هشت سال پس از فاجعه؛ در نیروگاه اتمی فوکوشیما چه می گذرد؟

«دستم را بی اختیار بالا می آورم تا بینی ام را بخارانم ولی انگشتانم، که میان دستکشی سه لایه از پارچه و لاتکس محصور شده، به شیشه محافظ ماسک تنفسی روی صورتم می خورد. قلم و دفترچه خبرنگاری را به شکل ناشیانه ای در دست گرفته ام. بدنم، از سر تا پا، داخل لباس محافظ سفید رنگ فرو رفته و روی آن هم کلاه ایمنی زرد رنگ را بر سر گذاشته ام. دو جفت جوراب و چکمه های لاستیکی سنگین را هم به اینها اضافه کنید. راه رفتن در این وضعیت به شدت کلافه کننده است، انگار چند لایه به پوست بدنت اضافه شده. محبوس شدن در این لباس چنان شما را در تنگنا قرار می دهد که گویی در دنیای آخرالزمانی از دست زامبی ها فرار می کنید؛ و این خارش بینی لعنتی، که هیچ کارش نمی شود کرد.»

اینها صحبت های خبرنگار سایت CNET است که به تازگی و در آستانه ی هشت سالگی فاجعه نیروگاه اتمی فوکوشیما، توانسته بازدیدی از این مکان داشته باشد. ادامه روایت او را در زیر می خوانید.

مرور واقعه

این همه محکم کاری بی دلیل نیست، به خصوص وقتی داخل دالان های رآکتور واحد 3 نیروگاه اتمی فوکوشیما قرار بگیرید. بله، همان نیروگاه معروف که بزرگ ترین فاجعه هسته ای تاریخ بشر را رقم زده است.

واحد 3 یکی از سه رآکتوری بود که هشت سال قبل یعنی در تاریخ 11 مارس 2011 برابر با بیستم اسفند 1389 به خاطر وقوع زمین لرزه 9.0 ریشتری از کار افتاد؛ زمین لرزه ای که در فاصله 130 کیلومتری سواحل ژاپن به وقوع پیوست. خوشبختانه واحدهای 4، 5 و 6 در آن زمان هنوز عملیاتی نشده بودند.

این زمین لرزه به قدری شدید بود که محور زمین را حدود 10 سانتیمتر و ساحل ژاپن را حدود 2.5 متر جابجا کرد. هنگام وقوع زلزله، یازده رآکتور در چهار نیروگاه اتمی این منطقه در حال کار بودند که همگی به شکل خودکار خاموش شدند و هیچ خسارت قابل توجهی گزارش نشد. ولی یک ساعت بعد سونامی از راه رسید.

دو موج با ارتفاع بیش از 15 متر با عبور از دیواره های ساحلی ژاپن، مستقیماً به نیروگاه اتمی فوکوشیما برخورد کرده و ژنراتورهای دیزلی را از کار انداختند. این ژنراتورها وظیفه خنک سازی راکتور را بر عهده داشتند و با از کار افتادنشان، دمای رآکتورها به بالای 2700 درجه سانتیگراد رسید.

مخازن سوخت هسته ای به دریاچه مذابی از اورانیوم تبدیل شدند. سوخت مذاب به طرف طبقات پایین سرازیر شد و ترکیبی رادیواکتیو از سوخت، بتن، فولاد و آوار برجا گذاشت. در نهایت سوخت مذاب به سه محفظه اصلی نگهداری رآکتور رسید و همانجا متوقف شد.

دوشنبه هفته آینده یعنی بیستم اسفند، هشتمین سال وقوع این زلزله مهیب است. از آن زمان تاکنون غول انرژی ژاپن یعنی «شرکت برق توکیو» یا به اختصار «تپکو» (Tepco) توانسته طبقه بالای رآکتور را به اندازه ای پاکسازی کند تا طی یک بازدید کوتاه، میزبان خبرنگاران باشد.

به سقف بلند و طاقی شکل رآکتور که نگاه می کنید، ابهتی دارد که مقیاس همه چیز از دستتان در می رود. سطح پرتوهای مضر به قدری بالاست که بهتر است بیش از ده دقیقه در آنجا نمانید، ولی فیلترهای بنفش در دو طرف ماسک تنفسی هم اجازه نمی دهند که سریع حرکت کنید و به راحتی نفس بکشید.

