گزارش میدانی دیجیاتو: نقش فناوری در مقابله با قاچاق کالا چیست؟

«جنس‌مان را از مرز وارد کرده‌ایم، به خاطر همین است که قیمت پایین می‌دهیم.» کافیست کمی در شبکه‌های مجازی بچرخید و با انبوه کالاهای قاچاق و ارزان قیمت نسبت به سایر مغازه ها مواجه شوید و با ارسال رایگان درب منزل، کالا را تحویل بگیرید.

موقعیت استراتژی ایران از غرب، شرق و شمال و راه‌های آبی جنوب و وجود مناطق آزاد بی‌شمار در کشور، کمی تا قسمتی شبیه به بهشت قاچاقچیان شده و هر جنسی از جمله پوشاک و کالاهای لوازم خانگی و الکترونیکی و موارد دیگر مورد قاچاق قرار می‌گیرد. فناوری به کمک ستاد مبارزه با قاچاق کالا آمده و طرح رجیستری و کد رهگیری لوازم خانگی از جمله برنامه‌هایی هستند که در این راستا اجرا شده اند. حال امسال که سال حمایت از کالای ایرانی نام گذاری شده، موضوع قاچاق بیشتر از همیشه مورد توجه قرار گرفته و موفقیت نسبی طرح رجیستری نیز باعث شده که بخش های مختلف امید بیشتری به استفاده از فناوری در برابر قاچاق داشته باشند اما این تکنولوژی روی تاریکی هم دارد؛ فضای مجازی گاهی جولانگاه اجناس قاچاق می‌شود.

فروشنده‌ها با جان و دل اطلاعات کالایی که قرار است به فروش برسانند را توضیح می‌دهند. از یکی از آنها که به صورت اینترنتی اکسسوری می‌فروشد، یک کیف مارک نایکی انتخاب کردم که به گفته ادمین فروشگاه، قیمتش در نمایندگی 970 هزار تومان است و در فروشگاه آنها 450 هزار تومان:

«دو تا سه روز کاری دیگر جنس را یا از انبار شماره فلان در پایانه اتوبوسرانی غرب بگیرید یا بعد از برقراری تماس با شما، درخواست کنید که جنس برای شما پیک شود که هزینه‌اش البته با خودتان است. در هر دو صورت فقط وجه نقد قبول می‌کنیم و کارتخوان و کارت به کارت نداریم.»

اگر به ترمینال بروید بعد از تماس کاری‌های بسیار با شما قرار می‌گذارند و جنس را بالاخره بعد از عوض کردن چندین باره نقطه دریافت کالا، به دست شما می‌رسانند. برخی‌شان کارتی به عنوان گارانتی شرکتی هم دستتان می‌دهند که وقتی از صحت آن جویا می‌شوید می‌گویند با شرکت تماس بگیرید همه چیز را توضیح می‌دهند. لزوما هم جنس اصل نیست و پیش می‌آید که جنس به اصطلاح HIGH COPY را به شما بیندازند.

علی که لپ تاپی را از این طریق خریداری کرده از تجربه‌اش به دیجیاتو می‌گوید:

«وقتی لپ تاپ را تحویلم داد اجازه نداد همانجا کالا را از کارتن در بیاورم و آن را چک کنم و گفت اگر قصد انجام این کار را دارم از فروش صرف نظر می‌کند. می‌گفت مشتری درجا برای جنسش سراغ دارد و ککش هم نمی‌گزد که جنس را بخرم یا نه. ناچارا خرید کردم و بعد از غیب شدنش فهمیدم که اقلام همراهی که قولش داده شده بود همراه با لپ تاپ نیست و ضمنا پایین لپ تاپ زدگی دارد. با پلیس ترمینال هم که موضوع را در میان گذاشتم گفتند که این مسائل به ستاد مبارزه با قاچاق کالا مربوط است.»

سر خرید و فروش دارو هم همین اتفاق می‌افتد و مریم که در بازار تحریم‌ها به دنبال یک داروی خاص بوده، توانسته از طریق اینترنت کسی را پیدا کند و دارو را از او بخرد:

«وقتی دارو از هیچ طریقی به دست نمی‌آید و مریض در منزل داریم می‌گویید چکار کنم؟ خرید قاچاق انجام ندهم که به اقتصاد مملکت ضربه نخورد؟ کدام اقتصاد؟ برای بیماری خود این اقتصادمان هم نیازی به دارو داریم که اصلش گیر نمی‌آید.»

بهرنگ منش کارشناس حوزه الکترونیک هم باور دارد که در حوزه قاچاق هر جنس و کالایی به مشارکت دستگاه های مختلف قضایی، اطلاعاتی، امنیتی ، انتظامی و نظارتی نیازمند است:

«به نظر می رسد با توجه به گستردگی مرزهای کشور و همچنین عدم کنترل و نظارت کافی در کشورهای همسایه، اکتفا به اقدامات کنترل مرزها و مبادی ورودی موثر نخواهد بود و باید مبارزه با قاچاق عمدتا در سطح بازار و عرضه متمرکز شود. در این راستا می توان از روش ها و فناوری های نوینی مثل طرح رجیستری و سامانه‌های مختلف استفاده کرد اما مشکلی که در بین این طرح‌ها وجود دارد، ناکارآمدی آنها و یا بازار را ملتهب‌تر کردن است.»

