بیماری خودایمنی و هرآنچه که باید از آن بدانید

بیماری خودایمنی یا اُتوایمیون (Autoimmune Disease) زندگی بسیاری از افراد را تحت‌الشعاع قرار داده است. با این حال، ابهامات و سؤالات بسیاری در این زمینه وجود دارد: اما خستگی وناتوانی پیامد یک زندگی پر استرس است یا ممکن است پای یک بیماری خودایمنی در میان باشد؟ علل ابتلا به این بیماری چیست و چگونه می‌توان آن را تشخیص داد؟ و آیا درمانی قطعی دارد؟

بیماری خودایمنی چیست؟

بیماری خودایمنی شرایطی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بدن خود حمله می‌کند. یک سیستم ایمنی سالم از بدن در برابر بیماری و عفونت‌ها دفاع می‌کند و هنگامی که وجود ویروس و باکتری را احساس کند، ارتشی از سلول‌های جنگنده را برای حمله به آن‌ها می‌فرستد.

معمولاً سیستم ایمنی می‌تواند تفاوت بین سلول‌های خارجی و سلول‌های خود را تشخیص دهد. اما در صورت بروز اختلال، به اشتباه به سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌های سالم حمله می‌کند: سیستم ایمنی بخشی از بدن شما مانند مفاصل یا پوست را به عنوان یک عامل خارجی اشتباه می‌گیرد و پروتئین‌هایی به نام اتوآنتی بادی را آزاد می‌سازد که به سلول‌های سالم حمله می‌کنند. این حملات که بیماری خودایمنی نامیده می‌شوند، می‌توانند عملکرد بدن را تضعیف ساخته و حتی زندگی فرد را به خطر بیندازند.

برخی بیماری‌های خودایمنی تنها یک اندام را هدف قرار می‌دهند، همانند دیابت نوع 1 که به لوزالمعده آسیب می‌رساند. سایر بیماری ها ،مانند لوپوس، می‌توانند کل بدن را تحت تأثیر قرار دهند.

دلیل بروز بیماری خودایمنی چیست؟

محققان هنوز دقیقاً نمی‌دانند که چه عاملی سبب ایجاد اختلال در عملکرد سیستم ایمنی می‌شود.  با این حال، برخی از افراد بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به بیماری خودایمنی هستند. بر اساس مطالعات، این بیماری‌ها احتمالاً ناشی از تعاملی بین عوامل ژنتیکی و محیطی است. ویژگی‌هایی از قبیل جنسیت، نژاد، و قومیت با احتمال ابتلا این بیماری در ارتباطند.

بر اساس یک مطالعه در سال 2014، زنان دو برابر مردان به انواع بیماری‌ خودایمنی مبتلا می‌شوند. این بیماری اغلب در سنین باروری، 15 تا 44 سالگی، پدیدار می‌شود.

• نور خورشید

قرار گرفتن در معرض اشعه ماوراء بنفش نور خورشید ممکن است سبب ایجاد بیماری خودایمنی درماتومیوزیت در میان کودکان و نوجوانان شود.این بیماری با ضعف عضلانی و ضایعات پوستی همراه است.

• فقر در دوران کودکی

محققان ارتباطی بین وضعیت اجتماعی-اقتصادی ضعیف در دوران کودکی و بیماری خودایمنی آرتریت روماتوئید در بزرگسالی کشف کرده‌اند. وضعیت اجتماعی-اقتصادی ضعیف در دوران کودکی و سطح تحصیلات پایین تر والدین ارتباط مستقیمی با اعتیاد پدر و مادر و حتی فرزندان دخانیات دارد.

• عوامل ژنتیکی

محققان عوامل خطرناک ژنتیکی اولیه مرتبط با بیماری‌های عضلانی خودایمنی را در مناطق قفقازی اروپا و ایالات متحده شناسایی کرده‌اند.

برخی از انواع بیماری خودایمنی در میان اقوام خاصی شایع‌تر است. به عنوان مثال، لوپوس افراد آفریقایی-آمریکایی و اسپانیایی‌تبار را بیشتر از سفیدپوستان تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بروز برخی دیگراز بیماری‌ها، مانند ام‌اس (مولتیپل اسکلروزیس) و لوپوس، در میان خانواده‌ها رایج‌تر است؛ همه اعضای یک خانواده لزوماً بیماری مشابهی ندارند، اما مستعد ابتلا به یک بیماری خود ایمنی می‌شوند.

