ملخ‌ صحرایی؛ مهاجمی از بیابان یا غذای رایگان؟

طبیعت مدتی است با کشورمان از سر ناسازگاری وارد شده و بعد از گرد و غبار، زلزله و سیل حالا نوبت به هجوم میلیونی ملخ های صحرایی رسیده است. ورود این مهمانان ناخوانده باعث راه افتادن بحث و جدل های زیادی شده به گونه ای که برخی آنرا یک فرصت و عده کثیر دیگری پدیده ای ویرانگر تلقی می کنند.

برای اینکه درک کاملی از این مساله داشته باشیم ابتدا باید از دیدگاه علمی با این حشرات، مزایا، مضرات و ارزش تغذیه‌ای آنها آشنا شویم که در ادامه مطلب به آن پرداخته شده است.

ملخ صحرایی چیست؟

سابقه وجود ملخ ها به قبل از دایناسورها برمی گردد و بر اساس فسیل های کشف شده این حشرات از ۳۰۰ میلیون سال قبل وجود داشته اند. حشره‌ای که این روزها جنوب کشور را هدف قرار داده از نوع ملخ صحرایی شاخ کوتاه مهاجم یا Schistocerca gregaria است که در تیره کج صورتان از راسته راست بالان قرار می گیرد.

این حشره از طریق تخم ریزی گسترش پیدا می کند و ملخ ماده در هر دوره صدها تخم را در یک غلاف وارد خاک می کند. کپسول تخم ملخ صحرایی کمی خمیده است و از دو قسمت تشکیل یافته‌؛ قسمت پایین محتوی تخم و قسمت بالای آن از ماده کف مانندی به ارتفاع ۳۰–۴۰ میلی‌متر و قطر ۷ میلی‌متر پر شده‌است.

ملخ ماده در طول زندگی خود که ۳ تا ۵ ماه طول می کشد، بین ۲ تا ۵ بار تخم ریزی می کند؛ در نتیجه هر ملخ بصورت بالقوه قادر به تولید بیش از هزار حشره دیگر است. نکته عجیب تر آنجاست که این تخم سال‌ها در زمین می ماند و هنگامی که شرایط مرطوب باشد، به شفیره تبدیل می شود.

چرخه زندگی ملخ صحرایی شامل سه مرحله تخم، شفیره و بزرگسال بالدار است. در دوران بزرگسالی  طول حشره از سر تا انتهای شکم بین ۵۸ تا ۷۲ میلی‌متر و از سر تا انتهای بالها ۶۲ بین ۷۸ میلی‌متر است. در این دوران ملخ بزرگسال یکی از بدترین آفات محسوب می شود چرا که نه تنها از سرعت و قدرت تخریب بالایی برخوردار است بلکه گاهی اوقات در گروه های چند میلیونی به زمین های کشاورزی و منابع طبیعی هجوم می برند.

قدرت تخریب این حشره آنقدر بالا است که در صورت عدم مقابله با آن به نابودی میلیون هکتار زمین کشاورزی و قحطی منجر می شود. بر اساس تحقیقات بین المللی ملخ صحرایی می تواند حداقل روی زندگی یک نهم جمعیت کره زمین اثر منفی بر جای بگذارد.

حمله ملخ صحرایی به ایران

به گفته «عیسی کلانتری»، رئیس سازمان محیط زیست طی قرن نیم گذشته ملخ ها به ایران حمله نکرده اند. ظاهرا همین عامل باعث شده در سال های اخیر برآورد دقیقی از خسارات این حشره در ایران صورت نگیرد اما اسنادی از تخریب ۲۵۰ هزار هکتار از زمین های کشاورزی در سال ۱۳۴۰ وجود دارد.

در اغلب رسانه ها نام این حشره ملخ دریایی ذکر شده در حالی نام اصلی آن ملخ صحرایی است اما چون از طریق خلیج فارس و دریای عمان وارد کشور شده به آن ملخ دریایی گفته می شود. این نوع ملخ هرگز بومی ایران نبوده و کانون های دائمی آن شامل آفریقا، عربستان، هند و پاکستان است.

خاورمیانه با هجوم ملخ صحرایی بیگانه نیست و در اشعار بزرگانی نظیر سعدی به آنها اشاره شده است:

چنان قحط سالی شد اندر دمشق

که یاران فراموش کردند عشق

نه در کوه سبزی نه در باغ شخ

ملخ بوستان خورده مردم ملخ

در ایران هم از دیر باز برای اشاره به جمعیت فراوان و به ویژه حمله دشمن از عبارت مور و ملخ استفاده شده که نشانگر آشنایی مردم با گروه های انبوه این حشرات است.

هرچند ملخ های صحرایی از طریق خلیج فارس وارد کشور می شوند اما گاهی اوقات دامنه انتشار آنها تا مناطق شمالی دریای خزر هم کشیده می‌شود، شاید ظاهر این حشرات ضعیف به نظر برسد اما قادر به پیمودن ۱۳۰ کیلومتر راه طی یک روز هستند.

