این چهار واکسن بیشترین شانس را برای خاتمه دادن به پاندمی کووید-۱۹ دارند

محققان اخیرا گزارش کرده‌اند که از آزمایش‌های بالینی چهار واکسن احتمالی برای کووید-۱۹، به اطلاعاتی تازه (هرچند اندک) دست یافته‌اند.

تا به اینجای کار، اطلاعات به دست آمده نوید نتایجی مثبت را می‌دهند. به نظر می‌رسد واکسن‌ها عمدتا خطری برای اشخاص ایجاد نکرده و باعث واکنش سیستم ایمنی به کرونا ویروس یا همان SARS-CoV-2 می‌شوند. اما اینکه واکنش ایمنی ناشی از واکسن‌ها برای محافظت از افراد در برابری بیماری کافی خواهد بود یا خیر، المانی مهم و نامعلوم است.

چهار واکسن کاندیدا اکنون در حال حرکت به سمت آزمایش‌های بالینی وسیع‌تر هستند که آن‌ها را به بوته غایی‌ترین آزمایش خواهد گذاشت: آیا این واکسن‌ها می‌توانند از مردم در برابر کووید-۱۹ محافظت کرده و به پاندمی کنونی که جهان را در خود بلعیده خاتمه دهند؟

چالش

اگرچه آزمایش‌های ابتدایی که به بررسی واکنش ایمنی در بدن افراد می‌پردازند نیازمند هزاران داوطلب بودند، محققان اکنون باید به ده‌ها هزار داوطلب دسترسی داشته باشند. در صورت ایده‌آل، داوطلبان باید در مناطقی باشند که بیشترین میزان ابتلا به SARS-CoV-2 در آن‌ها به چشم می‌خورند. هرچه احتمال برخورد داوطلبان با ویروس در جوامع‌شان بیشتر باشد، بهتر می‌توان کارایی واکسن را سنجید. به این ترتیب، محققان می‌خواهند بخش اعظمی از آزمایش‌ها را در ایالات متحده و دیگر نقاط قاره آمریکا -یعنی کشورهایی که عمدتا در کنترل پاندمی شکست خورده‌اند- پیش ببرند.

تا به امروز مباحثات زیادی راجع به استفاده از «آزمایش‌های چالش انسانی - Human Challenge Trails» شکل گرفته که در آن، محققان داوطلبانی جوان و سالم که ریسک چندانی در برابر کووید-۱۹ تهدیدشان نکرده را واکسینه کرده و بعد آن‌ها را عمدا در معرض بیماری، البته در محیطی کنترل شده قرار می‌دهند.

با توجه به فاجعه‌ای که پاندمی کووید-۱۹ رقم زده، قطعا چنین ایده‌ای می‌تواند کاربردی باشد و طی هفته‌های اخیر هم حسابی توجه‌ها را به خود جلب کرده. از سوی دیگر، یک گروه غیرانتفاعی به نام 1Day Sooner هم به جمع‌آوری نام‌های بیش از ۳۰ هزار نفری پرداخته که حاضر به مشارکت در این آزمایش‌ها هستند.

اما وقتی صحبت از متخصصین باشد، این افراد هنوز به توافق نظری جامع نرسیده‌اند. اصلی‌ترین نگرانی اینست که هنوز هیچ رویه درمانی مشخصی برای کووید-۱۹ نداریم که در صورت شکست خوردن آزمایش‌ها، منجر به نجات جان افرادی شود که داوطلب دریافت واکسن شده‌اند.

اگرچه ریسک ابتلا به کووید-۱۹ در افراد جوان و سالم نسبت به افراد مسن و همین‌طور افرادی که بیماری زمینه‌ای دارند کمتر است، اما بیماری بسیاری از آن‌ها ممکن است شکلی وخیم به خود گرفته و منجر به مرگ شود. مخالفان این طرح ضمنا می‌گویند که آزمایش‌های چالش انسانی لزوما سریع‌تر یا ضروری تلقی نمی‌شوند و دلیل آن را سطح بالای شیوع در آمریکا و دیگر کشورها می‌دانند.

درحالی که مباحثه بر سر آزمایش‌های چالش انسانی کماکان ادامه دارد، مشخص نیست که در نهایت محققان به استفاده از آن‌ها روی می‌آورند یا خیر. از سوی دیگر هم فاز سوم آزمایش‌های سنتی در جریان است که اقبال بیشتری میان عموم داشته‌اند. بنابر گزارشی که طی هفته گذشته منتشر شد، اکنون بیش از ۱۳۸ هزار نفر از طریق انستیتوی ملی سلامت آمریکا، برای مشارکت در این تست‌ها ثبت‌ نام کرده‌اند. اگر همه‌چیز خوب پیش برود، تا پایان سال جاری میلادی، انبوهی از اطلاعات ارزشمند به دست‌مان خواهد رسید.