• عوامل محیطی

روند رو به رشد ابتلا به بیماری خودایمنی فرضیه تأثیر عوامل محیطی، مانند آلودگی‌ها و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، را تقویت نموده است:

تعامل ژن با محیط

مکانیسم تعامل ژن با محیط نشان می‌دهد که خطر ژنتیکی بیماری خودایمنی آرتریت روماتوئید با آلاینده‌های محیطی مانند دود سیگار افزایش می‌یابد. هم‌چنین، تحقیقات سیگار کشیدن را با تعدادی از بیماری‌های خود‌ایمنی از جمله لوپوس، آرتریت روماتوئید، پرکاری تیروئید و ام‌اس مرتبط دانسته‌اند.

مواد شیمیایی کشاورزی

قرار گرفتن در معرض برخی آفت‌کش‌ها ممکن است در بروز بیماری خودایمنی آرتریت روماتوئید در کارگران مزرعه نقش داشته باشد.

جیوه ارگانیک

متیل جیوه، حتی در سطوحی که بی‌خطر تلقی می‌شود، ممکن است با ایجاد آنتی‌بادی‌های خودایمنی در زنان در طول سنین باروری مرتبط باشد. این آنتی بادی‌ها می‌توانند به نوبه خود منجر به بیماری‌های خود ایمنی مانند بیماری التهابی روده، لوپوس، آرتریت روماتوئید و ام‌اس شوند.

• وزن

 اضافه وزن یا چاقی خطر ابتلا به بیماری خودایمنی آرتریت روماتوئید یا آرتریت پسوریاتیک را افزایش میدهد که می‌توانند ناشی از افزایش فشار بیشتر به مفاصل یا ایجاد التهاب حاصل از تولید بافت چربی باشد.

• تغذیه

رژیم غذایی غربی نیز یکی دیگر از عوامل مشکوک در ایجاد یک بیماری خودایمنی است. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که خوردن غذاهای پرچرب، با قند بالا و بسیار فرآوری شده سبب ایجاد التهاب می‌شوند که در نتیجه آن ممکن است منجر به یک پاسخ ایمنی شوند. 

ویتامین D ممکن است نقش به‌سزایی در جلوگیری از اختلال عملکرد سیستم ایمنی در افراد مسن داشته باشد. هم‌چنین مطالعات نشان داده‌اند که رژیم غذایی می‌تواند  بیماری خودایمنی لوپوس را بهبود یا بدتر سازد.

• دارو

برخی از داروهای فشار خون یا آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند فرد را مستعد ابتلا به لوپوس ناشی از دارو کنند که اغلب شکل خوش‌خیم‌تری از لوپوس است. هم‌چنین داروهای خاصی که برای کاهش کلسترول استفاده می‌شوند، به نام استاتین‌ها، می‌توانند باعث ایجاد بیماری خودایمنی میوپاتی شوند. میوپاتی یک بیماری خودایمنی نادر است که سبب ضعف عضلانی می‌شود.

انواع بیماری خودایمنی

بیش از 80 بیماری خودایمنی وجود دارد. از این بین دیابت نوع 1، آرتریت روماتوئید، پسوریازیس، آرتریت پسوریاتیک، لوپوس و بیماری‌های تیروئیدی در میان زنان رایج‌تر است. در ادامه به بررسی شایع‌ترین بیماری‌های خودایمنی می‌پردازیم:

دیابت نوع 1

لوزالمعده هورمون انسولین را تولید می‌کند که در تنظیم سطح قند خون نقش دارد. دیابت نوع 1 به سلول‌های تولید کننده انسولین در لوزالمعده آسیب می‌رساند و آن‌ها را از بین می‌برد.

قند خون بالا می‌تواند به رگ‌ها و اندام‌های خونی از جمله قلب، کلیه‌، چشم‌ و اعصاب آسیب برساند.

اسکلروز چندگانه (اِم‌اِس - MS)

بیماری خودایمنی ام‌اس به غلاف میلین، پوشش محافظ اطراف سلول‌های عصبی در سیستم عصبی مرکزی، آسیب می‌رساند و در اثر آن، سرعت انتقال پیام‌ها بین مغز و نخاع از سایر اندام‌ها و به آن‌ها، کاهش می‌یابد.

