زنان، حلقه مفقوده توسعه در فناوری ارتباطات و اطلاعات

نویسنده این یادداشت «نسیم توکل»رییس هیات مدیره شرکت تجارت الکترونیک عرش گستر است.

با وجود اینکه زنان نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و از ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای افزایش جمعیت فعال اقتصادی برخوردار هستند اما همچنان نتوانسته‌اند به سهمی متناسبی در اقتصاد ملی به ویژه در حوزه فناوری دست پیدا کنند. با این وجود و با توجه به بروز توسعه قابل توجه سال‌های اخیر در صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش زنان و ظرفیت‌های بالای آنان برای راه‌‌اندازی و مدیریت کسب‌وکارهای فناورانه تا حد بسیار زیادی افزایش یافته است.

لزوم شناخت چهره‌های تاثیرگذار

امروزه فناوری اطلاعات و ارتباطات عملاً بستر فعالیت بسیاری از صنایع شده و حتی صنایعی که در حوزه‌های مختلف فعال هستند، اکنون زیر مجموعه صنعت ICT به حساب می‌آیند. به عنوان مثال استارتاپ‌ها به نوعی در برگیرنده این صنعت هستند با اینکه هرکدام درحوزه خاصی مثل گردشگری، صنایع غذایی و... فعالیت می‌کنند.

به عبارت دیگر، استفاده از خدمات صنعت فناوری اطلاعات ارتباطات و تجارت الکترونیک امروز به موضوعی گریزناپذیر برای صاحبان کسب‌وکار بدل شده است و به مرور فناوری اطلاعات و ارتباطات صنعت مادر خواهد شد اما متاسفانه هنگامی که از نقش زنان در این صنعت و حوزه‌های مربوط به آن گفته می‌شود همیشه نام یک طیف از زنان فعال غالباً در اکو سیستم استارتاپی ایران به میان می‌آید که عمدتاً در حوزه روابط عمومی و برند شخصی خود بسیار قوی کار کرده‌اند و حوزه فعالیتشان نیز در پایتخت است.

این چهره‌ها همیشه نام‌آشنا بوده‌اند و ما همه جا در اغلب رویدادهای استارتاپی، رسانه‌ها و جلسات مختلف نام آنها را می‌بینیم و نقشی که در پیشبرد و توسعه اهداف شرکت‌های مطبوع خود بر عهده دارند نیز آگاه هستیم. نباید از یاد برد که تعداد این افراد و جمعیتی که از آن یاد می‌کنیم بسیار محدود است. در واقع زیر ۱۰ درصد از موسسین استارتاپ‌های کشور را خانم‌ها تشکیل می‌دهند.

اما به عنوان مثال ما زنانی در صنعت فاوا داریم که تاکنون اصلاً روی روابط عمومی و برندینگ شخصی خود کار نکردند. مثلاً افرادی را در صنعت حفاظت الکترونیک داریم که از تولیدکنندگان مطرح یک برند دزدگیر در ایران هستند یا سخت‌افزار محصولات مخابراتی تولید می‌کنند اما اسمی از آنها برده نمی‌شود چرا که در فعالیت عمومی یا مدنی ندارند.

آمار واقعی زنان در صنعت ارتباطات  و فناوری اطلاعات

نکته مهمی که با آن روبه‌رو هستیم، نبود آمار دقیق و واقعی از تعداد بازیگران و چهره‌های زن تأثیرگذار که در استارتاپ‌ها، شرکت‌های فناور و کارآفرینان واقعی فعالیت می‌کنند، است.

ما آگاهی روشنی از زنانی که نقش بسیار موثری در صنعت آی‌تی و آی‌سی‌تی ایران ایفا می‌کنند، نداریم. اگرچه، این آمار درباره خانم‌هایی که در بخش دولتی صنعت آی‌سی‌تی فعال هستند مشخص است . ضمن اینکه زنان بسیاری در دولت آقای روحانی و وزارت ارتباطات آقای واعظی و خیلی بیش از آن در زمان آقای آذری جهرمی وارد گردونه مدیریت و فعالیت شدند و شاهد اشغال نقشهای بسیار پررنگی توسط زنان در این حوزه هستیم. همچنین باید اشاره کرد، خانم‌های بسیاری که از نظر تخصص و مهارت شایستگی دارند در سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات و سازمان تنظیم مقررات رادیویی فعال هستند و پست های بسیار مهمی را در اختیار گرفته‌اند و نقش مثبت و موثری در این صنعت دارند.

