چین چگونه مناطق بیابانی را به زمین‌های قابل کشت تبدیل می‌کند؟

چین و برخی کشورهای دارای مناطق بیابانی تلاش می‌کنند با فناوری‌های نوین این مناطق را به مناطق جنگلی و قابل‌ کشت تبدیل کنند تا امنیت غذایی و منابع طبیعی آن‌ها افزایش یابد، اما چنین اقداماتی در کنار پیامدهای مثبت خود، پیامدهای بدی هم برای اقلیم و محیط‌زیست به دنبال دارند. در این مطلب نگاهی به نحوه تبدیل بیابان به زمین‌های قابل کشت در چین داریم.

به گزارش سازمان ملل متحد اراضی خشک از جمله نواحی گسترده بیابانی، ۴۱.۳ درصد از کل خشکی زمین را فرا گرفته‌اند. بدون تردید اگر چنین بخش عظیمی از سیاره زمین به زمین‌های حاصلخیز و قابل‌کشت تبدیل شود، امنیت غذایی جهان به میزان بسیار زیادی افزایش پیدا می‌کند. چین به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان به‌دنبال دستیابی به این هدف است. این کشور بیش از ۹ میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد، اما تنها ۱۲ درصد از اراضی آن قابل‌ کشت هستند.

پروژه‌‌های عظیم چین برای تبدیل بیابان‌ها به مزارع و جنگل‌ها

در سال ۲۰۱۶ محققان دانشگاه «چونگ کینگ جیاوتونگ» (Chongqing Jiaotong University) چین مدعی شدند به فناوری جدید و مبتکرانه‌ای دست یافته‌اند که با بهره‌مندی از آن می‌توانند زمین‌های لم‌یزرع را به زمین‌های قابل‌کشت تبدیل کنند.

اگرچه ممکن است در نگاه اول تبدیل بیابان‌ها به مزارع از نظر کشاورزی، اقتصادی، جنگل‌زایی و مدیریت منابع طبیعی، اقدام بسیار منفعت بخشی به نظر برسد، اما از سوی دیگر تبدیل بیابان‌ها به زمین‌های قابل‌کشت می‌تواند از نظر تغییر اقلیم زمین، تنوع زیستی و لزوم توازن کلی زیست‌بوم، پیامدهای بدی را به دنبال داشته باشد.

در فناوری ایجاد شده توسط محققان دانشگاه چونگ کینگ جیاوتونگ چین برای انجام این کار، از نوعی چسب تهیه‌ شده از سلول گیاهی استفاده می‌شود که می‌تواند توانایی حفظ تمام عناصر لازم برای رشد گیاهان یعنی آب، مواد معدنی، هوا، میکروب‌ها و مواد مغذی برای رشد گیاهان در شن‌های بیابان را تقویت کند.

این چسب معجزه‌آسا در منطقه‌ای شنی در صحرای «اولان بوه» واقع در منطقه خودمختار مغولستان به وسعت ۱۶ هکتار استفاده شد. پس از گذشت مدتی از استفاده از این چسب، این منطقه کاملا بی‌آب‌وعلف و لم‌یزرع به مکانی مناسب برای پرورش گوجه، برنج، هندوانه، گل آفتابگردان و ذرت تبدیل شد.

طبق گفته پروفسور «یانگ چینگگو» (Yang Qingguo) از دانشگاه جیاوتونگ هزینه مواد مصنوعی و ماشین‌های موردنیاز برای تبدیل شن به خاک در مقایسه با هزینه‌های کشاورزی کنترل‌ شده و احیای اراضی کمتر است.

طبق گفته پژوهشگران چینی، میزان محصولات برداشت‌ شده در منطقه شنی تبدیل‌ شده به مزرعه در مقایسه با محصولات به‌دست‌آمده از مناطق حاصلخیز بیشتر بوده است و محصولاتی که در هر دو ناحیه کشت می‌شوند، به یک میزان آب نیاز دارند. در ضمن مقدار مواد مورد استفاده برای تقویت حاصلخیزی مناطق شنی، کمتر از میزان معمول مواد تقویت‌کننده خاک مورد استفاده برای پرورش سبزی‌ها در زمین‌های معمولی است.

این پژوهش با سرپرستی دو دانشمند به نام «یی ژیجیان» (Yi Zhijian) و «ژائو چاهوا» (Zhao Chaohua) انجام و نتایج آن در سال ۲۰۱۶ در نشریه‌ای انگلیسی‌زبان به نام Engineering که توسط آکادمی مهندسی چین (Chinese Academy of Engineering) منتشر می‌شود، به چاپ رسید. تکنیک این پژوهشگران چینی در «کنوانسیون سازمان ملل برای مبارزه با بیابان‌زایی» نیز با هدف جلوگیری از پیشرفت بیابان‌زایی تا سال ۲۰۳۰ از طریق مشارکت جهانی و استراتژی‌های بلندمدت ارائه شد.

