آیا پاسخ‌های ایمنی به تنهایی می‌توانند نشان دهند که کدام واکسن کرونا بهتر است؟

آیا به غیر از انجام یک آزمایش بالینی کنترل شده با داروهایی که تازه کشف شده‌اند و نیاز به حضور ده‌ها هزار نفر است، راه دیگری برای اطمینان یافتن از میزان اثر واکسن‌های مختلف کرونا وجود دارد؟ بسیاری از محققان عقیده دارند که واکسن‌های موفق کرونا، که امروزه به صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته‌اند را، می‌توان به روشی متفاوت از آنچه تاکنون انجام شده است، مورد ارزیابی قرار داد. در این روش جدید، تنها نیاز است که توانایی واکسن در برانگیختن آنتی‌ بادی‌هایی که به اصطلاح خنثی کننده نامیده می‌شوند، اندازه‌گیری شود.

این دسته از آنتی بادی‌ها به ویروس متصل می‌شوند و از ورود آن به درون غشای سلولی جلوگیری می‌کنند. چندین مطالعه اخیر صورت گرفته، از روش‌های محافظتی دیگری صحبت می‌کنند. طبق مقاله منتشر شده در 24 ژوئن، نوعی دیگر آنتی بادی وجود دارند که آن‌ها را می‌توان آنتی بادی اتصال دهنده نامید. این آنتی بادی‌ها نیز به ویروس می‌چسبند اما، ورود آن را مسدود نمی‌کنند. دسته سوم از جنگجویان ایمنی که برای محافظت بدن در برابر ویروس کرونا تلاش می‌کنند، سلول‌هایی با نام T هستند.

تغییراتی که در نوع واکسن‌ها ایجاد می‌شود و میزان محبوبیتی که در میان مردم پیدا می‌کنند، ممکن است به زودی به نتیجه چنین آزمایشاتی وابسته شود. در حال حاضر شرکت‌های بزرگ واکسن‌سازی، در تلاش برای بررسی روش‌های محافظتی در برابر انواع گونه‌های ویروس کرونا هستند که در جهان بروز می‌کنند. این شرکت‌ها امیدوارند که نهادهای نظارتی اصراری بر انجام آزمایش‌های بالینی نداشته باشند چرا که نه تنها این آزمایش‌های وقت‌گیر و گران قیمت هستند، بلکه به علت انجام بر روی نمونه‌های انسانی از نظر اخلاقی صحیح نیستند زیرا واکسن‌های اثبات شده مناسب به راحتی در بازار یافت می‌شوند.

به کمک یک همبستگی محافظتی تثبیت شده، می‌توان واکسنی که در مرحله آزمایش قرار دارد را به گروه بسیار کوچکی از افراد داد و سپس بررسی کرد که آیا بدن آن‌ها پاسخ‌های ایمنی لازم را به واکسن می‌دهد یا خیر (تائیدهای سالانه واکسن آنفولانزا به همین صورت انجام می‌شود). بدین ترتیب ممکن است مقامات بهداشتی رتبه‌بندی واکسن‌ها را تغییر داده و یا در راستای ترکیب ویژگی‌های آن‌ها و مطابقت دادن با یکدیگر رای دهند. البته شاید هم نیاز به ساخت واکسن‌های کاملا جدید احساس شود.

اما یافتن همبستگی‌ها نیز چندان کار آسانی نیست. در طی تلاش‌های صورت گرفته برای ساخت واکسن کرونا، محققان پاسخ‌های آنتی بادی دریافت شده را کنترل کردند و سعی داشتند تا چنین پاسخ‌هایی را به احتمال بیمار شدن شرکت‌کنندگان ربط دهند. بدین صورت نه تنها می‌توان گام بزرگی در راستای کشف واکسنی بهتر برداشت، بلکه اطلاعات بدست آمده در شناخت هرچه بیشتر ویروس کرونا کمک شایانی می‌کنند.

دکتر John Moore، ایمنی‌شناس در مرکز پزشکیCornell در این‌باره می‌گوید: همیشه در این مرحله از رویایی با یک اتفاق عجیب، دچار هرج و مرج می‌شویم زیرا شرکت‌های مختلف تمایلی ندارند تا اطلاعات خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. بسیاری از آزمایشاتی که تاکنون صورت گرفته‌اند، در اندازه‌گیری آماری میزان همبستگی میان بستری‌شدگان و مرگ‌ و میر موفق عمل نکرده‌اند. مسلما مهم‌ترین وظیفه ما ساخت واکسن مناسب و مطمئن برای ویروس کرونا است اما باید در خاطر داشته باشیم که هنوز روش‌های دیگری برای ارزیابی واکسن‌ها وجود دارد و باید آمار صحیحی از نتایج بدست آورد. روش ارزیایی سلول‌های T، یکی از روش‌هایی است که به علت دشوار بودن اندازه‌گیری، چندان مورد استقبال قرار نگرفته است.