اما، در بخش خصوصی چه اتفاقی افتاده است؟ بخش خصوصی به واسطه سرعت و اختیارات بالاتر، اهمیت بیشتری دارد. بسیار مهم است که درک کنیم صنعت آی‌سی‌تی فقط استارتاپ‌ها نیستند، اگر چه ممکن است این شرکت‌ها در بحث برندینگ و روابط عمومی کاری کرده باشند که از بیرون اینطور به نظر بیاید. اما ما زنانی داریم که در حوزه‌های مختلف خدمات، شبکه، آموزش، حفاظت الکترونیک، تولید نرم‌افزار و... فعالیت دارند و نقش‌های بسیار مهمی ایفا می‌کنند.

در اتاق بازرگانی تهران با بستری که از طریق ایجاد کمیسیون فاوا داده شد تقریباً نزدیک به 90 نفر از بازیگردانان صنعت آی‌سی‌تی و فاوا گرد یکدیگر جمع شدند و چند دوره نشست‌هایی نیز به منظور آشنایی بیشتر، شبکه‌سازی و شناسایی نقش جامعه زنان در این صنعت برگزار کردند. البته هنوز به کار خیلی زیادی نیاز هست تا اهداف و برنامه‌های این کمیته مشخص شود. از سوی دیگر، زنان در خانه دوم فاوا یعنی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای حضور پر رنگی دارند و در چندین دوره ریاست سازمان، کمیسیون‌ها و همچنین عضویت شوراهای مختلف را بر عهده گرفته‌اند.

یکی از حسن‌های دیگر که ابتکار اتاق بازرگانی تهران رقم زد، فراهم شدن امکان حضور در این رویدادها، دسترسی و گفت‌وگو با مجله‌ها و آگاهی از برنامه‌های تشکل‌ها و انجمن‌های مدنی هست که از این طریق می‌توانیم این زنان تاثیرگذار را بشناسیم و از نقش ارزنده آنها آگاهی پیدا کنیم.

هنوز بسیاری از این چهره‌های صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات ناشناخته هستند و ما توانستیم در کمیته فاوا فقط۹۰ نفر آنها را شناسایی کنیم. امیدواریم خانم‌هایی که در بسیاری شهرستان‌ها در این صنعت به خوبی فعال هستند به مرور جذب کمیته فاوا شوند و همگرایی بهتر و موثرتری در این حوزه شکل گیرد.

تاثیر فناوری در ارتقاء خودباوری زنان

کنار گذاشتن تبعیض‌های جنسیتی، ایجاد فرصت های برابر، استقلال فکری، اعتماد‌ به ‌نفس و افزایش مشارکت اجتماعی زنان در جامعه حاصل ارتقاء سطح  فناوری در کشورهای توسعه یافته است. مشارکت و مدیریت زنان در کسب‌وکار کیفیت زندگی آنان را بهبود می‌بخشد و با تغییر باورها، سبک زندگی وخودباوری آنان تا حد بسیاری ارتقاء خواهد یافت.

بررسی‌ها حاکی از آن است که زنان با حضور در فضای فناوری اتباطات و اطلاعات، ضمن منعکس کردن جنبه‏های شخصی و رویدادهای زندگی، سطح دانش و آگاهی‌ خود را بالا می‏برند و با ایجاد تحرک‌های اجتماعی و تغییر اندیشه‏های سنتی، حضور و مشارکت خود را در جامعه افزایش داده و در نتیجه نقش و جایگاه واقعی‌شان را در جامعه ارتقاء می‌بخشند.

فناوری اطلاعات، عامل کاهش شکاف درآمدی و جایگاه شغلی

اما آنچه که در شرایط فعلی قابل توجه است، کمبود تعداد زنان فعال در این صنعت نسبت به مردان فعال در تمام زیر مجموعه صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات هست. در یک اظهار نظر خانم لیلا فلاحتی، مدیرکل بین‌الملل معاونت امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری در دی‌ماه ۹۶ گفته بود ایران در بین ۱۴۴ کشور جهان از نظر شکاف جنسیتی در رده ۱۴۰ قرار دارد. همچنین مشاور بازار کار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در همین سال اعلام کرد زنان شاغل 77 درصد دستمزد مردان را دریافت می‌کنند و از نظر دستمزد 10 سال از همکاران مرد خود عقب‌تر هستند.

