرتبط با سیگار هنوز زنده هستند اما شاید سال آینده بخشی از این نیم میلیون نفر باشند.

مصرف تنباکو به هر شکلی، مشکلات جدی برای سلامتی ایجاد می کند. دود حاصل از سوختن تنباکو، حداقل 250 نوع ماده شیمیایی بسیار سمی در خود دارد که سبب سرطان می شوند. عادت روزانه کشیدن یک تا چهار سیگار در هر روز به راحتی می تواند شانس ابتلا به بیماری های قلبی را تا حد بالایی افزایش دهد.

ذات الریه، نفخ، عفونت های دستگاه تنفسی، آب مروارید، مشکلات چشمی و برخی سرطان های مرتبط با دهان، حلق، حنجره، ریه، مری، معده، لوز المعده، گردنه رحم، کلیه، مثانه، لوسمی و... نیز می توانند در نتیجه بودن در معرض دود سیگار باشد. کافی است روزی چند سیگار بکشید تا احتمال ابتلا به تمامی موارد فوق را افزایش دهید.

شانس ابتلا به سرطان و مرگ از این طریق تقریبا 50 درصد نسبت به افراد عادی بیشتر است. اثرگذاری سیگار بر سرطان ریه به قدری بالا است که از هر 10 نفر، 9 نفر به این طریق سرطان گرفته اند.

همانطور که بالاتر نیز ذکر شد، افراد سیگاری احتمال بالایی در ابتلا به مقاومت انسولینی و در نتیجه دیابت نوع 2 دارند. بیماری های مرتبط با دندان و لثه، ایجاد مشکل در دوران بارداری، تغییر رنگ پوست و سالخوردگی سریع، از دیگر مشکلاتی هستند که نیکوتین سبب می شود. به طور متوسط، افراد غیر سیگاری ده سال عمر طولانی تری نسبت به مصرف کنندگان سیگار دارند.

علی رغم دانش کنونی بشر، در گذشته، آمریکایی های اصیل و سرخپوست ها، نه تنها در مراسم های خاص تنباکو مصرف می کردند، بلکه معتقد بودند که خواص دارویی بسیاری هم دارد. که البته شاید هم داشته باشد. پژوهش های کنونی نشان می دهد که نیکوتین اگر به شیوه درستی وارد بدن شود (و نه با سیگار و به همراه صد ها ماده سمی دیگر) می تواند تاثیرات مثبتی در جلوگیری از ابتلا به پارکینسون و آلزایمر داشته باشد. شیزوفرنی، افسردگی، اضطراب دائمی و بسیاری بیماری های روحی دیگر نیز با مصرف نیکوتین قابل درمان هستند اما باید یک بار دیگر بگوییم که نه با سیگار کشیدن، بلکه راهکاری پزشکی و بی ضرر.