اسرار مرد یخی ۵۰۰۰ ساله: از مشهورترین مومیایی اروپا چه می‌دانیم

بقایای مردی که پنج‌هزارسال پیش در آلپ کشته شد و به عنوان «مشهورترین مومیایی اروپا» شناخته می‌شود، همچنان جزئیاتی را درمورد زندگی عصر نوسنگی آشکار می‌کند و دیدگاه‌هایی را هم درمورد سلامت مدرن به ما می‌دهد. سی‌سال پیش، مشهورترین مومیایی اروپا در حاشیه دریاچه‌ای با ارتفاع تقریباً دو مایل در آلپ اوتستال در مرز اتریش و ایتالیا، کشف شد.

بقایای اوتسی که بیش از پنج‌هزارسال به طور طبیعی و توسط خورشید، باد و دمای منجمدکننده حفظ شده بود به سرعت به عنوان پدیده‌ای جهانی مطرح شد و تبدیل به موضوع کتاب‌ها و مستندهای بی‌شماری گشت و حتی یک فیلم به بازسازی زندگی او در اروپای دوره نوسنگی و قتل خشونت‌آمیزش پرداخت.

امروزه، محققان درموزه باستان‌شناسی تیرول جنوبی در شهر بولزانوی ایتالیا از اوتسی نگهداری می‌کنند؛ جایی که بدن او در اتاقی سرد با دمای ثابت 21.2- درجه فارنهایت، نگهداری می‌شود. بقایای اوتسی، چهار یا پنج‌بار در طول سال با آب استریل اسپری می‌شود تا پوششی یخی و محافظ برایش ایجاد شود که مومیایی مرطوب بماند. (مومیایی که به جای محیط خشک در محیطی مرطوب محافظت می‌شود.)

در سال به طور میانگین، حدود سیصدهزارنفر به بولزانو سفر می‌کنند تا از طریق پنجره‌ ضخیم شیشه‌ای که به اتاق یخ‌زده او دید دارد، به این مرد یخی باستانی بنگرند. به همین اندازه، محققان هم خواهان اوتسی هستند، آن‌ها به دنبال فرصتی نادر برای مطالعه بقایای محافظت شده مردی هستند که مدت‌ها پیش از ظهور نخستین شهرهای اروپا و یا حتی ساخته شدن نخستین اهرام مصر، زندگی می‌کرد.

اُلیور پِشِل، پاتولوژیست ساکن مونیخ، که مسئول حفاظت اوتسی است، می‌گوید:«اوتسی در نظر من بهترین بدن انسانی در جهان است که مورد بررسی قرار گرفته.» در اینجا، از آنچه که سه‌دهه پژوهش درباره زندگی و مرگ این مرد یخی نشان داده است و آنچه که مطالعات آینده ممکن است که بر روی این بقایای خارق‌العاده نشان دهد، می‌گوییم.

اوتسی که بود؟

اوتسی مردی لاغر و کوتاه بود (حدوداً 160سانتی‌متر ) و به هنگام مرگ حدود چهل‌وشش سال داشت. او چپ‌دست بود و سایز کفشش با توجه به استانداردهای امروزی آمریکا هشت بود. چشم‌هایش، برای مدت‌ها تصور می‌شد که آبی است، اما بررسی‌های ژنتیکی چیز دیگری را نشان داد. آلبرت زینک، سرپرست موسسه مطالعات مومیایی EURAC در بولزانو که بسیاری از تحقیقات اصلی درمورد اوتسی را انجام داده است، می‌گوید:«ما می‌توانیم اثبات کنیم که او چشمانی قهوه‌ای، موهایی به رنگ قهوه‌ای تیره و رنگ پوست معمولی مدیترانه‌ای داشت.»

گروه خونی این مرد یخی O بوده، نارسایی لاکتوز داشته و به یک ناهنجاری نادر ژنتیکی مبتلا بود که مانع از شکل‌گیری دوازدهمین جفت دنده او شده بود. او از پوسیدگی دندان، انگل‌هایی در روده، بیماری لایم و درد زانو، لگن و شانه‌ها رنج می‌برد. شصت‌ویک تتوی او نشان‌دهنده نقاطی است که استخوان‌ها و زانویش نشان از ساییدگی و پارگی داشتند. اوتسی در طول زندگی‌اش، بینی و چندین دنده‌اش را شکسته بود و همچنین شیارهای افقی بر روی ناخن‌هایش نشان از آن دارد که چندماهی قبل از مرگش، بارها دچار اضطراب شده بود. او از نظر ژنتیکی مستعد آرتریوسکلروز بوده و سی‌تی‌اسکن نیز تایید می‌کند که وی قدیمی‌ترین مورد شناخته شده از بیماری قلبی در دنیا است.