در نتیجه این آسیب بیمار دچار بی حسی، ضعف، مشکلات تعادلی و دشواری در راه رفتن می‌شود. بیماری اسکلروز چندگانه به اشکال و سرعت پیشرفت متفاوت ظاهر می‌شود. طبق یک مطالعه در سال 2012، حدود 50 درصد از افراد مبتلا به ام‌اس، پس از 15 سال از ابتلا به این بیماری، در راه رفتن به کمک نیازمند خواهند بود.

آرتریت روماتوئید (آراِی - RA)

در آرتریت روماتوئید سیستم ایمنی بدن به مفاصل حمله می کند. این حمله باعث قرمزی، گرمی، درد و سفتی مفاصل می شود. برخلاف استئوآرتریت (آرتروز)، که معمولاً با افزایش سن افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، آرتریت روماتوئید می‌تواند از 30 سالگی یا زودتر شروع شود.

پسوریازیس

سلول‌های پوستی به صورت طبیعی رشد می کنند و زمانی که دیگر نیازی به آن‌ها نیست، می‌ریزند. پسوریازیس سبب تکثیر غیرعادی و سریع‌تر سلول‌های پوستی می‌شود. در نتیجه، سلول‌های اضافی لکه‌های قرمز، ضخیم و ملتهب را تشکیل می‌دهند که معمولاً با پوسته‌های سفید نقره‌ای روی پوست روشن‌تر همراه است. در پوست های تیره‌تر، پسوریازیس می تواند به رنگ بنفش یا قهوه ای تیره با پوسته های خاکستری ظاهر شود.

آرتریت پسوریاتیک

تا 30 درصد از افراد مبتلا به پسوریازیس دچار تورم، سفتی و درد در مفاصل خود نیز می‌شوند. این پدیده آرتریت پسوریاتیک نام دارد.

لوپوس اریتماتوز سیستمیک (اِس‌اِل‌ای - SLE)

لوپوس در ابتدا در دهه 1800 میلادی، به دلیل ایجاد ضایعات پوستی، به عنوان یک بیماری پوستی معرفی شد. اما به مرور پزشکان دریافتند که لوپوس سیستمیک، شایع‌ترین نوع این بیماری، در واقع بسیاری از اندام‌ها از جمله مفاصل، کلیه‌ها، مغز و قلب را تحت تأثیر قرار می‌دهد. درد مفاصل، خستگی و ضایعات پوستی از شایع ترین علائم لوپوس هستند.

بیماری‌های خودایمنی تیروئید

این دسته از بیماری‌ها در سطح تولید هورمون اختلال ایجاد می‌کنند: در بیماری گریوز، بدن هورمون تیروئید بیش از حد تولید می‌کند (پرکاری تیروئید)، و در هاشیموتو، به اندازه کافی هورمون تولید نمی کند (کم کاری تیروئید).

گریوز

گریوز با هدف قرار دادن غده تیروئید باعث تولید بیش از حد هورمون‌های آن می شود. هورمون‌های تیروئید مصرف انرژی بدن، متابولیسم، را کنترل می‌کنند. ازدیاد این هورمون ها سوخت‌وساز بدن را افزایش می‌دهد و علائمی مانند عصبی بودن، ضربان قلب سریع، عدم تحمل گرما و کاهش وزن را ایجاد می‌کند.

یکی از علائم بالقوه این بیماری، برآمدگی چشم است که اگزوفتالموس نامیده می شود. بر اساس یک مطالعه در سال 1993، این عارضه می‌تواند در اثر بیماری افتالموپاتی گریوز رخ دهد که در میان حدود 30 درصد از مبتلایان به این بیماری پدیدار می‌شود.

هاشیموتو

در تیروئیدیت هاشیموتو، تولید هورمون تیروئید به تدریج کاهش می‌یابد و بیمار با علائمی چون افزایش وزن، حساسیت به سرما، خستگی، ریزش مو و تورم تیروئید (گواتر) روبه‌رو می‌شود.

بیماری التهابی روده (آی‌بی‌دی - IBD)

بیماری التهابی روده منجر به ایجاد التهاب در پوشش دیواره روده می‌شود. هر نوع از آی‌بی‌دی بخش متفاوتی از دستگاه گوارش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به عنوان مثال، بیماری کرون می‌تواند هر بخشی از دستگاه گوارش، از دهان تا مقعد را ملتهب سازد و کولیت اولسراتیو تنها پوشش داخلی روده بزرگ (کولون) و مقعد را درگیر می‌کند.