منش عقیده دارد که مشکلات ارزی کنونی مانع از اجرای درست فناوری و رسالتش در قبال مبارزه با قاچاق می‌شود چرا که این طرح‌ها در هر حال قیمت بازار را متزلزل می‌کند و الان زمان قوت بخشیدن به این تزلزلات نیست:

«برچسب اطلاعات که از قدیمی‌ترین تکنیک‌های فناوری در برابر قاچاق است هنوز برای قشر بزرگی از مردم قابل درک و فهم نیست و درباره آن اطلاعات خوبی داده نشده است. برچسب اصالت یک کد یونیکی است که مردم توسط آن می توانند اطلاعات کالا را استعلام کرده از اصالت آن اطمینان حاصل کنند ولی کمتر کسی این را می‌داند و یا این کار را انجام می‌دهد.»

او با اشاره به د‌‌ستگاه سوخت یاب الکتریکی که در برخی استان‌ها به صورت پایلوت برای مبارزه با قاچاق سوخت ارائه شده می‌گوید که چنین طرح‌هایی معمولا در حد همین پایلوت باقی می‌مانند و اجرایی شدن نهایی آنها توسط عوامل نامعلوم و البته نظارت نادرست دولت به شکست منجر می‌شود:

«دستگاه سوخت یاب الکتریکی می‌تواند‌‌ باوجود‌‌ هرگونه موانع و حائل د‌‌ر د‌‌اخل باک، مقد‌‌ار سوخت را شناسایی و د‌‌ر کمتر از پنج ثانیه به کاربر اعلام کند‌‌ ولی اجرایی شدن نهایی آن هم هزینه بر است و هم در برابر قاچاقیان قدرتمندی قرار می‌گیرد که به هر طریقی شده سعی در اختلال در اجرای آن خواهند داشت. طرح رجیستری یکی از این استثناها بود که توانست در برابر قاچاقیان میلیادری و بازار هنگفت مالی قاچاق موبایل ایستادگی کند و اجرایی شدن آن با اینکه با مشکلات عدیده‌ای همراه بود اما در نهایت می‌توان درس خوبی باشد برای اینکه بفهمیم فناوری چطور می‌تواند با قاچاق مبارزه کند.»

این کارشناس الکترونیک باور دارد که سامانه های الکترونیکی اگر درست و راهبردی تاسیس شوند، تنها ابزاری هستند که براساس بسترهای سایبری می توانند به شفافیت فرآیند کسب و کار کلان کشور در حوزه تجارت (واردات، صادرات و ترانزیت) کمک شایانی کنند.

طبق تبصره ۱ و ماده ۱۸ قانون مبارزه با کالای قاچاق، عرضه و فروش کالای قاچاق ممنوع و مرتکب به حداقل مجازات مقرر در این ماده محکوم می‌شود. جریمه دو برابری و حبس تأدیبی، دو ماه تا سه سال حبس از احکام قانونی کسانی هستند که جنس قاچاق را می‌فروشند.

گسترش شبکه‌های مجازی، وجود استارت‌آپ‌ها و فروشگاه‌های اینترنتی باعث شده است که میل به عرضه و مبادلات اینترنتی زیاد شود.در این میان دولت هم بیکار ننشسته و به عنوان مثال در وزارت صنعت و معدن، مرکزی با نام مرکز توسعه الکترونیک وجود دارد اما ایجاد چنین مراکزی در همه بخش‌های دولتی یک ضرورت به نظر می‌‌رسد و به گفته کارشناسان این کارگروه به تنهایی نمی‌تواند کاری از پیش ببرد.

«رضا موسی زاده» معاون مدیر کل مبارزه با قاچاق کالا باور دارد که بسیاری از نهاد‌ها و ارگان‌ها برای مبارزه با قاچاق در فضای مجازی باید فعالیت کنند. شورای عالی فضای مجازی، پلیس فتا، بانک مرکزی، سازمان بیمه و سازمان حمایت از کالا از ارگان‌ها و نهاد‌هایی هستند که در این زمینه باید خود را آماده کنند:

«بسیاری از اجناس قاچاق از طریق ماهواره تبلیغ و از طریق فضای مجازی عرضه می‌شود. عدم اطلاع‌رسانی به مردم، از طریق آسیب‌هایی که فضای مجازی دارد، باعث ایجاد مشکلات زیاد در این زمینه شده است. در حال حاضر ما یک برنامه جامعی را در این زمینه در حال تدوین هستیم. در این برنامه مشخص می‌شود که هر دستگاه و نهاد بسته به وظایفش باید کار‌هایی را انجام دهیم شفاف‌سازی گردش کالا در فضای مجازی از مهم‌ترین سیاست‌های ستاد است. کنترل تراکنش‌های بانکی و شفاف‌سازی مبادلات بانکی و توزیع کالای قاچاق از مهم‌ترین سیاست‌هایی هستند که ستاد در دستور کار خود قرار داده است.»

قاچاق کالا در همه جای دنیا معضل بزرگی برای اقتصاد دولت‌هاست و در بسیاری از کشورها راه و روش‌های گوناگونی توسط فناوری برای ایستادگی در برابر قاچاق اتخاذ شده که در بسیاری موارد، بازخود مثبتی داشته است. البته مساله‌ای که مشخص است اینست که این راه‌ها و مبارزات چه با استفاده از فناوری و چه موارد دیگر، یک شوک ناگهانی به بازار وارد می‌کند و کارشناسان در حال حاضر عقیده دارند که با وجود نوسانات ارزی گسترده در کشور، نیازی به نمک زدن به زخم بازار نیست و باید اول مشکلات ارزی و مسائل دیگر را حل و فصل کرد.