طبق تاریخ‌گذاری براساس کربن، اوتسی تقریباً پنج‌هزارودویست‌سال پیش زندگی می‌کرد.(3350-3110 پیش از میلاد)

براساس امضای ژنتیکی اوتسی، او از کشاورزان مهاجر دوره نوسنگی بوده است که حدود هشت‌هزار تا شش‌هزارسال پیش از طریق آناتولی (ترکیه امروزی)، جایگزین شکارچی-گردآورنده‌های دوره پارینه‌سنگی در اروپا شدند. میراث ژنتیکی او از سمت مادری در جمعیت‌های امروزی، دیگر وجود ندارد. اما از سمت پدری در گروه‌هایی که در مدیترانه، به خصوص ساردینیا زندگی می‌کنند، یافت شده است.

اوتسی چه پوشیده بود؟

اوتسی در حالی پیدا شد که تنها یک لنگه کفش برپا داشت، اما بسیاری از متعلقاتش بعدها در اطراف محوطه‌ای که او پیدا شده بود، یافت شدند. شلوار و بالاپوش اوتسی از پوست بز و گوسفند ساخته شده بود. کلاه خز او هم از خرس قهوه‌ای بود.

اوتسی با خودش چه چیزهایی حمل می‌کرد؟

این مرد یخی با کوله‌ای با قاب چوبی در آلپ اوتستال قدم برمی‌داشت، درحالی که تیردانی از پوست گوزن با بیست‌تیر-که تنها دوتای آن‌ها سرپیکان داشتند-را حمل می‌کرد. او همچنین خنجری از جنس سنگ چخماق با خود داشت که با ابزاری ساخته شده از چوب درخت لیمو تیز شده بود.

یکی از مهم‌ترین ابزارهایی که اوتسی با خود داشت، تبر مسی او است که دسته‌ای از جنس درخت سرخدار دارد. این شی، ابزاری غنی در دوره خود محسوب می‌شد و کشف آن باعث شد تا محققان متوجه شوند که شروع عصر مس در اروپا، هزارسال زودتر از آنچه پیش از این تصور می‌کردند، باشد.

آخرین غذای اوتسی

اوتسی در ساعاتی پیش از مرگش  غذایی دلچسب، متشکل از گندم، گوزن قرمز و بز کوهی خورده بود. شناسایی معده اوتسی توسط محققان با استفاده از سی‌تی‌اسکن هجده‌سال به طول انجامید.

مرگ اوتسی

بریدگی‌ای بین شست و انگشت اول اوتسی، نشان از آن دارد که او چندروزی قبل از مرگش تحت ضربات چاقو قرار گرفته بود. این زخم، همچنان درحال بهبودی بود که دوباره تیری به سرخرگش در شانه پشت چپ او اصابت کرد. او احتمالاً زمان داشته است که بتواند به زمین بنشیند و حتی شاید سعی کند تا تیر را به بیرون بکشد، اما احتمال کمی دارد که توانسته باشد، قبل از خون‌ریزی و مرگش به آن برسد.

این مرد یخی خون‌ریزی مغزی قابل توجهی هم داشته است، اما متخصصان درمورد علت آن اختلاف نظر دارند. آیا کسی او را با ضربه‌ای به سرش کشته است؟ آیا افتاده و سرش به سنگی خورده است؟ پِشِل می‌گوید که برای هیچ‌یک از این دو سناریو شواهد خوبی نمی‌بیند.

اوتسی چگونه و به طور طبیعی مومیایی شد؟

طبق بررسی دانه‌های گرده و برگ‌های درخت افرایی که اوتسی با خودش حمل می‌کرد، احتمالاً در اوایل تابستان مرده است. یک نظریه مبنی بر آن است که بادهای گرم تابستانی، موجب خشک شدن او شده است. اما پِشِل می‌گوید که دمای سرد در کوهستان مرتفع بود که باعث حفظ این مرد یخی شد.

آنچه از روده اوتسی می‌دانیم

درحالی که صدها مطالعه بر روی اوتسی انجام شده است، مطالعات بیشتری نیز در حال انجام است. موسسه مطالعات مومیایی، ژنوم اوتسی را توالی‌یابی کرده است و درحال بررسی ژنتیکی میکروبیوم روده او هستند. زینک می‌گوید:«ما می‌خواهیم از همه باکتری‌هایی که در معده و روده‌های او زندگی می‌کردند، سردرآوریم.»

به نظر می‌رسد که تنوع فلور روده ما، به سلامتی ما مرتبط است. بنابراین، محققان مشتاق‌اند تا ترکیبات روده اوتسی را مطالعه کنند.

