سایه سنگین فیلترینگ؛ چه در انتظار اینستاگرام است؟

از اردیبهشت ۱۳۹۷ که تلگرام فیلتر شد تا به امروز سایه فیلترینگ بر سر اینستاگرام افتاده و هربار شایعاتی پیرامون مسدودسازی آن به گوش می‌رسد که تن و بدن خیلی از شرکت‌ها و صاحبان کسب‌وکار کوچک و بزرگ فعال در این شبکه اجتماعی جهانی بازمانده از فیلتر در ایران را می‌لرزاند. اگرچه آمارها نشان می‌دهد فیلترینگ تلگرام هم صرفا به طور مقطعی به کسب‌وکارهای فعال در این پیام‌رسان ضربه وارد کرد اما واقعیت اینجاست که اینستاگرام بستر بسیار بزرگتری از لحاظ مارکتینگ و درآمد برای ایرانیان و شرکت‌ها شده و احتمالا این ضرر مقطعی برای عده‌ای جبران ناپذیر باشد.

سایه فیلترینگ اینستاگرام اما در ما‌ه‌های اخیر پررنگ‌تر شده است. اوایل امسال این موضوع با روی کار آمدن مجلس جدید بیش از پیش جدی‌تر شد و اظهارات بسیاری از نمایندگان نشان می‌داد که آنها موافق باز ماندن این شبکه اجتماعی نیستند. همچنین اتفاق‌هایی نظیر سانسور عکس‌های کاربران و حذف آنها و یا حتی مسدود سازی صفحات برخی از سیاسیون ایرانی در این شبکه اجتماعی، تنش را افزایش و البته که میل به مسدودسازی اینستاگرام در بدنه حاکمیت را نیز بیشتر کرده است.

دولت و اینستاگرام

چندی پیش بود که روحانی در همایش حقوق اساسی و شهروندی اظهار داشت که اگر این دولت نبود فضای مجازی در اختیار مردم نبود. ادعایی که مورد بحث بسیاری از کارشناسان قرار گرفت اما آیا واقعاً می‌توان این ادعا را به شکل اصولی زیر سوال برد؟ شاید این دولت در برابر فیلتر تلگرام موافق عمل نکرد اما به شکل کلی تلاش کرده تا از بسته شدن پلتفرم‌های بیشتر جلوگیری کند. حتی می‌توان گفت مطرح کردن پروژه‌ای مانند «فیلترینگ هوشمند» که البته شکست خورد برای جلوگیری از فیلتر شدن کلی پلتفرم‌ها از سوی دولت مطرح شد.

باید یادآور شد که اینستاگرام در دی ماه سال ۱۳۹۲ یک بار رنگ فیلترینگ را به خود دید و این فیلترینگ یک روزه در نهایت به فیلترینگ هوشمند رسید؛ پروژه‌ای که با ۲۰۰ میلیارد تومان سرمایه آغاز شد و توانست برای مدتی کارکرد داشته باشد اما در نهایت با تغییرات رمزگذاری ارتباط بین دستگاه‌های ارتباطاتی و سرورهای اینستاگرام و ورود بستر HTTPS و چند مورد دیگر، عملا پروژه فیلترینگ هوشمند که توسط دولت یازدهم مطرح شده بود با شکست مواجه شد.

با این وجود باید گفت این طرح اولین تلاش دولت برای جلوگیری از فیلترینگ کلی یک پلتفرم بود و یافتن راه‌حلی به جای بستن کل پلتفرم بود. به عنوان مثالی دیگر باید خاطرنشان شد که دستور قضایی فیلتر پیام‌رسان‌ها یا شبکه‌های اجتماعی دیگری چون لاین، واتس‌اپ و تانگو در سال ۹۳ اعلام شد اما دولت جلوی اجرایی شدن آن را گرفت.