پژوهش انجام‌شده در دانشگاه جیاتونگ، نخستین تلاش چینی‌ها برای تبدیل بیابان‌ها به مزارع قابل کشت نیست. چین در سال ۱۹۷۸ طرح بلندپروازانه دیگری را نیز تحت عنوان «Three-North Shelter Forest Program» اجرا کرد که در اغلب موارد با عنوان «Three-North Shelterbelt Program» یا «Great Green Wall» (دیوار بزرگ سبز) معرفی شده است. هدف اصلی این طرح جلوگیری از گسترش صحرای بزرگ «گبی» و آغاز پروژه‌های ایجاد جنگل در مناطق شمال شرقی، شمال و شمال غربی چین بوده است

این برنامه تاکنون توانسته در زمینه جلوگیری از گسترش بیابان‌ها، طوفان‌های شنی، فرسایش خاک، حفظ خاک و آب و حفظ امنیت کشاورزی خوب عمل کند. برنامه Shelter Forest قرار است تا سال ۲۰۵۰ تکمیل شود. طبق برنامه تا آن زمان ۳۵ میلیون هکتار از اراضی خشک به جنگل تبدیل خواهد شد. دولت چین مدعی است این برنامه بزرگ‌ترین پروژه جنگل‌زایی بلندمدت در جهان محسوب می‌شود.

طبق گزارش ارائه‌ شده از سوی سازمان آکادمی علوم چین (Chinese Academy of Sciences)، در چهار دهه گذشته بیش از 7.88 میلیون هکتار زمین به کاشت درختان اختصاص داده شده که برای محافظت از خاک و محصولات کشاورزی در برابر باد کاشته شده‌اند. در ضمن با اجرای این پروژه از تبدیل‌ شدن ۳۳۶,۲۰۰ میلیون هکتار زمین به مناطق سبز تبدیل شده و بیش از ۱۰ میلیون هکتار از علفزارها حفاظت یا احیا شده‌اند. پوشش علمی و جنگلی «فلات لوئس» (Loess Plateau) در حدود ۶۰ درصد افزایش یافته و از سوی دیگر تشکیل رسوب در رود زرد نیز کمتر شده است.

تصاویر ماهواره ناسا نیز گسترش چشمگیر پوشش جنگلی در خاک چین در ۲۰ سال گذشته به دلیل اجرای طرح‌های دولتی مختلف برای حفظ اراضی و جنگل‌زایی را کاملا تایید می‌کند.

انتقادات مطرح‌شده نسبت به پروژه‌های جنگل‌زایی چین

بخش‌هایی از پروژه جنگل‌زایی Shelter Forest، جنجال‌برانگیز به نظر می‌رسد، برای مثال در سال‌های آغازین اجرای این پروژه، پدیده کشت تک‌محصولی موجب شد تنوع زیستی برخی گونه‌های گیاهی کاهش یابد و بیماری در بین گیاهان پخش شود.

«جنیفر ال. ترنر» (Jennifer L. Turner)، مدیر انجمن محیط‌زیست چین (China Environment Forum) در گفتگویی با مجله نشنال جئوگرافیک در سال ۲۰۱۷ اذعان کرد که به لطف ایجاد برنامه دیوار بزرگ سبز مردم در هر مراسم بزرگی درخت‌های زیادی می‌کارند تا با گسترش بیابان‌ها مقابله کنند، اما پس از کاشت این گیاهان کسی به آن‌ها رسیدگی نمی‌کند و از بین می‌روند.

در این مجله همچنین به این نکته اشاره شده که ممکن است زیاده‌روی در کاشت درختان باعث شود تعداد درختان کاشته‌ شده در یک منطقه، بیش از ظرفیت آن منطقه باشد که باعث می‌شود درختان بدون اینکه انسان‌ها مقصر باشند، از بین بروند و نابود شوند. به همین دلیل در سال ۲۰۰۸ بانک جهانی به مسئولان امر چین توصیه کرد در برنامه‌های جنگل‌زایی و بیابان‌زدایی خود بیشتر به فکر کیفیت باشند تا کمیت.