یکی از اولین یافته‌ها، مربوط به مطالعه‌ای در حال انجام در دانشگاه ترنتو در ایتالیا است که شامل اوتسی و 6500 نفر از افراد مدرن می‌شد. این مطالعه، نشان داد که این مرد یخی سه سویه از چهار سویه باکتری Prevotella copli را در بدن خود داشت.

کشفی دیگر، حاکی از آن است که روده اوتسی حاوی هلیکوباکتر پیلوری است. باکتری‌ای که امروزه در نیمی از جمعیت دنیا پیدا می‌شود، با پیامدهای شدید یا مرگبار برای حدود ده‌درصد از ما. سویه غالب هلیکوباکتر پیلوری امروزه در اروپا، ترکیبی از سویه‌های آسیایی و آفریقایی است. سویه یافت شده در بدن اوتسی، تقریباً به صورت خالص آسیایی است، که می‌تواند حاکی از آن باشد که سویه آفریقایی پس از مرگ او به اروپا رسیده است. این امر حاوی پیامدهایی بر این بحث است که آیا هلیکوباکتری پیلوری عضوی طبیعی در فلور روده ما است یا احتیاج دارد که به محض شناسایی با آنتی‌بیوتیک درمان شود.

مطالعه‌ای دیگر بر روی میکروبیوم‌های روده اوتسی، موجب یافت شدن نیای سویه کلوستریدیوم پرفرنژنس شد که امروزه علت شایع مسمومیت غذایی است.

یک اوتسی بهتر

شهر بولزانو برنامه دارد تا یک موزه باستان‌شناسی جدید در چندسال آینده بسازد تا هم اوتسی و هم مجموعه‌ای غنی‌تر از دست‌سازه‌های تیرولانی را در خود جای دهد.

تقلید از طبیعت:

برای درک بهتر فرایند طبیعی‌ای که موجب حفظ اوتسی در طول پنج‌هزاره شده است  محققان در موسسه مطالعات مومیایی در حال بررسی بقایای یک بز کوهی اروپایی هستند که به طور طبیعی حفظ شده است. این بز کوهی اروپایی در تابستان سال2020 در همان ناحیه‌ای که اوتسی پیدا شده بود، یافت شد.

با اینکه این جانور تنها چندصدسال سن دارد، نحوه حفاظتش مشابه اوتسی است. محققان با تغییر دادن درجه رطوبت و حرارت بر روی بقایای این حیوان می‌خواهند درک بهتری از این داشته باشند که چگونه این عوامل بر روی حفاظت تاثیر می‌گذارد. محققان همچنین، درحال مطالعه اجتماعات میکروبی این حیوان در داخل و خارج بدن او هستند. زینک می‌گوید:«ما می‌دانیم که باکتری‌ها و قارچ‌ها در دمای سرد هم می‌توانند زنده بمانند، بنابراین شاید اگر چیزی را تغییر دهید آن‌ها دوباره شروع به رشد کنند.»

پژوهش غیرقابل تصور 2050:

پیشرفت در حوزه فناوری، کلیدی برای گشودن رازهای اوتسی خواهد بود. ژنوم پنج‌هزارساله او در سال 2012 رمزگشایی شد. اما زینک می‌گوید که حتی در آن زمان هم انتظار آن را نداشت که محققان روزی بتوانند میکروبیوم این مرد یخی را بازسازی کنند. او می‌گوید:«این روش‌ها خیلی سریع توسعه پیدا کردند و درحال حاضر ما داده‌های بسیاری به دست آورده‌ایم.»

تحقیقات آینده می‌تواند بر روی عملکرد بدن اوتسی، شامل پروتئین‌ها، لیپیدها و آنزیم‌های موجود در بافت‌های بدن او متمرکز شود. این تحقیقات می‌تواند اطلاعاتی را درمورد سیستم ایمنی اوتسی به ما بدهد.

در همین حین سرپرستان و کسانی که اوتسی تحت حفاظت آنان قرار دارد، باید بین قرار دادن این مومیایی برای تحقیقات و اطمینان از عدم تکرار بیش از حد این پژوهش‌ها، تعادلی را برقرار کنند. موزه هرساله حدود ده تا پانزده درخواست برای انجام مطالعاتی بر روی اوتسی دریافت می‌کند. کمیته‌ای از متخصصان از دانشگاه‌های مختلف و موزه نیز هردرخواست را بررسی می‌کنند.

پِشِل می‌گوید:«ما هیچ ایده‌ای نداریم که محققان در سال 2050 چه روش‌های علمی‌ای خواهند داشت. باید اوتسی را در بهترین شرایط نگه داریم تا تحقیقات در بیست، سی‌سال آینده نیز امکان‌پذیر باشد.»