قوه قضاییه و اینستاگرام

در همان زمان «عبدالصمد خرم آبادی»، معاون دادستانی در فضای مجازی از بازگشایی اینستاگرام انتقاد شدیدی کرد. او اعلام کرد که دستور فیلترینگ اینستاگرام قبل از آبان ۹۶ صادر شده بود ولی اجرایی نشد و رفع فیلتر اینستاگرام در دی ماه ۹۶ نیز را متوجه اقدام وزارت ارتباطات دانست و این اقدام را حتی غیرقانونی قلمداد کرد.

بخش‌های مختلف حاکمیتی و دولتی بارها و بارها مخالفت صریح یا ضمنی خود را درباره بازماندن اینستاگرام اعلام کرده‌اند. از زمان خرم آبادی تا پس از آن «جواد جاویدنیا» تا «جواد بابایی» معاونت فعلی دادستانی در امور فضای مجازی، مخالفت این نهاد با بازماندن اینستاگرام همیشگی بوده است. جاویدنیا در نامه استعفای خود این شبکه اجتماعی را یک شبکه متعفن نامید و بابایی هم با اینکه اظهار نظر جدیدی درباره این شبکه نکرده اما از مهمترین اقدامات کارنامه کاری‌اش هدایت پروژه عنکبوت بوده که انهدام صفحات مدلینگ اینستاگرامی هدف اصلی آن بوده و نشان می‌دهد که چندان روی خوشی با اینستاگرام ندارد.

همچنین باید گفت که دادستان کل کشور نیز تاکید کرده بود اینستاگرام «صهیونیستی» است. او همچنین تاکید کرده بود «تلگرام و اینستاگرام در کشور بلا ایجاد کرده‌اند».

مرکز ملی فضای مجازی و اینستاگرام

بسیاری از اعضای مرکز ملی فضای مجازی نیز نسبت به فعالیت اینستاگرام انتقاداتی دارند. بیشتر اعضای مرکز ملی فضای مجازی اعتقاد دارند که اینستاگرام باید برای ادامه فعالیت از ایران مجوز بگیرد، همانطور که «رسول جلیلی» عضو مرکز ملی فضای مجازی گفته بود «اگر اینستاگرام این کار را کرد که فعالیتش مانعی ندارد و اگر مایل به انجام این مذاکره نیست از ایران برود، به سلامت.»

در سالهای گذشته «ابوالحسن فیروزآبادی» رییس مرکز ملی فضای مجازی نیز از احتمال فیلتر شدن اینستاگرام در صورت همکاری نکردن با ایران خبر داده و گفته بود که تداوم فعالیت پیام‌رسان خارجی در کشور را منوط به داشتن نماینده رسمی می‌داند تا در صورت لزوم، هویت کاربران را اعلام کند و اطلاعات شهروندان ایرانی را از سرزمین ایران خارج نکند.

او در همان زمان خبر داده بود که صحبت‌هایی با اینستاگرام صورت گرفته، اما همکاری انجام نشده است. او چند باری درباره جایگزین‌های اینستاگرام نیز صحبت کرده، یکبار در دی ماه ۹۷ گفت که باید مدل‌های بومی اینستاگرام رشد پیدا کنند که در همان زمان تمام مدیرعامل‌های مدل‌های بومی اعلام کردند قصد ندارند اینستاگرام ایرانی باشند. در چند روز گذشته نیز فیروزآبادی بار دیگر این صحبت را مطرح کرد که «تا زمان نداشتن جایگزین مناسب، نمی‌توان اینستاگرام را فیلتر کرد.»

مجلس و اینستاگرام

همانطور که در آغاز سخن هم گفته شد، نمایندگان مجلس نیز دل خوشی از فعالیت اینستاگرام ندارند. مجلس جدید در همان روزهای اول در جلسه‌ای با جهرمی داشت و او در پاسخ به این پرسش نمایندگان خانه ملت که چرا بیش از نیمی از ترافیک اینترنت کشور باید در اینستاگرام مصرف شود گفت: «اینستاگرام امروز به دلیل سیاست‌های ما به یک قطب تبدیل شده، زیرا همه پلتفرم‌های دیگر از دسترس خارج شده‌اند.»