با این وجود، دو مطالعه که اولین بار به عنوان مقاله پیش چاپ شده در مارس منتشر شدند، بر پیش‌بینی Moore و دیگر دانشمندان مبنی بر نقش اساسی آنتی‌ بادی‌های خنثی کننده تاکید کردند. آن‌ها برای یکسان‌سازی سنجش‌های مختلف مورد استفاده برای ارزیابی واکسن‌های کرونا، سطح آنتی‌ بادی استخراج شده در هر واکسن را با آنتی‌ بادی‌های دریافت شده در افرادی که مورد آزمایش بالینی قرار گرفته‌اند، مقایسه کردند. به گفته Moore، واکسن‌هایی که میزان بیشتری از خنثی کننده‌ها را برانگیخته می‌کنند، نسبت به دیگر حالت‌ها، بهترین محافظت‌ها را از بدن انجام می‌دهند. بدین ترتیب شواهد قوی از همبستگی مشاهده می‌شود.

Penny Moore، ویروس شناس در آزمایشگاه ملی بهداشت در آفریقای جنوبی، که به اندازه‌گیری پاسخ‌های ایمنی محافظتی در آزمایش‌های مختلف واکسن کرونا کمک کرد گفت: از نتایج بدست آمده بسیار متحیر هستیم. اما اندکی نیز به مسئله مشکوک هستیم. سوالی که برای ما ایجاد شده این است که سایر پاسخ‌های ایمنی چه سهمی دارند و در چه مراحلی می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.

از سویی دیگر، آزمایشاتی که با هدف بررسی میزان کارایی واکسن‌های پیام‌رسان RNA (mRNA) انجام شده‌اند، نشان دادند سطح آنتی بادی‌های خنثی کننده به شدت پایین است و به سختی می‌توان آن‌ها را اندازه‌گیری کرد. با این‌حال این واکسن‌ها که نتیجه همکاری شرکت‌های Pfizer-BioNTech و  Moderna هستند، محافظت قابل توجهی ارائه می‌دهند. ِDavid Montefiori ایمنی‌شناس از دانشگاه Duke آمریکا گفت: این نتیجه نشان می‌دهد که نکته‌ای فراتر از آنتی‌ بادی‌های خنثی کننده در اینجا اهمیت دارد. در این آزمایشات دیدیم هنگامی که دوز دوم واکسن تزریق می‌شود، نوتروفیل‌ها که وظیفه درمان بافت‌های آسیب دیده و رفع عفونت‌ها را دارند، به شدت در بدن افزایش می‌یابند تا نقش حفاظتی خود را خوبی ایفا کنند.

سلول‌های T که سلول‌های B تعدیل می‌کنند، در تقویت میزان دفاع بدن در برابر ویروس نقش مثبت دارند. سلول‌های B علاوه بر متعادل سازی آنتی بادی در بدن، به پاک‌سازی بدن از سلول‌های آلوده نیز کمک می‌کنند.

در تحقیقی که در ماه فوریه منتشر شد، 12 بیمار مبتلا به کرونا سطوح خفیف تا کشنده مورد بررسی قرار گرفتند. در این تحقیق تیمی از محققین به سرپرستی ایمنی‌شناس Antonio Bertoletti از دانشگاه Duke گزارش خود را بدین صورت بیان کردند: بیمارانی که در ابتدا دارای سطح بالاتری از ایمنی بودند به طوریکه سلول‌های T با هدف محافظت در بدن فعال شده بودند، به صورتی خفیف‌تر درگیر کرونا شده‌اند زیرا بدن قادر بوده عفونت بوجود آمده را به سرعت نابود کند.

بدین ترتیب نقش موثر سلول T به اثبات رسید به طوری که Moore و همکارانش از آن حمایت کردند. در مقاله چاپ شده در 11 ژوئن که میزان کارایی واکسن J&J (جانسون و جانسون) در آن بررسی شده است، گزارش داده شد که در بدن 96% از افراد آنتی‌ بادی‌هایی دیده شده که قادر هستند نوع اول ویروس کرونا در شروع همه‌گیری را خنثی کنند و این درحالی است که تنها 19% از آن‌ها دارای آنتی بادی‌هایی بودند که می‌تواند نوع بتا ویروس کرونا را نیز از پای درآورد.