آدیسون

بیماری آدیسون غدد آدرنال را تحت تأثیر قرار می‌دهد که هورمون‌های کورتیزول و آلدوسترون و هم‌چنین هورمون‌های آندروژن را تولید می‌کنند. کمبود کورتیزول بر نحوه استفاده و ذخیره کربوهیدرات و قند (گلوکز) در بدن تأثیر می‌گذارد. کمبود آلدوسترون منجر به از دست دادن سدیم و پتاسیم اضافی در جریان خون می‌شود. در نتیجه فرد بیمار علائمی چون ضعف، خستگی، کاهش وزن و قند خون پایین را نشان می‌دهد.

سندرم شوگرن

این عارضه به غدد روان‌کننده چشم و دهان آسیب می‌رساند. علائم مشخصه سندرم شوگرن خشکی چشم و خشکی دهان است، اما ممکن است به مفاصل یا پوست نیز آسیب وارد کند.

میاستنی گراویس

 این بیماری خودایمنی که نام آن از دو واژه میاستنی، به معنی ضعف عضله، و گراویس، به معنی سنگین یا وخیم، تشکیل‌ شده، تکانه‌های عصبی که به مغز در کنترل ماهیچه‌ها کمک می‌کنند را هدف قرار می‌دهد. در اثر اختلال در ارتباط اعصاب با ماهیچه‌ها، سیگنال‌ها نمی توانند ماهیچه‌ها را به سمت انقباض هدایت کنند.

شایع ترین علامت این بیماری ضعف عضلانی است که با فعالیت بدتر می‌شود و با استراحت بهبود می‌یابد. میاستنی گراویس اغلب ماهیچه‌هایی که حرکات چشم، پلک، بلع و حرکات صورت را کنترل می‌کنند را درگیر می‌سازد.

واسکولیت خودایمنی

واسکولیت خودایمنی زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی به رگ‌های خونی حمله می‌کند. التهابی که در این اثر ایجاد می‌شود، رگ‌ها و وریدها را باریک می‌کند و در نتیجه خون کمتری در آن‌ها جریان می‌یابد.

آنمی پرنیشیوز ( کم‌خونی بدخیم)

سلول‌های پوششی معده پروتئینی تولید می‌کنند که روده کوچک برای جذب ویتامین ب12 از غذا به آن نیاز دارد. کم‌خونی بدخیم یا آنمی پرنیشیوز موجب کاهش سطح این پروتئین، و در نتیجه کم‌خونی و ایجاد اختلال در سنتز DNA می‌شود.

این بیماری در افراد مسن شایع‌تر است. طبق یک مطالعه در سال 2012، 0.1 درصد از افراد به طور کلی اما نزدیک به 2 درصد از افراد بالای 60 سال دچار این بیماری می‌شوند.

بیماری خودایمنی سلیاک

بیماران مبتلا به سلیاک به دلیل حساسیت نمی‌توانند از مواد غذایی دارای گلوتن، پروتئین موجود در گندم، چاودار و سایر محصولات غلات استفاده کنند. با ورود گلوتن به روده کوچک، سیستم ایمنی به این بخش حمله و التهاب ایجاد می‌کند.

نتایج یک مطالعه در سال 2015 حاکی از آن است که حدود 1 درصد از افراد در ایالات متحده به این بیماری مبتلا هستند. بسیاری از افراد نیز از حساسیت به گلوتن رنج می‌برند که یک بیماری خودایمنی نیست اما می تواند علائم مشابهی مانند اسهال و درد شکم داشته باشد.

علائم شایع بیماری خودایمنی

علائم بیماری خودایمنی ممکن است در برخی افراد شدید و در برخی دیگر خفیف باشد.

«درجات مختلفی از بیماری خودایمنی وجود دارد. علائمی که یک فرد تجربه می‌کند احتمالاً به عوامل متعددی چون ژنتیک، محیط و سلامت شخصی او مرتبط است.»