اما سوال اینجاست که هرکدام از ۴ واکسن کنونی چطور عمل کرده و راجع به آن‌ها چه می‌دانیم؟

واکسن mRNA-1273 - متعلق به Moderna و NIAID

mRNA-1273 یک واکسن RNA پیام‌رسان است که توسط شرکت بیوتکنولوژی مدرنا ساخته شده، شرکتی که اکنون با انستیتوی ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی همکاری می‌کند. ایده پشت پلتفرم واکسن mRNA اینست که بریده‌ای از کد ژنتیکی ویروس هدف را به درون سلول‌های بدن انسان می‌برد. این سلول‌ها می‌توانند سپس آن کد را برداشته و تبدیل به پروتئین ویروسی کنند. از این لحظه به بعد، سیستم ایمنی می‌تواند برای واکنش به پروتئین آماده شود و هر بار که ویروس هدف به دنبال حمله به سلول‌ها باشد، فعال می‌گردد.

در واکسن mRNA-1273، محققان از یک ریز ذره چربی به عنوان میزبان کد ژنتیکی SARS-CoV-2 استفاده کرده‌اند که با کالبدشکافی ذرات ویروسی SARS-CoV-2 به دست آمده است.

واکسن‌هایی که از متریال‌های ژنتیکی استفاده می‌کنند -یعنی RNA و DNA- واکسن‌هایی کاملا جدید هستند که به اندازه کافی تست نشده‌اند. در این لحظه، هیچ واکسنی نداریم که از طریق این پلتفرم، جواز مصرف عمومی را دریافت کرده باشد. اصلا مشخص نیست که چنین واکسن‌هایی می‌توانند موفقیت‌آمیز باشند یا خیر و -اگر باشند- تولیدشان در ابعاد جهانی چقدر آسان خواهد بود.

در روز ۱۴ جولای سال جاری میلادی، محققان نتایج یک آزمایش فاز نخست را منتشر کردند که ایمنی در گروه بسیار اندکی از افراد را بررسی می‌کند. در این تحقیق، محققان به سراغ ۴۵ داوطلب سالم رفتند که سنی میان ۱۸ الی ۵۵ سال داشتند و سه سطح دوزی از واکسن را روی آن‌ها آزمایش کردند.

این افراد به سه گروه ۱۵ نفره تقسیم شدند و هر گروه دوز اندک، متوسط و بالا از واکسن را دریافت کرد (که معادل ۲۵ میکروگرم، ۱۰۰ میکروگرم و ۲۵۰ میکروگرم بودند). هر مشارکت‌کننده هم دوز خود را دو بار و با فاصله ۲۸ روز دریافت کرد.

واکسن مورد اشاره عمدتا خطری برای داوطلبان به همراه نداشت. بیشتر از نیمی از آن‌ها ساید افکت‌هایی خفیف الی متوسط را تجربه کردند که عمدتا شامل خستگی، احساس سرما، سردرد، درد عضلانی و درد در نقطه تزریق می‌شد. بعد از دوز دوم و فارغ از میزان دوز، ساید افکت‌ها بیشتر دیده شدند.

اما افرادی که بالاترین دوز را دریافت کرده بودند، خبر از ساید افکت‌های بیشتر دادند. دو نفر (یکی از گروه ۱۰۰ میکروگرمی و دیگری از گروه ۲۵۰ میکروگرمی) با قرمزی شدید پوست در نقطه تزریق مواجه شدند و دو نفر دیگر در گروه ۲۵۰ میکروگرم هم دچار سرگیجه شده و غش کردند.

تمام داوطلبان، در برابر SARS-CoV-2 پادتن تولید کردند و میزان پادتن بعد از تزریق ثانویه افزایش یافت. آن‌هایی که دوز بالاتر داشتند،‌ سطح اندک بالاتری از پادتن را نیز تولید کردند. سپس محققان به مقایسه میزان پادتن این افراد با ۴۱ نفری پرداختند که بعد از ابتلا به کووید-۱۹، درمان شده بودند. تمام افراد واکسینه، میزان پادتن برابری با افراد ریکاور شده داشتند.

