آینده مبهم علوم در کشور بعد از اعمال تحریم های آمریکا

تا همین چند وقت پیش حسین آخانی و همکارانش برای بررسی تنوع ژنتیکی در بیابان های ایران، نمونه های جمع آوری شده از کشور را برای شرکتی در سئول می فرستادند که در کمترین زمان و با بهترین دقت نتابج را برایشان ارسال می کرد. اما آنطور که این بیولوژیست دانشگاه تهران گفته چند هفته پیش نامه ای از شرکت کره ای برایش ارسال شده و در آن ذکر گردیده که دولت کره جنوبی آنها را از همکاری با ایران منع کرده است. علت چیست؟ کناره گیری آمریکا از توافق هسته ای سال ۲۰۱۵ میلادی که در واقع نوعی پیمان چند جانبه به شمار می رفت و به موجب آن کشورمان متعهد می شد که فعالیت های کلیدی هسته ای خود را به حالت تعلیق در بیاورد و در عوض تحریم های اقتصادی بین المللی وضع شده علیه آن برداشته شوند.

در تاریخ ۱۷ مردادماه دونالد ترامپ ضمن اشاره به تهدیدات خیالی کشورمان علیه آمریکا یک فرمان اجرایی تازه را صادر کرد و در آن از وضع دوباره شدیدترین تحریم های یکجانبه علیه ایران خبر داد. دولت ترامپ برای وارد نمودن فشار بیشتر بر اروپا و دیگر کشورهایی که همچنان در این توافق حضور دارند اعلام کرد موجودیت های خارجی که همچنان به تجارت با ایران ادامه می دهند و منافعی در آمریکا دارند مجازات خواهد کرد.

البته اشاره کنیم که در این مسیر ایران تنها نیست و پیشتر ترکیه، روسیه و چین نیز با اقدامی مشابه از جانب ترامپ روبرو شده اند. به دنبال همین مساله نیز ارزش لیر ترکیه به شدت سقوط کرد، روبل روسیه ارزش خود را از دست داد و چین نیز وادار  شد که تعرفه های چند برابر برای انتقال اجناسش به آمریکا پرداخت کند.

کناره گیری آمریکا از توافق هسته ای و ماه ها ابهام در رابطه با ماندن آمریکا در برجام یا ترک آن باعث وارد آمدن آسیب های جدی به اقتصاد کشورمان شد و ایران را بیشتر از هر دوران دیگری منزوی کرد. اما این روزها حال علم و دانش در کشورمان وخیم تر از هر حوزه دیگری است و شاید بیشترین آسیب به خاطر تحریم ها متوجه این بخش شده.

نوید مدنی، بیوشیمیدان ایرانی مقیم خارج از کشور که در دانشکده پزشکی دانشگاه هاروارد پیرامون HIV تحقیق می کند در این باره می گوید:

۴۰ سال می شود که کشورهای غربی از هیچ تلاشی برای منزوی کردن ایران دریغ نمی کنند.

البته خاطرنشان کنیم که در یک دهه اخیر و با بالا گرفتن تحریم ها علیه ایران دانشمندان کشورمان راه های مبتکرانه ای را برای حضور در جامعه علمی دنیا ابداع کردند که اشاره به آنها در این فرصت ممکن نیست با این حال اما آنطور حمید غرابی از متخصصان علوم ژنتیک موسسه رویان تهران می گوید موج تازه تحریم ها آسیب های جدی را بر پیکره پروژه های علمی کشور وارد کرده است.

از آنطرف هم کاهش ارزش ریال در ماه های اخیر حکم نوعی سرطان را برای جامعه علمی کشور داشته. مرکز رویان که یکی از بازیگران کلیدی جهان در زمینه بیولوژی سلول های بنیادین و داروهای باروری محسوب می شود حالا با کمبود بودجه روبروست؛ بودجه ای که از طرف دولت در اختیار این مرکز قرار می گرفت صرفا حقوق و مزایا و سوبسید غذا و انرژی را شامل می شود و آنطور که آقای غرابی گفته به همین خاطر این موسسه وادار شده که از درآمد حاصل از بیماران برای خرید تجهیزات و واکنشگرهای ناب بهره بگیرد. با این حال اما این روزها شمار کمتری از مردم می توانند هزینه های درمانی تعیین شده از سوی رویان را پرداخت کنند و به خاطر تحریم های آمریکا دارو و تجهیزات مورد نیاز این مرکز بیشتر در بازارهای آزاد یافت می شود تا هر داروخانه و مرکز رسمی و البته قیمت شان هم سر به فلک می کشد.