این  نوع از ویروس کرونا در آفریقای جنوبی گسترش یافته و به علت سهل انگاری در اطلاع رسانی، به شدت همه‌گیر شده است. با این وجود، واکسن J&J می‌تواند محافظت قابل توجهی در برابر ابتلای خفیف و یا حتی شدید ارائه دهد. Penny Moore می‌گوید: اینطور به نظر می‌رسد که سلول‌های T دارند نقش مفیدی را در محافظت از بدن در برابر این ویروس ایفا می‌کنند. آزمایش صورت گرفته بر روی یک میمون که به آن واکسن تزریق شده بود و در سال گذشته در مجله Nature به چاپ رسید، بیان می‌کند که سلول‌های T قادر هستند از بدن محافظت قابل توجهی انجام دهند به شرطی که واکسن دیرتر از موعد مقرر تزریق نشده باشد.

از سویی دیگر آنتی بادی‌های اتصال‌دهنده احتمالا می‌توانند مفیدتر از آن چیزی باشند که دانشمندان گمان می‌کنند. مقاله چاپ شده در 24 ژوئن توسط محققان دانشگاه آکسفورد نشان می‌دهد که 28 روز پس از تزریق دوز دوم واکسن آسترازنکا، نوتروفیل‌هایی در بدن تولید می‌شوند که می‌توانند تا 80% از بدن در برابر این ویروس محافظت کنند. مطالعات بیشتر نشان می‌دهند آنتی بادی‌های اتصال‌دهنده نیز، اگر کارایی بیشتری در محافظت بدن نداشته باشند، اثربخشی کمتری نیز ندارند.

دانشمندان هنوز نمی‌دانند که آنتی بادی‌های اتصال‌دهنده چطور این نقش را ایفا می‌کنند. زیرا آن‌ها تاثیر مستقیمی بر مسدود کردن عفونت در بدن نمی‌گذارند. یک فرض این است که این دسته از آنتی بادی‌ها، ویروس را در همسایگی ماکروفاژها و یا سلول‌های دیگری از این دسته قرار می‌دهند که نقش آن‌ها از بین بردن ویروس‌ها و یا اصطلاحا افراد متجاوز به بدن است. ایمنی‌شناس Galit Alter از موسسه Ragon تحت نظر MGH، MIT و هاروارد طبق مقاله منتشر شده در مجله Nature Medicine در ماه مارچ، گزارش می‌دهد که چنین عملکردی که آن را Phagocytosis می‌نامیم، از کودکان در برابر ویروس کرونا تا حد بالایی محافظت می‌کند.

دانشمندان گمان می‌کنند شاید مجددا آنتی بادی‌های متصل‌کننده هستند که در این فرآیند نیز نقش دارند. احتمال داده می‌شود این آنتی بادی‌ها توسط نوتروفیل‌ها تولید می‌شوند و به بدن در برابر شخص متجاوز کمک می‌کنند.

تحقیقات ویروس شناس، Shane Crotty و Alessandro Sette از موسسه ایمنی شناسی La Jolla نشان می‌دهد افرادی که به ویروس SARS-CoV-2 مبتلا شده‌اند، در صورت داشتن سلول‌های T و آنتی بادی‌هایی که به صورت همگام در بدن فعالیت می‌کنند، راحت‌تر این ویروس را شکست داده‌اند. Crotty می‌گوید: بدن می‌داند که چطور در برابر هر شخص متجاوز از بهترین اسلحه‌های خود در راستای محافظت از خود استفاده کند.

همه‌گیری در آفریقای جنوبی، یکی از کشورهایی که کمتر از 1% از جمعیت خود را در برابر ویروس کرونا واکسینه کرده است، نشان می‌دهد که نوتروفیل‌ها گاهی ممکن است به اندازه تصور ما کارا نباشند. در ماه فوریه، این کشور واکسن آسترازنکا را کنار گذاشت زیرا پس از یک انجام یک آزمایش، گزارش‌ها حاکی از شکست این واکسن با تقریب 22% بود.