در آخر هم محققان نگاهی به واکنش سلول‌های T انداختند -که می‌توانند به سلول‌های آلوده به ویروس حمله کنند- و متوجه شدند که واکسن توانسته نوع خاصی از سلول‌های T را برای مقابله با SARS-CoV-2 تولید کند.

در مجموع، نتایج نویدبخش هستند اما هنوز نهایی نشده‌اند. محققان نمی‌دانند که چه واکنش ایمنی یا سطحی از پادتن برای جلوگیری از ابتلا به بیماری SARS-CoV-2 ضروری خواهد بود. و با گذشت تنها ۶ ماه از پاندمی، مشخص نیست این واکنش‌های ایمنی چه میزان دوام خواهند آورد.

مدرنا اکنون قصد دارد که در روز ۲۷ جولای، فاز سوم آزمایش‌های خود را آغاز کرده و این بار واکسن را روی ۳۰ هزار نفر بسنجد تا اطلاعات بیشتری راجع به بهینگی واکسن و واکنش ایمنی به دست آورد.

واکسن AZD1222 (ChAdOx1 nCoV-19) - متعلق به دانشگاه آکسفورد و AstraZeneca

در روز ۲۰ جولای، محققان نتایج آزمایش‌های فاز اول و دوم AZD1222 را منتشر کردند، یکی از واکسن‌های کاندیدا برای کرونا ویروس که توسط محققان دانشگاه آکسفورد و  کمپانی داروسازی بین‌المللی AstraZeneca تولید شده است.

AZD1222 (که تحت عنوان ChAdOx1 nCoV-19 نیز شناخته می‌شود) یک واکسن ویروسی مبتنی بر وکتور است. با این پلتفرم، محققان می‌توانند ذرات ناچیزی از یک ویروس خطرناک را درون ویروسی کمتر خطرناک جاسازی کنند. این بسته ویروسی عمدتا بی‌خطر سپس به درون سیستم ایمنی بدن وارد می‌شود و بعد سیستم ایمنی براساس آنچه دریافت کرده، یافتن و نابود کردن ویروس خطرناک را می‌آموزد.

در مورد AZD1222، مواد ژنتیکی به دست آمده از خارهای پروتئینی SARS-CoV-2 درون نوعی از آدنوویروس‌ها جاسازی می‌شوند که شامپانزه‌ها را آلوده می‌کنند. آدنوویروس‌ها معمولا عفونتی خفیف در انسان به وجود می‌آورند که تفاوتی با سرماخوردگی عادی ندارند. این ویروس شامپانزه‌ها که چندان انسان را آلوده نمی‌کند، ضمنا به گونه‌ای مهندسی شده که از بازتولید آن در سلول‌های انسانی جلوگیری می‌شود. در نخستین آزمایش‌ها، زمانی که محققان میمون‌ها را در معرض دوز بالایی از SARS-CoV-2 قرار دادند، AZD1222 توانست از آن‌ها در برابر سینه‌پهلو محافظت کند.

نتایج آزمایش‌های بالینی که در نشریه The Lancet منتشر شده نشان می‌دهد AZD1222 عمدتا بی‌خطر بوده و باعث شکل‌گیری واکنش ایمنی در انسان‌ها می‌شود. این آزمایش روی ۱۰۷۷ مشارکت‌کننده (بین ۱۸ الی ۵۵ سال) صورت گرفت. ۵۴۳ نفر به صورت رندوم AZD1222 را دریافت کردند و ۵۳۴ نفر دیگر هم واکسن مننژیت را.

محققان، داوطلبان را به چهار گروه تقسیم کرده و تست‌های مختلفی را روی واکنش ایمنی آن‌ها انجام دادند. ده نفر از افرادی که AZD1222 را دریافت کرده بودند در یک گروه «Boost» قرار گرفتند که بعد از ۲۸ روز، یک واکسن ثانویه دریافت می‌کردند. اما در سایر مشارکت‌کنندگان، به همان دوز ابتدایی AZD1222 بسنده شد.

ساید افکت‌های خفیف با AZD1222 رایج بودند، چیزهایی نظیر درد، احساس تب، احساس سرما، سوزش عضلات و ناخوش احوالی. به برخی از مشارکت‌کنندگان استامینوفن داده شد تا ساید افکت‌ها کاهش یابند و در مجموع هیچ ساید افکت خطرناکی گزارش نشد.