وزیر ارتباطات همچنین در پاسخ به انتقاداتی که از سیاست‌های اینستاگرام در بستن صفحه سردار سلیمانی شده بود گفت: «اگر اینستاگرام صفحه سردار دل‌های ما شهید قاسم سلیمانی را می‌بندد، آنها دولت‌های تروریستی در قالب کت و شلوار هستند، اگر سردار ما را در بغداد به شهادت رساندند، آیا ما تعامل و ارتباط با بغداد را خالی می‌کنیم؟ این یک نگاه دیگر است، آیا نباید عرصه رسانه بین‌المللی و حضور اثرگذار و جریان ‌ساز را که مورد تاکید رهبر معظم انقلاب است ببینیم؟ کسی موافق بی‌دینی نیست.»

از سوی دیگر رئیس مجلس، «محمدباقر قالیباف» در صحبت‌های خود اشاره‌ای مستقیم به اینستاگرام نکرد اما از لگام‌گسیختگی فضای مجازی انتقاد کرد و از دولت خواسته تا دسترسی مردم به شبکه‌ها را مدیریت کند. همچنین «حسن نوروزی» نماینده رباط کریم مجلس یازدهم چندی پیش ابراز امیدواری کرد که اینستاگرام فیلتر شود و گفت با جدیت این مساله در مجلس یازدهم پیگیری می‌شود.

«موسی غضنفرآبادی» نماینده مردم بم در مجلس شورای اسلامی نیز اعلام کرده اینستاگرام قتلگاه اعتقادات بسیاری از جوانان شده است. «محمد حسن آصفری» نماینده مردم اراک در مجلس خطاب به جهرمی گفته بود «اگر کودک شما به سن جوانی برسد، اجازه می‌دهید از اینستاگرام استفاده کند؟»

نمایندگان مجلس در طرحی با عنوان ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی، فعالیت شبکه‌های اجتماعی را منوط به تایید یک هیات ساماندهی و نظارت کرده‌اند و خواستار احراز هویت کاربران اینترنت شده‌اند؛ طرحی که می‌تواند منجر به فیلترینگ اینستاگرام شود چرا که بعید است این شبکه به پای میز مذاکره بیاید.

نهایتا چه می‌شود؟

بسیاری از کارشناسان معتقد هستند فعالیت شبکه‌های اجتماعی چون اینستاگرام با چنین ابعادی از یک سو باعث مصرف پهنای باند بالا و از سوی دیگر باعث در اختیار گرفتن اطلاعات کاربران ایرانی توسط پلتفرم‌های خارجی می‌شود. در سال ۹۷ جاویدنیا گفته بود «طبق مصوبات شورای عالی فضای مجازی ترافیک اینستاگرام از یک سطح بالاتر نباید می‌رفت که متاسفانه فراتر رفته است.» و با توجه به رشد این شبکه در سال‌های اخیر احتمالا می‌توان در نظر گرفت که ترافیک اینستاگرام از سال ۹۷ تا به امروز از آن سطح مذکور خیلی بالاتر رفته است.

اما واقعیت پر رنگ‌تر و البته تجربه شده این است که سابقه فیلترینگ تلگرام باعث ازدیاد فیلترشکن‌ها و استفاده آنها توسط بسیاری از کاربران در هر سن و سالی شد و فیلترینگ اینستاگرام هم احتمالا تعداد این فیلترشکن‌ها را افزایش می‌دهد. شاید قبل از فیلتر اینستاگرام، لازم به طرح این پرسش قدیمی وزیر ارتباطات و البته پاسخ به آن باشد که «فردای فیلترینگ اینستاگرام چه اتفاقی می‌افتد؟»