در انتهای اتاق، سکوی نارنجی رنگ بزرگی دیده می شود که به آن ماشین انتقال سوخت می گویند و با چهار پایه فلزی عظیم الجثه، به یک حیوان آهنی شبیه است. کابل های فولادی باریک، یک ربات را در هوا معلق نگه داشته اند. روی ربات پوشش صورتی رنگی کشیده شده ولی بازوهایش مشخص هستند؛ بازوهایی که برای جابجایی و برش آوار و جابجایی مخزن های سوخت به کار می آیند. این ربات قرار است پسماند رادیواکتیو را از عمق 12 متری بالا بکشد. اما این فقط یکی از ربات هاییست که تپکو برای پاکسازی نیروگاه اتمی به خدمت گرفته است. حالا خبرنگاران هم وارد ماجرا شده اند تا گزارشی از اجرای عملیات در دشوارترین شرایط ممکن تهیه کنند.

دولت ژاپن معتقد است برای پاکسازی کامل آثار تأسیسات اتمی فوکوشیما به چهل سال زمان و بیش از 75.7 میلیارد دلار بودجه نیاز دارد. آژانس انرژی اتمی ژاپن هم یک مرکز تحقیقاتی را در کنار این نیروگاه اتمی راه انداخته تا متخصصین ژاپنی به طراحی و ساخت ربات های ویژه برای این کار بپردازند. آنها امیدوارند تلاش های محققین نتیجه بدهد و در نهایت بتوانند استان فوکوشیما را جان تازه ای ببخشند؛ استانی که به غذاهای دریایی و نوشیدنی های گوارایش شهرت داشت. این پروژه آنقدر طول می کشد که تپکو و نهادهای دولتی به نسل های بعدی متخصصین علم رباتیک چشم دوخته اند.

«لیک برت» یکی از مشاورین ارشد تپکو و مدیر سابق دفتر مدیریت پسماندهای هسته ای وزارت انرژی امریکا می گوید:

این عملیات را فقط می توان با فرستادن انسان به کره ماه مقایسه کرد و تعجبی نمی کنم اگر شصت سال یا بیشتر زمان ببرد، مگر اینکه معجزه ای در علم رخ دهد.

همه چیز نسبی است

حس عجیبی خواهید داشت وقتی سوار بر آسانسور به بالای رآکتور هسته ای می روید و موزیک انیمه قدیمی «فضاپیمای یاماتو» برایتان پخش می شود. نگاه خبرنگارها و عکاس ها به هم گره می خورد و با مرور خاطرات کودکی، برای لحظات کوتاهی از فضای مرگبار اطراف غافل می شوند.

دو سال قبل تپکو گنبدی را روی واحد 3 رآکتور و استخر سوخت احداث کرد تا بتوانند تجهیزات سنگین و البته بازدیدکنندگان را به نیروگاه اتمی بیاورند. تقریباً بیست متر پایین تر از محل استقرار خبرنگاران، شدت پرتوهای رادیواکتیو به 1 سیورت در ساعت می رسد. یک دوز تابش با این شدت برای ایجاد تهوع و خونریزی داخلی کافیست. یک دوز تابش با شدت 5 سیورت، به احتمال زیاد شما را طی یک ماه می کشد و اگر شدت تابش به 10 سیورت برسد، خیلی زودتر از اینها می میرید. حالا در نظر بگیرید که واحد 3 کمترین آلودگی را بین رآکتورهای نیروگاه اتمی فوکوشیما دارد.

شدت تابش کنونی در واحد 1 بین 4.1 تا 9.7 سیورت در ساعت اندازه گیری شده است. دو سال قبل تجهیزات اندازه گیری در واحد 2 رقم غیر قابل تصور 530 سیورت در ساعت را نشان داده بودند اما اکنون در اکثر بخش های واحد 2 شاهد سطح آلودگی در حدود 70 سیورت در ساعت هستیم.

محیط خطرناک رآکتورهای فوکوشیما تمام ربات های قبلی را به زانو درآورده است. سطح بالای تابش گاما، مغز الکترونیکی ربات ها را به هم می ریزد و به همین دلیل، تجهیزات پیشرفته هیچ کاربردی در این محیط ندارند. به عبارت دیگر اصلاً فکر ربات های خودران را باید از سرتان بیرون کنید. تازه ربات ها باید به اندازه کافی چابک و سریع باشند تا سوخت مذاب را به هم نزنند و فاجعه دوباره ای را به وجود نیاورند، و ربات های اولیه چنین نبودند.