تمام ۱۲۷ نفری که واکسن AZD1222 را دریافت کردند، در برابر SARS-CoV-2 پادتن تولید کردند. میزان پادتن هم با میزان پادتن در بدن افرادی که از کووید-۱۹ جان سالم به در برده‌اند برابری می‌کند. محققان دو آزمایش دیگر ترتیب دادند تا خنثی‌ کنندگی پادتن در ۲۵ مشارکت‌کننده واکسینه شده را بسنجند.

در یک تست، ۳۲ نفر (معادل ۹۱ درصد) پادتن‌هایی خنثی‌ کننده بعد از گذشت ۲۸ روز از دریافت واکسن داشتند و در تست دوم، ۱۰۰ درصد افراد. ۱۰ نفری که دوز دوم را دریافت کرده بودند همگی پادتن خنثی کننده داشتند و میزان پادتن در بدن بعضی از آن‌ها حتی از بیماران ریکاوری شده از کووید-۱۹ بالاتر بود. محققان ضمنا گزارش کردند که AZD1222 توانسته واکنش سلول‌های T را به همراه داشته باشد.

فاز سوم آزمایش AZD1222 حالا در برزیل، بریتانیا و آفریقای جنوبی آغاز شده و بزودی واکسن در ایالات متحده هم تست خواهد شد. AstraZeneca می‌گوید در آزمایش‌های آتی خود از دو دوز واکسن استفاده خواهد کرد تا واکنش ایمنی به بیشترین مقدار برسد.

واکسن Ad5-Cevtored COVID-19 - متعلق به CanSino و ارتش چین

گذشته از نتایج AZD1222 که در روز ۲۰ جولای منتشر شدند، محققان چینی هم نتایج فاز دوم آزمایش‌های واکسن Ad5-Vectored COVID-19 را منتشر کردند که توسط شرکت بیوتکنولوژیک CanSino و ارتش این کشور ساخته شده.

درست مانند AZD1222، شرکت CanSino از یک واکسن مبتنی بر وکتور ویروسی استفاده می‌کند که از یک آدنوویروس تضعیف‌شده به دست آمده. با این همه، آدنوویروس موجود در این واکسن -یعنی Ad5- ویروسی است که میان انسان‌ها و نه شامپانزه‌ها شیوع می‌یابد. این کار از آن جهت مشکل‌زا بوده که ظاهرا قرارگیری قبلی در معرض آدنوویروس انسانی می‌تواند توجه سیستم ایمنی را از روی ویروس SARS-CoV-2 موجود در واکسن بردارد.

در مقاله قبلی که راجع به نتایج فاز نخست منتشر شده بود، محققان گفته بودند افرادی که پیشتر در معرض آدنوویروس قرار گرفته‌اند واکنش ایمنی چندان قدرتمندی از خود نشان نمی‌دهند. در هر صورت اما CanSino به سراغ فاز دوم آزمایش‌‌ها رفت که ۵۰۸ داوطلب (۱۸ الی ۸۳ ساله) را شامل می‌شود و هرکدام از این افراد، یک تزریق Ad5-Vectored COVID-19 یا شبه‌دارو را با دو سطح دوز مختلف پشت سر می‌گذارند.

ساید افکت‌ها خفیف بوده و شامل تب، خستگی، سردرد یا در در نقطه تزریق می‌شوند. اگرچه ۲۴ نفر از مشارکت‌کنندگان در گروه دوز بالا و یک نفر در گروه دوز پایین ساید افکت‌هایی وخیم داشتند، اما گفته شد که هیچ واکنش جدی‌ای وجود نداشته است.

محققان دریافتند بیشتر از ۹۶ درصد از مشارکت‌کنندگانی که واکسن Ad5-Vectored COVID-19 را دریافت کردند، در برابر SARS-CoV-2 پادتن ساخته‌اند. اما همین محققان متوجه شدند که تنها ۵۹ درصد از افراد حاضر در گروه دوز بالا (۱۴۸ نفر از مجموع ۲۵۳ مشارکت‌کننده) و ۴۷ درصد از افراد گروه دوز پایین (۶۱ نفر از مجموع ۱۲۹ مشارکت‌کننده) پادتن خنثی‌کننده تولید کرده‌اند.

سطح پادتن در این افراد تنها با افرادی مقایسه شد که شبه‌دارو دریافت کرده بودند و نه افرادی که از کووید-۱۹ جان سالم به در برده‌اند. در نهایت، حدود ۸۹ درصد هم واکنش سلول‌های T را در خود نشان دادند. محققان خاطر نشان کرده‌اند که ۵۲ درصد از افراد حاضر در آزمایش‌ها، از پیش در برابر آدنوویروس انسانی یا همان Ad5 مقاوم بوده‌اند. آن‌ها همچنین می‌گویند که در برخی جوامع، ایمنی در برابر Ad5 می‌تواند به سقف ۸۰ درصد برسد. اما در هر صورت، این موضوع از آغاز فاز سوم آزمایش‌ها جلوگیری نخواهد کرد.