دانشمندان برای فهم این مسئله به سراغ آنالیز لوله‌های آزمایشی رفتند. آنتی بادی‌های ایجاد شده توسط واکسن قدرت خنثی‌سازی بسیار کمی در برابر نوع بتای ویروس کرونا دارند. نوع بتا امروزه عامل اصلی عفونت‌های بدن است. از سویی دیگر مطالعات Penny Moore بر روی واکسن J&J نشان می‌دهد که سطح پایین آنتی‌ بادی‌های خنثی کننده نباید ارتباطی با محافظت بدن توسط واکسن داشته باشد. او می‌گوید: وسواسی که برای نوتروفیل‌ها به خرج می‌دهد ممکن است باعث از بین رفتن فرصت‌های مرتبط با واکسن آسترازنکا شود.

دانشمندان دیگری اما، معتقد هستند استفاده از نوتروفیل به عنوان یک معیار برای رتبه‌بندی قدرت نسبی واکسن‌های مختلف منطقی است. اما آن‌ها نیز تصدیق می‌کنند که برای انجام این کار باید آزمایش‌های متعددی انجام شود. محققان چینی در مقاله شماره 23 منتشر شده در ماه ژوئن، استانداردهای ملی مرتبط با دفع ویروس SARS-CoV-2 را منتشر کردند. John Moore می‌گوید: رتبه‌بندی بر اساس نوتروفیل‌ها برای دانشمندان یک اولویت نبوده است. اما اگر از آزمایشات مرحله سوم نیز بدون جواب مناسب عبور کنیم، مجبور می‌شویم که به نوتروفیل‌ها به چشم یک برگ برنده نگاه کنیم.

در حالیکه پاسخ سوالات مرتبط با ویروس کرونا هنوز در هاله‌ای از ابهام است، دانشمندان باید تصمیم بگیرند که آیا نتایج داده‌های خود را با تمام عدم قطعیتی که دارند، در اختیار سازندگان واکسن قرار دهند یا خیر. سازندگان Pfizer و Moderna در حال ساخت نسل‌های جدید واکسن‌های خود هستند که بتوانند با تولید سطح بالاتری از آنتی بادی، از بدن در برابر نوع بتا ویروس کرونا نیز محافظت کنند. سازمان غذا و دارو در آمریکا بیان کرده از تصمیم ساخت این دسته از واکسن‌های نسل جدید استقبال و حمایت خواهد کرد.

Peter Gilbert، متخصص زیست‌شناسی که آزمایش‌های بالینی در مرکز تحقیقات سرطان Hutchinson انجام می‌دهد، گفته است: ممکن است که در نتیجه تمام این تحقیقات به حالت ایده‌آل نهایی دست پیدا نکنیم. اما هرچه میزان حفاظت از بدن در برابر ویروس را افزایش دهیم، رضایت بیشتری خواهیم داشت. ما در اینجا به دنبال کمال‌گرایی نیستیم و آنچه برای ما اهمیت دارد میزان مطلوب حفاظت از بدن است.

Alter از سویی دیگر با لحنی نگران‌کننده می‌گوید: ممکن است دانشمندان در نهایت با اتکا به داده‌های بدست آمده به کمک نوتروفیل‌ها اکتفا کنند تا میزان محافظت از بدن را افزایش دهند. اما جای نگرانی نیست. در صورتی که نتوانیم از نوتروفیل‌ها میزان محافظت مدنظر از بدن را بدست آوریم، مطالعات خود را گسترش می‌دهیم تا در نهایت واکسن مناسب را به دست مردم برسانیم.

هنوز نمی‌دانیم رابطه میان واکسن‌هایی که مثلا از mRNA در برابر ویروس کرونا استفاده می‌کنند با واکسن‌های دیگر چیست. Peter Marks، رئیس بخش واکسن سازمان FDA ادامه می‌دهد: امیدواریم بتوانیم اطلاعات ایمنی خود در این زمینه را نیز افزایش دهیم.

Sette عقیده دارد: با وجود ده نوع واکسن متفاوت، دست دانشمندان در زمینه تحقیق برای این مسئله باز است. هرچند که شرکت‌های سازنده واکسن، پس از انجام آزمایشات فراوان واکسن را در اختیار مردم قرار می‌دهند، اما باید در نظر داشته باشیم که اطلاعات بدست آمده پس از تزریق واکسن بر روی افراد مختلف نیز، اطلاعات ارزشمندی با خود به همراه دارد. در چند ماه آینده، آزمایشگاه‌های مختلف با تجزیه و تحلیل این دسته از اطلاعات می‌توانند واکسن‌ها را بیش از پیش ارتقا دهند. امروزه ما کوه ارزشمندی از داده در دسترس داریم.