چین برخلاف مشکلات کوچک و بزرگی که بر سر راه ایجاد جنگل در این کشور قرار دارند، همچنان بزرگ‌ترین پروژه جنگل‌زایی جهان را پیش می‌برد که نتایج مثبتی را هم به دنبال داشته است؛ زیرا رشد پروژه آغاز شده در ناحیه شمالی کشور از ۵ درصد به ۱۳ درصد افزایش یافته و بخش‌هایی از صحرای گبی در حال تبدیل‌ شدن به منطقه‌ای با خاک حاصلخیز با سبزیجات سالم و بدون مریضی هستند و میزان بارش نیز در این مناطق افزایش پیدا کرده است

یکی دیگر از اقدامات موفق انجام‌ شده در این پروژه، تبدیل صحرای «Maowusu» در منطقه مغولستان داخلی چین به بیشه‌‌زار و تپه‌های سرسبز است. تا سال 2020، 24.93 درصد از اراضی این منطقه با کاشت سبزی‌ها احیا شد. این نواحی بیابانی که قبلا جزو چهار ناحیه بیابانی بزرگ چین بود، اکنون به‌عنوان ناحیه‌ای بیابانی از نقشه تقریبا حذف شده است

چین علاوه اجرای برنامه دیوار بزرگ سبز، اقدامات دیگری نیز برای جلوگیری از رشد بیابان‌ها انجام داده است. وضع قوانین مرتبط با این موضوع از اوایل دهه 2000 شروع شده و در این قوانین به مشکلات مربوط به تبدیل مزارع و چراگاه‌ها به مناطقی با پوشش جنگلی و علفزار توجه شده است.

تلاش‌های جهانی برای تبدیل بیابان‌ها به جنگل‌ها

افزایش تبدیل بیابان‌ها و نواحی خشک به نواحی سبز و جنگلی به معنای افزایش امنیت غذایی، افزایش بارش، افزایش میزان محصولات، کاهش فرسایش خاک و کاهش تجزیه اراضی است. به همین دلیل تحقق چنین هدفی اهمیت بسیار زیادی دارد و علاوه بر برنامه‌ها و پروژه‌های در حال اجرا در چین، در سایر نقاط جهان نیز اقدامات مشابهی در حال انجام است که در ادامه به‌صورت مختصر با آن‌ها آشنا می‌شویم.

• نانو ذرات خاک رس مایع یا Liquid Nano Clay (LNC): این روش شیوه‌های خاص برای عمل‌آوری شن است که در آن شن‌ها با پوششی از خاک رس پوشانده می‌شوند و به‌این‌ترتیب دیگر خشک نیستند و می‌توانند آب را در خود نگه دارند. این روش توسط دانشمندی نروژی به نام «کریستین مرتن اولسن» در سال ۲۰۰۵ ایجاد شده است. اولسن مدعی است این روش هرگونه شن فقیری را به خاکی حاصلخیز با توانایی پرورش میزان بالایی از محصولات تبدیل کند.

• در سال 2018 شرکت Desert Control که توسط اولسن تاسیس شده، همکاری خود را با مرکز بین‌المللی کشاورزی بیوسالین دبی برای انجام آزمایشات آزمایشگاهی و میدانی آغاز کرد تا توانایی بالقوه مرکز بین‌المللی کشاورزی بیوسالین برای تبدیل اراضی بیابانی امارات متحده عربی به بیشه‌زارها و مناطق حاصلخیز افزایش یابد. فیصل الشمری، مخترع اماراتی آزمایشی را انجام داد که در آن یک منطقه را با استفاده از روش LNC و منطقه دیگری را بدون بهره‌مندی از این روش تبدیل به مزرعه کرد. پس از انجام این آزمایش مشخص شد در زمینی که با استفاده از روش LNC به مزرعه تبدیل‌ شده، ۱۸ مترمکعب آب برای پرورش محصولات مورد استفاده قرار گرفته، اما در زمین دوم ۱۳۸ مترمکعب آب مصرف شده است. شرکت Desert Control که به این موفقیت بزرگ دست یافته، قصد دارد از این روش خود در مقیاس گسترده‌تری نیز استفاده کند و فرایند بیابان‌زدایی در امارات متحده عربی را سرعت ببخشد. دولت امارات متحده عربی نیز به روش LNC به چشم روشی کارآمد و قابل‌اعتماد برای افزایش امنیت غذایی کشور نگاه می‌کند.