«رایان ویتون» تحلیلگر مؤسسه ABI می گوید:

فوکوشیما به خوبی ما را تحقیر کرد و نشان داد که علم رباتیک هنوز واقعاً به جایی نرسیده است.

عشق به ربات ها

اسکورپیون یک ربات 60 سانتیمتری بود که دوربینی روی دُم عقرب شکلش داشت. اواخر سال 2016 روزنه ای برای ورود اسکورپیون به داخل رآکتور واحد 2 باز شد. تپکو امیدوار بود این ربات با دو دوربین و سنسورهای مختلف بتواند اطلاعاتی از سطح تشعشعات و دمای داخل رآکتور فراهم کند. اسکورپیون در این مأموریت 10 ساعته فقط 2 ساعت دوام آورد و بین آوار و فلزات مذاب گیر افتاد. طراحی و ساخت این ربات برای توشیبا حدود 2.5 سال طول کشید و هزینه هنگفتی را بر جای گذاشت.

البته «هیدکی یاگی» مدیر واحد ارتباطات تپکو معتقد است اسکورپیون اطلاعات ارزشمندی را فراهم کرده و حالا مهندسین برای طراحی ربات های بهتر از آن بهره می گیرند. با این حال همه فهمیدند که اجرای این پروژه با ربات های پیشرفته و چندبخشی ممکن نیست و باید به طراحی های ساده اما هدفمند روی آورد.

به عقیده کارشناسان، بخشی از مشکل به اعتماد بی قید و شرط تپکو به شرکت های ژاپنی مانند توشیبا و هیتاچی برمی گردد، در حالی که اجرای این مأموریت غیرممکن به تفکر نوآورانه نیاز دارد، چیزی که در سیلیکون ولی به وفور دیده می شود.

موفقیت پس از شکست

هفت ماه بعد از شکست اسکورپیون، اواسط سال 2017 توشیبا یک ربات کوچک به نام سانفیش (Sunfish) را به استخر واحد 3 فرستاد. این ربات در دومین روز عملیات شناسایی موفق شد اولین نشانه های سوخت مذاب را ضبط کند.

توشیبا ابتدای سال 2018 با ربات دیگری به آلوده ترین بخش فوکوشیما یعنی واحد 2 برگشت. این ربات به یک دوربین با توانایی حرکت افقی و عمودی مجهز شده بود. پس از رسیدن به محل مورد نظر، کارشناسان می توانستند با حرکت دادن دوربین در جهات مختلف، عکس بگیرند. در واقع همه ربات ها باید با اهداف خاص طراحی و ساخته شوند و هیچ راهکار کاملی وجود ندارد.

این ربات نه تنها شدت تابش سنگین واحد 2 را تاب آورد، بلکه نشان داد کف استخر پر از گل و سنگریزه است و عملیات پاکسازی دشوارتر از تصور اولیه خواهد بود. یک ماه بعد تپکو مدل دیگری از همین ربات را به واحد فرستاد که می توانست مقداری از سنگریزه ها را کنار بزند. این ربات عکس های بهتری را تهیه کرد و اطلاعاتی هم از سطح تابش و دما فراهم نمود.

عملیات شناسایی

صدای نامفهوم گفتگوها در مرکز کنترل می پیچد؛ ساختمانی که 350 متر با واحد 2 فاصله دارد. لوله کشی سقفی، صندلی های اداری و تجهیزات کامپیوتری فضای نسبتاً وسیعی را پر کرده اند. دوازده نفر خبرنگار و همراه با لباس ایمنی به قدری جدی هستند که انگار برای جنگ آماده می شوند. دو صندلی ویژه مجهز به ابزارهای کنترلی هم وجود دارد. اپراتور تپکو روی یکی از این صندلی ها نشسته و یک ربات بزرگ آبی به نام Brokk 400D را هدایت می کند که به یک ماشین حفاری کوچک می ماند. اپراتور به چهار مانیتور روبرویش خیره شده که اطلاعات لحظه ای را در داخل رآکتور 2 نمایش می دهند.