دکتر آناماریا اوربای، متخصص روماتولوژی در مرکز آرتریت دانشگاه جانز هاپکینز

با این حال، بسیاری از بیماری‌‌های خودایمنی علائم مشابهی دارند:

• خستگی
• درد عضلات
• تورم و قرمزی
• تب درجه پایین
• مشکل در تمرکز
• بی حسی و گزگز در دست‌ها و پاها
• ریزش مو
• ضایعات پوستی

برخی بیماری‌ها نیز علائم منحصر به فرد خود را دارند به عنوان مثال، دیابت نوع 1 سبب عطش شدید، کاهش وزن و خستگی می‌شود. التهاب روده درد شکم، نفخ و اسهال را در پی دارد.

در پسوریازیس یا آر‌ای، ممکن است علائم ظاهر شوند و سپس از بین بروند. به ترتیب بازه زمانی  ظهور علائم و از بین رفتن آن‌ها را دوره شعله‌ورشدن و دوره بهبودی می‌نامند.

تشخیص بیماری خودایمنی

تشخیص بیماری خودایمنی می تواند دشوار باشد زیرا علائم مشابهی با سایر بیماری‌ها دارد.  برای تشخیص بیشتر بیماری‌های خودایمنی آزمایش واحدی وجود ندارد. پزشکان از آزمایش‌ها استفاده و علائم را بررسی می‌کنند و یک معاینه فیزیکی برای رسیدن به تشخیص نهایی انجام می‌دهند.

«تشخیص این دست از بیماری‌ها یک عمل صفر و یکی نیست. معمولاً هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص بیماری خودایمنی وجود ندارد. بیمار باید علائم خاصی را همراه با نشانگرهای خونی خاص داشته باشد و در برخی موارد حتی نیازمند نمونه‌برداری از بافت هستیم.»

دکتر آناماریا اوربای، متخصص روماتولوژی در مرکز آرتریت دانشگاه جانز هاپکینز

یکی از آزمایش‌های معمول آزمایش آنتی‌بادی ضدهسته‌ای (اِی‌اِن‌اِی ANA) نام دارد. جواب مثبت این آزمایش تنها نشان‌دهنده احتمال ابتلا به یکی از بیماری‌های خودایمنی است و نوع بیماری یا قطعیت ابتلا به آن را مشخص نمی‌کند.

هدف سایر آزمایش‌ها بررسی وجود اتوآنتی‌بادی‌های خاص تولید شده در برخی بیماری‌های خودایمنی هستند. هم‌چنین ممکن است پزشک آزمایش‌هایی غیراختصاصی برای بررسی التهابی که این بیماری‌ها در بدن ایجاد می‌کنند، تجویز کند.

افراد باید در صورت مشاهده علائم جدید درمان را دنبال کنند.

«اگر سالم بوده‌اید و ناگهان احساس خستگی یا سفتی مفاصل می‌کنید، آن را نادیده نگیرید. پزشک خود را از وضعیتی که دارید مطلع سازید تا بتوانید به او در تشخیص علائم و تعیین آزمایش‌های لازم کمک کنید.»

دکتر آناماریا اوربای، متخصص روماتولوژی در مرکز آرتریت دانشگاه جانز هاپکینز

بیماری خودایمنی چگونه درمان می‌شود؟

روش‌های درمانی قادر به مداوای بیماری‌ خودایمنی نیستند اما می‌توانند پاسخ‌های شدید ایمنی راکنترل کنند یا حداقل درد و التهاب را کاهش دهند. از جمله داروهای مصرفی عبارتند از:

• داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs)، مانند ایبوپروفن و ناپروکسن.
• داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی.
• درمان هایی تسکین علائمی مانند درد، تورم، خستگی و ضایعات پوستی.

رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم نیز به بهبود شرایط بیمار کمک می‌کنند.

جمع‌‌بندی

• بیش از 80 نوع بیماری خودایمنی وجود دارد.
• بیماری خودایمنی بیشتر در زنان و خانواده ها دیده می‌شود.
• اغلب علائم آ‌نها با هم تداخل دارند و تشخیص را دشوار می‌سازد.
• ژنتیک، رژیم غذایی، آلودگی‌ و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی ممکن است در ابتلا به بیماری خود ایمنی دخیل باشند.
• آزمایش‌های خونی که اتوآنتی‌بادی‌ها را پایش می‌کنند به پزشکان در تشخیص این بیماری‌ها کمک می‌کنند. 
• بیماری خودایمنی درمان قطعی ندارد و اغلب روش‌های درمانی شامل داروهایی برای آرام کردن بیش‌فعالی سیستم ایمنی و کاهش التهاب در بدن است.

پرسش‌های متداول