• سامانه آبفشان دورانی: این روش نوعی تکنیک آبیاری کارآمد محسوب می‌شود که در دهه ۱۹۴۰ توسط کشاورزی آمریکایی به نام «فرانک زیباخ» (Frank Zybach) به‌منظور احیای زمین‌های کشاورزی پس از طوفان‌های گردوغبار شدیدی موسوم به «داست بول» (dust bowl) که آسیب‌های بسیار زیادی به این زمین‌ها وارد می‌کند، ایجاد شد و امروزه برای احیای زمین‌های خشک و لم‌یزرع کشورهایی مثل لیبی، هند و امارات متحده عربی به کار گرفته می‌شود. در این روش آبیاری که با هدف جلوگیری از تبخیر آب طراحی شده، سیستم آبیاری آب‌پاشی و آبیاری قطره‌ای با یکدیگر ترکیب شده‌اند و آب از یک نقطه مرکزی به‌صورت دورانی در نقاط مختلف زمین توزیع می‌شوند.

• زمین‌های بیابانی و خشک بیش از ۹۰ درصد وسعت کشور مصر را تشکیل می‌دهند، اما مقامات مسئولین این کشور با عزمی راسخ متعهد شده‌اند از گسترش بیابان‌زایی در این کشور جلوگیری و مناطق خشک آن را به زمین‌های قابل کشت تبدیل کنند. انجام پروژه‌های مختلف جنگل‌زایی و بیابان‌زدایی مصر از ۱۹۹۸ آغاز شده و تا سال ۲۰۲۰ ادامه داشته است که از میان آن‌ها می‌توانیم به استفاده از روش LNC و استفاده از کمپوست برای ایجاد و تشکیل خاک اشاره کرد. در پروژه Serapium Forest (جنگل سرپیوم) ۲۰۰ هکتار از اراضی بیابانی مصر جنگل‌کاری شده و این مناطق با آب فاضلاب تصفیه‌ شده آبیاری شده‌اند. دولتمردان این کشور امیدوارند در سال‌های آتی نیز بتوانند با بهره‌مندی از روش‌های مشابه، زمین‌های قابل‌کشت بیشتری ایجاد کنند. 

• در سال ۲۰۰۷ یازده کشور آفریقایی برای ایجاد دیوار سبز بزرگ آفریقایی (Great African Green Wall) مشارکت خود را با یکدیگر با سرپرستی اتحادیه آفریقا آغاز کردند. هدف از آغاز این پروژه جنگل‌زایی بسیار گسترده جهت ایجاد دالانی طبیعی به طول 8 هزار کیلومتر در سراسر آفریقا تا سال ۲۰۳۰ است. سنگال مدیریت احیای  ۸۰۰ هزار هکتار از زمین‌های تجزیه‌ شده این کشور را برعهده گرفته و نیجریه هم قصد دارد ۱۴۹ میلیون درخت بکارد. کشور اتیوپی نیز موفق شده 5.5 میلیارد اصله گیاه را برای کاشت در اراضی داخل این کشور پرورش دهد، البته با وجود اینکه بیش از نیمی از برنامه زمانی این پروژه عظیم سپری شده است، تنها ۴ درصد از مناطق هدف، دارای پوشش گیاهی شده است.

• جزیره مائوجی (Mauji Island) در ایالت آسام هند که منطقه‌ای بایر و بی‌آب‌وعلف محسوب می‌شود، با همت مردی به نام جاداو پائنگ (Jadav Payeng) که به مرد جنگلی هند شهرت دارد، به جنگلی پربار با وسعت ۵۵۰ هکتار تبدیل شد و درختان سراسر جزیره را فرا گرفتند. جاداو پائنگ از نوجوانی درختکاری را برای جلوگیری از فرسایش خاک شروع کرده و قصد دارد کاشت درخت در جزیره مائوجی را تا ۴۰ سال آینده نیز ادامه دهد. اخیرا او همکاری خود را با اعضای سازمان مردم‌نهاد «Fundación Azteca» در مکزیک برای کاشت ۷ میلیون اصله درخت در این کشور نیز آغاز کرده است.

• در سال ۲۰۱۹ دولت هند برنامه‌ای مفهومی با عنوان دیوار سبز بزرگ هند (Great Green Wall of India) را با هدف ایجاد دهلیز سبز به طول ۱۴۰۰ کیلومتر در این کشور از «پربندر» تا «پانی‌پت»، معرفی کرد. این پروژه در صورت اجراشدن می‌توانست زمین‌های خشک کشور را با جنگل‌کاری عظیم به مناطق سبز تبدیل کند. 

• «شیام سوندار ژیانی» (Shyam Sundar Jyani)، برنده جایزه ۲۰۲۱ Land for Life کنوانسیون سازمان ملل برای مبارزه با بیابان‌زایی، 2.5 میلیون اصله درخت در ایالت راجستان کاشته است. او قصد داشت در این طرح عظیم با کمک بومیان ایالت، مناطق خشک را زیر پوشش درختان بومی این منطقه ببرد و برای این کار هزاران کشاورز بومی منطقه را استخدام کرد.