اگر به صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات بهتر نگاه کنیم می‌بینیم ۵۰ درصد از فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط خانم‌ها هستند. البته این مسئله به آن معنا نیست که فارع التحصیلان رشته‌های آی‌تی، مخابرات، الکترونیک حتماً باید کسب و کار خود را در این حوزه ایجاد کنند. چون خیلی از افراد ممکن هست که فارغ التحصیل رشته‌های مدیریت باشند اما شرکت‌‌های فعال در صنعت آی‌سی‌تی را اداره کنند.

این آمار نشان می‌دهد افرادی که میتوانستند به صورت مستقیم به عنوان صاحبان کسب‌وکار یا به عنوان نیروی کار وارد این صنعت شوند، تعداد بسیار کمی دارند. در گذشته زنان شاغلان در شرکت‌های دولتی و شرکت‌های فناوری بسیار کم بود و آنها بیشتر نقش‌های اداری، مالی یا فروش را اشغال می‌کردند و پست های تخصصی که بازیگران اصلی صنعت بودند بیشتر در اختیار مردان بود.

به مرور زمان این شکاف بسیار کمتر شد و رفته رفته زنان با کسب مهارت‌های تخصصی، توانمندسازی و خودباوری به جایگاه بالاتر دست پیدا کردند. این جایگاه را نه فعالیت مدنی، نه دولت و قانون‌گذار و نه حکمرانی خوب برای آنها ایجاد کرد. بلکه خود زنان به این نتیجه رسیدند که برای دستیابی به جایگاه واقعی و نقش اصلی در صنعت فناوری اطلاعات مجبور به تلاش و فعالیت هستند. خانم‌ها دریافتند که لازم هست هزینه بیشتری بدهند و جبران این هزینه با فرا گرفتن تخصص، مهارت بیشتر، حضور پررنگ‌تر در جوامع مدنی، کار و فعالیت بیشتر میسر خواهد بود. زنان دریافتند باید نسبت به آقایان بیشتر و پررنگ تر دیده شوند.

حرف آخر...

در این شرایط سوال این هست که زنان برای اینکه نقش، جایگاه خود و بازیگردانی ایشان را در صنعت آی‌سی‌تی کشور و به طور کلی در همه صنایع و سیستم استارت‌آپی بیشتر و بهینه‌تر کنند، باید چه برنامه و چه اقداماتی را به کار برند؟ باید حساب کنیم نقش جامعه مدنی در این میان چه هست؟

ما وقتی از جایگاه بخش خصوصی صحبت می‌کنیم نمی‌توانیم به دولت رو کنیم. پیشتر می‌توانستیم از آنها بخواهیم یا رو به آنها صحبت کنیم اما از آن هنگام که دریافتیم آنها گوش هم نمی‌دهد باید به سمت خودمان برگردیم و کاری کنیم. یعنی محل‌‌هایی مثل اتاق بازرگانی، سازمان نظام صنفی و دیگر تشکل‌های بخش خصوصی.

امیدوار هستم با هیئت مدیره جدیدی که در سازمان نظام صنفی یارانه‌ای روی کار آمده، همکاران در اتاق بازرگانی ایران و تهران، کمیسیون و فدراسیون فاوا آن ارزشی که برای خانم‌ها قائلند و به دنبال بستر سازی برای حضور بیشتر زنان، ارتقاء نقش آنان و افزایش تعداد آنها هستند در آینده نه چندان دور شاهد بهبود وضعیت، کاهش شکاف و افزایش حضور خانم‌ها در بخش‌های مختلف صنعت فناوری ارتباطات و اطلاعات باشیم.

نکته پایانی اینکه زنان تولید کننده و فعال اقتصادی در این صنعت باید حضور خود را در تشکل‌های بخش‌ خصوصی و جلسات مختلف بیشتر کنند. خواسته‌های خود را مطرح و به ضعف‌ها اشاره کنند، کاستی‌ها را برجسته و مشکلات را عنوان نمایند. تا زمانی که صدایی بلند نشود و سخنی گفته نشود، مانعی برداشته نخواهد شد و پیشرفتی به وجود نمی‌آید.