«سازمان خوار و بار جهانی» (فائو) هشدار داده که حمله ملخ‌ها به جنوب ایران می‌تواند آسیب جدی به باغ‌ها و مزارع وارد کند. «محمدرضا درگاهی»، رئیس سازمان حفظ نباتات هم تاکید کرده که مردم از برداشت ملخ صحرایی مرده برای مصرف خوراک دام خودداری کنند. وی با اشاره به احتمال اقامت ۵ ساله این حشرات در کشور گفته:

ملخ‌های صحرایی که به ۶ استان جنوبی کشور حمله کرده اند در صورت عدم کنترل امنیت غذایی کشور را به خطر می اندازد.

عوارض حمله ملخ صحرایی

سرعت بالا، پیمایش مسیرهای طولانی و هجوم میلیونی باعث شده خسارت های سنگینی را به بار بیاورند. دستجات این حشره در مسیر خود علوفه، غلات، صیفی جات، انواع درختان و گیاهان را از بین برده و حتی به علف های هرز و گیاهان خشکیده نیز رحم نمی کنند. حمله این آفت، علاوه بر خسارت مستقیم، روی دامداری تأثیرگذار بوده و میزان گوشت و شیر دام ها بر اثر کاهش تغذیه تقلیل پیدا می کند.

یکی از مصیبت بارترین حمله ملخ ها به سال ۱۹۵۴ و کشور کنیا برمی گردد. در این سال چند گروه ملخ این کشور را هدف قرار دادند که بزرگترین آنها با حضور بالغ بر ۱۰ میلیارد حشره، فضایی به مساحت ۲۰۰ کیلومتر مربع را پوشش داده بودند.

هر ۱۱۰۰ ملخ بزرگسال در روز غذای یک انسان را می خورند در نتیجه لشکر میلیونی آنها طی چند ماه می تواند خسارت هنگفتی را به کشور تحمیل کند.

مصرف خوراکی

بخش عمده ای از جار و جنجال های پیرامون این ملخ به موافقان و مخالفان مصرف خوراکی ملخ صحرایی برمی گردد. واقعیت این است که ملخ از دیرباز در بسیاری از کشورهای جهان از جمله نواحی غربی، جنوبی و شرق آسیا به عنوان غذا مورد استفاده بوده است.

با این حال در فرهنگ ایرانی خوردن ملخ چندان پسندیده نیست و در نتیجه تبلیغ خوردن این حشرات آن هم در زمانی که گرانی گوشت بسیاری را از خرید آن ناتوان کرده، ناخرسندی عده زیادی را در پی داشته است. برخی بر این باورند که تبلیغ مصرف ملخ به عنوان غذا برنامه ریزی شده است و از آن سو عده ای دیگر خواهان تغییر نگرش مردم به این حشرات هستند.

در این بین به نظر بهترین راه برای بررسی خوراکی بودن یا نبودن ملخ صحرایی بررسی ترکیبات سازنده آن است.

پروتئین

ملخ مثل بسیاری از حشرات دیگر منبع غنی پروتئین است. بر اساس کتاب حشرات «استیو پارکر» ۵۰ تا ۶۰ درصد از وزن خشک این حشرات را پروتئین تشکیل می دهد. هرچند برخی گونه های آن فاقد اسید آمینه متیونین ضروری است و در نتیجه ارزش تغذیه ای پروتیین آن پایین تر از کازئین (اصلی ‌ترین پروتئین موجود در شیر) برآورد می شود.

چربی

درصد چربی موجود در ملخ های صحرایی از پروتئین آنها کمتر است و «ژورنال دانشگاه ملک سلمان» آنرا ۱۲ درصد برآورد کرده است. در این بین سهم اسیدهای چرب اشباع و اشباع نشده به ترتیب ۴۴ و ۵۴ درصد ذکر شده؛ با این حال میزان کلسترول ملخ صحرایی با حدود ۲۸۶ میلی گرم در هر ۱۰۰ گرم از کلسترول گوشت قرمز یا مرغ بیشتر است.

مواد مغذی دیگر

از دیگر مواد موجود در بدن ملخ باید به ید، فسفر، آهن، تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین، و همچنین مقدار اندکی کلسیم، منیزیم و سلنیوم اشاره کرد. سطح کربوهیدرات این حشرات بسیار پایین است و به همین خاطر در کشورهای جنوب شرق وعده ای مناسب در برخی رژیم ها به شمار می رود.

هرچند برخی مدعی خواص درمانی برای این حشرات هم شده اند اما «کیانوش جهانپور»، سرپرست مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت بهداشت تاکید کرده که شواهدی در این زمینه وجود ندارد.

علاوه بر این با توجه به سمپاشی گسترده در نواحی جنوبی کشور، بسیاری از ملخ های مرده حاوی سموم خطرناکی هستند و مصرف یا حتی تماس با آنها می تواند به مسمومیت غذایی در فرد منجر شود. جهانپور در این باره می گوید:

موکدا توصیه شده ملخ های کشته شده مورد مصرف خوراکی قرار نگیرند، چرا که تماس با باقیمانده سموم موجود در بدن حشره نیز می‌تواند ایجاد مسمومیت کند

حتی آیت اله مکارم شیرازی هم تنها خوردن ملخ های زنده را جایز دانسته اند. در صورت عدم نظارت سازمان های ذی صلاح بر عرضه ملخ های صحرایی در نقاط جنوبی کشور، بهتر است از خرید و مصرف آنها خودداری شود.