پیامدهای مثبت و منفی تبدیل‌ بیابان به مناطق قابل‌ کشت

درصورتی‌که تمام نواحی خشک زمین به مزارع و مناطق جنگلی و سبز تبدیل شوند، با پیامدهای مثبت و منفی قابل‌توجهی در رابطه با حیات بشر مواجه می‌شویم که تعدادی از آن‌ها را در ادامه بیان خواهیم کرد. 

• در حال حاضر وجود امنیت غذایی در سراسر جهان معضل بزرگی است. طبق گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۹، هم‌اکنون در حدود ۷۵۰ میلیون نفر از جمعیت جهان با بحران عدم امنیت غذایی شدید یا فوق شدید مواجه هستند و در صورت تبدیل‌ شدن نواحی خشک به مزارع، کشاورزی می‌تواند برای پایان دادن به معضل عدم امنیت غذایی، به‌اندازه کافی رشد کند.

• با تبدیل نواحی خشک به مناطق جنگلی، فضای بیشتری برای تداوم حیات گونه‌های جنگلی ایجاد می‌شود و تنوع زیستی این نواحی افزایش پیدا می‌کند، اما از سوی دیگر حیات گونه‌های جانوری وابسته به بیابان‌ها به خطر می‌افتد و این موضوع به هم خوردن توازن  زیست‌بوم را به دنبال دارد.

• بیابان‌ها نقشی کلیدی در تنظیم دمای زمین دارند و محیط خشک آن‌ها مکانی مناسب برای تشکیل و تجمیع مواد معدنی مفید مثل پتاسیم، سدیم متابورات، سنگ گچ، نیترات و سایر مواد مشابه است. درصورتی‌که تمام مناطق خشک زمین از بین بروند، اقلیم زمین تحت تاثیر منفی قرار خواهد گرفت و ممکن است در آینده تنوع مواد معدنی کاهش یابد. 

• حیات طیف گسترده‌ای از گونه‌های جانوری و گیاهی به بیابان‌ها گره خورده و در حال حاضر 2.1 میلیارد نفر از جمعیت جهان ساکن مناطق خشک و بیابانی هستند و به زندگی در این مناطق عادت کرده‌اند. تغییر بیابان‌ها به مناطق قابل‌ کشت، این بخش عظیم از جمعیت جهان را با چالش‌های بزرگی مواجه می‌کند و این افراد باید خود را با محیط جدید زندگی‌شان وقف دهند که کار چندان آسانی نیست و زمان زیادی می‌طلبد.

• مناطق جنگلی می‌توانند دی‌اکسیدکربن تولید شده توسط بشر را به میزان زیادی کاهش دهند؛  بنابراین افزایش جنگل‌ها می‌تواند شدت گرمایش جهانی را کاهش دهد. اگرچه با وجود اینکه درختان قادرند از طریق فتوسنتز دی‌اکسیدکربن زیادی را جذب کنند، اما از سوی دیگر درختان یک سری مواد شیمیایی پیچیده تولید می‌کنند که می‌توانند باعث گرم شدن زمین شوند. ممکن است درختان دارای برگ‌های تیره با جذب نور خورشید نیز باعث افزایش دمای سیاره زمین شوند. نتایج آزمایشی نشان می‌دهد تاثیر جنگل‌ها در افزایش دمای سیاره زمین، تاثیر آن‌ها در کاهش دمای جهانی را نسبتا یا حتی کاملا خنثی می‌کند.

• تبدیل بیابان‌ها به جنگل‌ها می‌تواند باعث افزایش بارش و به دنبال آن افزایش سطح منابع آب شیرین جهان شود؛ چنین اتفاقی می‌تواند مشکل کمبود منابع آبی را تا حد بسیار زیادی برطرف کند. در حال حاضر یک‌پنجم از جمعیت سیاره زمین با مشکل کمبود منابع آبی مواجه هستند.  البته در حال حاضر دست‌یابی به چنین هدفی کاملا دور از ذهن است و مشخص نیست با افزایش میزان بارش چه تغییراتی در اقلیم زمین ایجاد شود.

در پایان باید بگوییم سبز کردن بیابان‌ها چالش دشواری محسوب می‌شود، اما تلاش‌های در حال انجام در چین و سایر نقاط جهان برای جنگل‌زایی و گسترش مزارع در مقیاس گسترده، می‌تواند نویددهنده آینده بهتر با مواد غذایی و منابع طبیعی کافی برای جهانیان باشد.