واکسن BNT162b1 - متعلق به BioNTech و Pfizer

BNT162b1 یک واکسن مبتنی بر mRNA است که توسط شرکت آلمانی ‌BioNTech و همینطور Pfizer، غول داروسازی تولید شده. درست مانند واکسن مدرنا، BNT162b1 از یک بسته‌بندی ریز ذره برای وارد کردن کد ژنتیکی خار پروتئینی SARS-CoV-2 به درون سلول‌های انسانی استفاده می‌کند.

در روز یکم جولای، محققان نتایج آزمایش‌های فاز اول و دوم را منتشر کردند. این آزمایش با حضور ۴۵ مشارکت‌کننده (بین ۱۹ سال الی ۵۴ سال) صورت گرفت که به سه گروه ۱۲ نفره تقسیم شدند. یک گروه دو تزریق با دوزی اندک (معادل ۱۰ میکروگرم) را با فاصله ۲۰ روز دریافت کرد. گروه دوم هم دو دوز متوسط (۳۰ میکروگرم) با فاصله ۲۰ روز دریافت کرد. و به گروه سوم نیز تنها یک دوز بالا (۱۰۰ میکروگرم) تزریق شد. به ۹ نفر باقی مانده در گروه نیز شبه‌دارو داده شد.

اکثر مشارکت‌کنندگان خبر از ساید افکت‌هایی دادند که عمدتا خفیف الی متوسط بودند. از رایج‌ترین ساید افکت‌ها می‌توان به درد در نقطه تزریق، خستگی، تب، سردرد، احساس سرما و درد عضلانی اشاره کرد. هرچه دوز بالاتر می‌بود، ساید افکت‌ها بیشتر می‌شدند و بعد از دوز دوم، قوت بیشتری نیز می‌یافتند. در واقع به همین خاطر بود که محققان تصمیم گرفتند گروهی که دوز ۱۰۰ میکروگرمی دریافت کرده بود، تزریق ثانویه نداشته باشد.

تمام افراد واکسینه شده پادتن و پادتن خنثی‌ کننده در برابر SARS-CoV-2 ساختند. محققان اشاره کردند که بعد از تزریق دوم دوزهای خفیف و متوسط، مشارکت‌کنندگان به سطح بالاتری از پادتن و پادتن خنثی‌کننده نسبت به آنچه در نمونه‌های خونی ۳۸ شخص احیا شده از بیماری کووید-۱۹ دیده می‌شود دست یافتند. برای مثال مقدار پادتن خنثی‌ کننده در افرادی که دوز پایین دریافت کرده بودند، ۱.۸ برابر بیشتر از مبتلایان به کووید-۱۹ بود. این رقم در افرادی که دوز متوسط دریافت کرده بودند نیز به ۲.۸ برابر رسید.

در روز ۲۰ جولای، محققان مجموعه‌ای از اطلاعات تازه که از ۶۰ مشارکت‌کننده به دست آمده بود منتشر کردند. این اطلاعات بازتابی از یافته‌های ابتدایی بود که نشان می‌داد واکسن عمدتا بی‌خطر بوده و واکنش پادتنی قدرتمندی در بدن به وجود می‌آورد. علاوه بر این، محققان دریافتند که سلول‌های T در بیشتر از ۸۰ درصد از افراد واکسینه شده، واکنشی قدرتمند به SARS-CoV-2 نشان داده‌اند.

درست مانند دیگر شرکت‌های تولید کننده واکسن، Pfizer و BioNTech نیز در حال حرکت به سمت فاز سوم از آزمایش‌های BNT162b1 هستند.

این تمام ماجرا نیست

اگرچه هنوز مشخص نیست که هرکدام از این واکسن‌ها در آزمایش‌های گسترده‌تر چقدر موفق خواهند بود، همین حالا بسیاری واکسن احتمالی دیگر نیز برای کووید-۱۹ داریم. بنابر اعلام سازمان بهداشت جهانی، حداقل ۲۰ واکسن دیگر در مرحله آزمایش‌های بالینی به سر برده و ۱۴۲ واکسن دیگر هم در مرحله توسعه پیش‌بالینی هستند.