احسان شمسی گوشکی از کارشناسان اخلاق پزشکی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این باره می گوید:

در این مدت چندین آزمایش بالینی تحت حمایت مالی موسسات خارجی در کشور متوقف شده اند و بسیاری دیگر در خطر تعلیق قرار دارند. دیگر همکاری های موسسات ایرانی و خارجی نیز اگر معلق نشده باشند مقیاس شان به شدت کوچک شده است. برای مثال می توان به طرحی اشاره کرد که برای کاهش نابرابری های درمانی در سطح شهر کلید خورده و متولی اش یک موسسه خیریه انگلیسی به نام Wellcome Trust است که تهران را به عنوان یکی از شش شهر پایلوت خود مشخص کرده بود.

مجید عزتی، پژوهشگر بهداشت محیط در دانشگاه سلطنتی لندن و مدیریت این پروژه در اینباره می گوید:

نمی توانیم بانکی را پیدا کنیم که حاضر باشد از انگلستان به تهران پول انتقال دهد. حالا تمام تلاشمان این است که شرکای ایرانی مان را [دست کم] در زمینه معنوی نگه داریم.

و اما محققان دانشکده پزشکی دانشگاه تهران نیز این اواخر خبرهای بد مشابهی را دریافت کرده اند. آنها قرار بود که با گروهی از محققان دانشکده پزشکی Icahn در نیویورک وارد همکاری شوند تا پژوهشی را انجام دهند که با حمایت موسسات سلامت آمریکا کلید خورده بود و قرار بود به الگوهای بیماری های قلبی در استان گلستان اختصاص داشته باشد. متاسفانه اما دانشگاه آمریکایی در ادامه از انتقال سهم پولی ایران عاجز ماند.

از سال ۱۹۹۰ میلادی آکادمی های ملی علوم، مهندسی و پزشکی در واشنگتن دی سی آمریکا همکاری هایی را با شرکای ایرانی خود آغاز کرده بود و کارگاه ها و نمایشگاه هایی را در زمینه هایی چون زلزله شناسی، مدیریت آب و آلودگی هوا برگزار می کرد و ۱۵۰۰ دانشمند از هر دو کشور در آن مشارکت داشتند. حالا یک سالی می شود که این پروژه به حال تعلیق در آمده و آنطور که گلن شوویتزر مدیر این پروژه می گوید ادامه آن منوط به بهبود روابط سیاسی دو کشور است. یکی از نگرانی ها در این رابطه نیز آن است که آیا دانشمندان آمریکایی می توانند برای همکاری با شرکای ایرانی خود از آمریکا معافیت محدود بگیرند یا خیر.

اما نکته دیگر ممنوعیت ورود دانشمندان کشورمان به خاک آمریکاست که در نتیجه اعمال محدودیت های ناعادلانه دولت ترامپ در سال ۲۰۱۷ اجرایی شد. همچنین به موجب این محدودیت ها دانشمندان اروپایی و دیگر کشورها نیز از ورود به خاک ایران منع شدند و حالا تمایل کمتری به دیدار از ایران دارند. طبق یکی دیگر از فرامین اجرایی ترامپ از اوایل سال ۲۰۱۶ افرادی که پیشتر به کشورهای ایران، عراق، لیبی، سومالی، سودان، سوریه یا یمن سفر کرده بودند برای دریافت ویزای آمریکا با مشکل روبرو می شدند. همین مساله باعث شد که دانشمندان سراسر دنیا برای همکاری با پروژه هایی که در ایران کلید خورده بود دلسرد شوند و به خاطر ترس عدم دریافت ویزای آمریکا عطای مشارکت با ایرانی ها را به لقایش ببخشند.

مدنی دانشمند ایرانی-آمریکا که برای کارهای علمی خود سالانه یک یا دوبار به ایران سفر می کند در اینباره می گوید نمی خواهد اجازه دهد که جو سیاسی موجود، تلاش های علمی اش را خراب کند و معتقد است که باید مقابل تحریم ها ایستاد.

همکاری اخیر وی با دانشگاه های ایران هم تلاشی است برای یافتن بهترین ترکیب گیاهی مقابله با HIV اما حالا که هیچ سرویس پست فوری از ایران به آمریکا وجود ندارد مدنی مجبور است که برای نمونه گیری از ایران و بررسی شان در آزمایشگاه شخصی اش مرتبا به ایران سفر کند.

با وجود معدود دانشمندان غربی که مواضعی نظیر آقای مدنی را اتخاذ کرده اند چشم انداز علوم در ایران نامعلوم به نظر می رسد. غرابی و دیگر دانشمندان کشورمان نیز معتقدند اگر اوضاع به این زودی ها درست نشود باید نگران خروج نوابغ علمی از ایران باشیم. او می گوید:

ما تازه در ابتدای بحران هستیم.