از سیاه‌زخم تا بوتولیسم؛ مروری بر مرگبارترین سلاح‌های بیولوژیک تاریخ

به استفاده آگاهانه از هرگونه عامل بیماری‌زا همانند ویروس، باکتری و یا مواد سمی برای صدمه زدن به مردم، حیوانات و طبیعت، جنگ زیستی یا «جنگ بیولوژیک» (Biological Warfare) گفته می شود.

سلاح های بیولوژیک برای اهداف مختلف از جمله از بین بردن تعداد زیادی انسان، اختلال در جوامع، آسیب وارد کردن به اقتصاد و به وجود آوردن مشکلات زیست محیطی به کار گرفته می شوند. مقابله با سلاح بیولوژیک بسیار مشکل است، چون عوامل بیماری زا به شکل کنترل نشده در محیط پخش شده و به سرعت به مناطق مختلف سرایت می کنند.

سلاح های بیولوژیک بی رحم و پنهان کارند و استفاده از آنها به عصر جدید محدود نمی شود. هزار و چهار صد سال قبل از میلاد مسیح، هیتی‌ها (Hittites) گوسفندان مبتلا به بیماری تولارمی را به قلعه دشمن می فرستادند تا در بین مردم رعب و وحشت ایجاد کنند.

عوامل بیماری زا غیر قابل پیش بینی و بسیار مقاوم هستند و استفاده از آنها در سلاح های بیولوژیک سبب می شود تا این قبیل سلاح ها توانایی نابودی کره زمین را داشته باشند. به کارگیری این سلاح ها تحت معاهده ها و قوانین مختلف ممنوع شده ولی با این حال برخی کشورها روش هایی برای دور زدن قوانین و تولید سلاح های بیولوژیک پیدا کرده اند.

در ادامه با کشنده ترین سلاح های بیولوژیک آشنا می شوید:

سیاه‌زخم (Anthrax)

سیاه‌زخم یکی از شناخته شده ترین سلاح های بیولوژیک دنیاست. باکتری «باسیلوس آنتراسیس» (Bacillus anthracis) سبب بیماری سیاه زخم شده و یکی از مرگبارترین عوامل به کار رفته در سلاح های بیولوژیک است.

عامل بیماری سیاه زخم در یک صد سال گذشته به شکل پودر، اسپری، خوراکی و مایع به کار گرفته شده و از آنجا که بی بو و بی مزه است، مؤثرترین سلاح بیولوژیک لقب گرفته است. سال 2001 چندین نامه حاوی عامل سیاه زخم به ایالات متحده ارسال شد که 5 کشته و 20 بیمار بر جای گذاشت.

تولارمی (Tularaemia)

تولارمی یا تب خرگوش، یک بیماری بسیار واگیردار بوده و باکتری «فرانسیسلاتولارنسیس» (Francisella tularensis) مولد آن است. این باکتری از طریق هوا منتقل شده و فرد را به سینه‌پهلوی شدید و عفونت بدنی دچار می کند. این عامل بیماری زا در طبیعت یافت شده و اکثراً خرگوش ها و جوندگان را مبتلا می کند.

تولارمی از طریق تماس مستقیم با حیوانات مبتلا، غذا یا آب آلوده و یا گزیده شدن توسط حشرات بیمار به انسان منتقل می شود.

آبله (Smallpox)

آبله یک بیماری خطرناک و مسری است که ویروس «واریولا» (Variola) آن را بوجود می آورد. آبله برخلاف سیاه زخم، از طریق تماس فرد به فرد منتقل می شود و با اینکه از سال 1980 در دسته بندی ریشه کن شده قرار گرفته، ولی همچنان در آزمایشگاه های روسیه و ایالات متحده وجود دارد و به خاطر شیوع سریع و آسان در بین انسان ها، همچنان به عنوان یکی از سلاح های بیولوژیک کشنده شناخته می شود.

بوتولیسم (Botulism)

بوتولیسم یک بیماری جدی و خطرناک است که از سم تولید شده توسط باکتری «کلوستریدیوم بوتولینوم» (Clostridium botulinum) به وجود می آید. تولید این سم آسان بوده و فوق العاده کشنده است، به طوری که یک گرم آن می تواند بیش از یک میلیون نفر را از پای درآورد.

بوتولینوم از طریق ذرات معلق در هوا و یا غذا و آب آلوده وارد بدن انسان شده و در خاک جنگل ها و رسوبات کف دریاچه ها یافت می شود.

گفته می شود اوایل سال 1930 سربازان ژاپنی در جنگ منچوری (Menchuria) از بوتولنیوم برای بیمار کردن اسرای جنگی چینی استفاده کرده اند.

بیماری ویروسی ابولا (Ebola Virus Disease)

بیماری ویروسی ابولا فرد را همانند تب ماربورگ (Marburg fever) و تب دنگی (Dengue fever)، به تب هموراژیک ویروسی دچار می کند. این بیماری کشنده توسط یکی از انواع ویروس ابولا ایجاد شده و از طریق حیوانات وحشی به انسان منتقل می شود. نرخ مرگ و میر این بیماری بسیار بالاست و گفته می شود اتحاد جماهیر شوروی بین سال های 1986 تا 1990 سلاح بیولوژیک آن را تولید کرده است، البته شواهد مستحکمی در این زمینه در دسترس نیست.