اپراتور دیگری هم به هدایت ربات iRobot Packbot مشغول است، رباتی که برای فعالیت در مناطق جنگی و به منظور پاکسازی مواد منفجره یا شناسایی دیگر تهدیدهای بیولوژیکی، شیمیایی و رادیواکتیو طراحی شده، اما برای شرایط فوکوشیما تغییر یافته اند. مثلاً Brokk 400D با یک سنسور ویژه می توانند منابع پرتو گاما را شناسایی کند، یا Packbot به یک دوربین با زاویه دید عریض مجهز شده است. هر دو ربات از تجهیزات ارتباطی پیشرفته بهره می برند و از طریق فیبر نوری با اتاق فرمان در ارتباط هستند.

این دومین مأموریت ربات های یاد شده است که فقط برای شناسایی انجام می شود. تپکو امیدوار است با شناسایی محل مخازن سوخت، بتواند اطلاعات کافی برای مراحل بعدی پاکسازی را به دست آورد.

شهر ارواح

وقتی از طریق بزرگراه ریکوزناما از ناراها به سمت فوکوشیما داییچی سفر می کنید، می بینید که منطقه فوکوشیما دارد به آرامی به زندگی عادی بر می گردد. سوپرمارکت ها باز شده اند و ایستگاه پلیس تامیوکا هم معمولاً شلوغ است. اما وقتی به نیروگاه اتمی نزدیک تر می شوید، گیت های فلزی همه چیز را محصور کرده اند. فوتابا، تامیوکا و اوکوما که زمانی سرشار از زندگی بودند، حالا به شهر ارواح تبدیل شده اند.

در شهر تامیوکا نماد بزرگی از سونیک، همان شخصیت محبوب را می بینید که بیرون یک ساختمان دوطبقه خودنمایی می کند. گذشت زمان، بی توجهی و البته سونامی، ساختمان را به مخروبه ای تبدیل کرده و نیمی از دیوارهای طبقه دوم فرو ریخته اند.

کمی پایین تر، تعمیرگاه تویوتا با نمایی از شیشه های شکسته جلب توجه می کند. آن سوی بزرگراه صدها کیسه پر از زباله های رادیواکتیو وجود دارد که دولت ژاپن نمی داند چه کارشان کند. این تنها یکی از مشکلات پیش روی ژاپنی هاست. پس از سونامی همه چیز به هم ریخت. از آن زمان تقریباً هیچ انسانی پا به این ساختمان ها نگذاشته و مانکن هایی با لباس مرتب درون ویترین فروشگاه ها، گواه این مدعا هستند.

اما اوضاع در حال تغییر است. دولت ژاپن حالا به مردم اجازه می دهد که در طول روز برای بازدید هم که شده، به این شهر سر بزنند. حتی روزنامه های محلی نوشته بودند که ساکنین سابق منطقه از دو ماه دیگر می توانند به سر خانه و زندگی خودشان برگردند.

«شنسوکه اونو» که هتل J Village و یک مجموعه ورزشی را در ناراها می گرداند، می گوید:

ما و بقیه اهالی فوکوشیما تلاش می کنیم تا مثل سابق زندگی کنیم، ولی بقیه فکر می کنند فوکوشیما جای مناسبی برای زندگی نیست.

اونو خطرات زندگی در مجاورت نیروگاه اتمی را پذیرفته است، ولی دیگران با او هم عقیده نیستند. «ماساکی هاناوکا» یکی از مدیران اجرایی تپکو می گوید:

مردم نگران خدمات عمومی مانند درمان، تجارت و کسب و کار هستند، ضمن اینکه بازگشت این جامعه به شرایط عادی کار ساده ای نیست و سطح تشعشعات هم باید کاهش پیدا کند.

قدرت طبیعت

پس از انفجار واحدهای 1 و 3 نیروگاه اتمی فوکوشیما، مواد رادیواکتیو تمام خاک اطراف را آلوده کردند. زمانی اطراف نیروگاه شبیه جنگل بود، ولی الان به زمین بایری تبدیل شده تا آب باران، آلودگی ها را به دریا منتقل نکند. تپکو می گوید تقریباً 96 درصد از سطح 350 هکتاری نیروگاه قابل تردد است، به شرط اینکه از لباس محافظ ساده و ماسک های یک بار مصرف استفاده کنید.

اما کمی آن طرف تر می بینید که درختان گیلاس شکوفه داده اند. اینجاست که به قدرت طبیعت در برابر انسان پی می برید.