طاعون (Plague)

باکتری «یرسینیا پستیس» (Yersinia pestis) انسان را به طاعون ریوی (Pneumonic plague)، طاعون خیارکی (Bubonic plague) و طاعون عفونتی خون (Septic plague) دچار می کند. این باکتری از طریق کک های بدن موش مبتلا به انسان سرایت کرده و مقاومت بالایی در برابر آنتی بیوتیک ها دارد. امکان تولید انبوه، پخش از طریق ذرات معلق در هوا و نرخ مرگ و میر بالا، طاعون را به سلاح بیولوژیک خطرناک تبدیل کرده اند.

از قرن چهاردهم از طاعون به عنوان سلاح بیولوژیک استفاده شده است. سربازان ارتش ژاپن در جنگ جهانی دوم کک های مبتلا به بیماری طاعون را در مناطقی از چین و مَنچوری پخش می کردند. اتحاد جماهیر شوروی نیز دهه 80 میلادی مقادیر بالایی از این سلاح را تولید کرد.

بانیاویروس ها (Bunyaviruses)

خانواده ویروس‌های بانیاویردا (Bunyaviridae) شامل سه ویروس است: نایروویروس (Nairovirus)، فلیوویروس (Phlebovirus) و هانتاویروس (Hantavirus). با اینکه شواهد مستحکمی از به کارگیری ویروس های این خانواده به عنوان سلاح بیولوژیک در دست نیست، در جنگ کره تب هموراژیک ناشی از ویروس هانتا، 3 هزار سرباز آمریکایی و کره ای را بیمار کرد.

بانیاویروس ها فرد را به بیماری های واگیرداری همچون تب دره نشستی (RVF) یا سندرم ریوی هانتاویروس (HPS) با نرخ مرگ و میر بالای 50 درصد دچار می کنند.

وبا (Cholera)

وَبا، مرگامرگی یا کالِرا یک عفونت در روده باریک است که پتانسیل به کارگیری به عنوان سلاح بیولوژیک را دارد. باکتری «ویبریو کلرا» (Vibrio cholerae) مولد بیماری وبا بوده و از طریق نوشیدن آب آلوده یا خوردن ماهی نپخته یا صدف وارد بدن می شود و در صورت عدم رسیدگی، فرد را در عرض چند ساعت می کشد.

یکی از نقاط ضعف وبا که آن را برای استفاده به عنوان سلاح بیولوژیک به گزینه نه چندان مناسبی تبدیل می کند، عدم انتقال آسان از فرد به فرد دیگر است. ایالات متحده، ژاپن، آفریقای جنوبی، عراق و چند کشور دیگر از باکتری مولد وبا به عنوان سلاح بیولوژیک استفاده کرده اند.

سال 1867 و در جنگ پاراگوئه سربازان جنازه های مبتلا به بیماری وبا را در چاه های آب می انداختند تا سربازان دشمن را بیمار کرده و به هلاکت برسانند.

سلاح بیولوژیک به چه روش هایی پخش می شود؟

ذرات معلق در هوا: عوامل بیماری زا با پخش شدن در هوا از طریق تنفس وارد بدن می شوند. می توان این شیوه را مؤثرترین روش دانست.

مواد منفجره (موشک، توپخانه، بمب): مواد منفجره به اندازه ذرات معلق در هوا نمی توانند عامل بیماری زا را در محیط پخش کنند، چرا که بسیاری از مواد بیماری زا در لحظه انفجار از بین می روند.

غذا و آب: برای آلوده کردن مخازن آب شهرها باید از مقادیر بسیار زیادی عامل بیماری زا استفاده کرد.

تزریق وریدی: این روش برای کشتن افراد در تعداد محدود کاربردی است ولی نمی توان به کمک آن جوامع را از بین برد.

سلاح های بیولوژیکی آینده چگونه خواهند بود؟

محققان دانشگاه کمبریج انگلستان با انتشار گزارشی در سال 2019 مدعی شدند سلاح های بیولوژیک در آینده از هوش مصنوعی بهره مند خواهند شد و توانایی دستکاری ژنتیکی را پیدا خواهند کرد؛ به طوری که می توان با استفاده از آنها نوع خاصی از DNA را هدف قرار داد و جمعیت های مدنظر را بدون آسیب رساندن به جوامع دیگر از بین برد.

محققان با لحنی نگران کننده در مورد سلاح های بیولوژیک پیشرفته می گویند:

«فناوری روز به روز پیچیده تر و ارزان تر شده و امکان آسیب رسانی سریع تر و خطرناک تر را فراهم کرده است. بوسیله سلاح های بیولوژیک آینده می توان برخی نژادها را بر اساس اطلاعات ژنتیکی آنها هدف قرار داد.»

آنها هشدار می دهند که هوش مصنوعی می تواند در آینده به سلاح بسیار آسیب زننده و غیر قابل مهار تبدیل شود.