زخم معده: از ابتلا تا درمان

زخم معده، یک بیماری به نسبت رایج و از جمله زخم‌های گوارشی است که در پوشش معده ایجاد می‌شود و با علائم ورم معده وجوه مشترکی دارد. این زخم‌ها معمولاً در نتیجه التهاب ناشی از هلیکوباکتر پیلوری یا در اثر فرسایش پوشش معده پدید می‌آیند.

زخم‌ معده چیست؟

زخم معده وضعیتی است که در آن پوشش داخلی معده دچار زخم می‌شود. همچنین ممکن است زخم‌هایی در بالای معده ایجاد شوند که زخم اثنی‌عشر یا زخم دوازدهه نام دارند.

معمولاً زخم معده و زخم اثنی‌عشرعلائم یکسانی دارند و درمان هر دو یکسان است.

علائم زخم‌ معده چیست؟

شایع ترین علامت زخم‌ معده درد‌‌ و سوزش در مرکز شکم است. اما این بیماری همیشه دردناک نیست و برخی از افراد ممکن است علائم دیگری مانند سوء‌هاضمه، سوزش سر دل و رفلاکس اسید معده و احساس بیماری را تجربه کنند.

• درد شکم

درد ناشی از زخم معده اغلب مانند سوزشی در شکم احساس می‌شود. این عارضه می‌تواند از چند دقیقه تا چند ساعت ادامه یابد و اغلب در عرض چند ساعت پس از خوردن غذا آغاز می‌شود. همچنین ممکن است بیمار در طول شب با درد از خواب بیدار شود.

مصرف آنتی‌اسیدها (داروهای سوء‌هاضمه) ممکن است درد را به طور موقت تسکین دهند، اما در صورت عدم درمان، زخم دوباره عود می‌کند.

علائم زخم معده با شیوعی کمتر:

• سوء‌هاضمه
• از دست دادن اشتها
• کاهش وزن
• بادگلو و نفخ بلافاصله پس از غذا خوردن

علائم شدید زخم معده

در صورت بروز این نشانه‌ها به پزشک معالج خود مراجعه نمایید:

• مدفوع تیره، چسبناک و قیرمانند.
• درد ناگهانی و شدیدی در شکم که به‌طور پیوسته بدتر می‌شود.

اگر با این علامت مواجه شدید، سریعاً با مرکز اورژانس درمانی تماس بگیرید:

• استفراغ خون: خون می تواند قرمز روشن به نظر برسد یا ظاهری قهوه‌ای رنگ و دانه‌ای شبیه به تفاله قهوه داشته باشد. این عارضه جدی است و ممکن است ناشی از خون‌ریزی داخلی باشد.

علل ابتلا به زخم معده

زخم معده زمانی اتفاق می‌افتد که به لایه‌ای که از پوشش معده در برابر اسیدهای موجود در آن محافظت می‌کند آسیب وارد شود. این پدیده معمولاً در اثر عفونت باکتریایی هلیکوباکتر پیلوری (helicobacter pylori) یا مصرف داروهای ضدالتهابی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن و آسپرین ایجاد می‌شود. موارد مذکور می‌توانند دفاع معده را در برابر اسید آن از بین ببرند و با آسیب به لایه پوششی در معده زخم ایجاد کنند.

باکتری هلیکوباکتر پیلوری

ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری پدیده‌ای رایج و معمولاً برای بیشتر افراد بی‌خطر است. اما گاهی اوقات سبب ایجاد زخم معده می‌شود. هرچند، دقیقاً مشخص نیست که چرا برخی افراد بیشتر از دیگران تحت تأثیر این باکتری قرار می‌گیرند.

عفونت هلیکوباکتر پیلوری معمولاً از غذا، آب یا ظروف انتقال می‌یابد و در کشورها یا جوامعی که فاقد آب تمیز یا سیستم فاضلاب خوب هستند، شایع تر است.همچنین، ممکن است این باکتری‌ها از طریق تماس با بزاق یا سایر مایعات بدن افراد آلوده منتقل شوند.

داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی

داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) به طور گسترده برای درمان درد، درجه حرارت بالا (تب) و التهاب (تورم) استفاده می‌شوند.

رایج‌ترین این داروها عبارتند از:

• ایبوپروفن
• آسپرین
• ناپروکسن
• دیکلوفناک

بسیاری از افراد ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی را بی هیچ‌ عارضه‌ای مصرف می‌کنند. با این حال، همیشه خطراتی مانند ابتلا به زخم معده، به خصوص در مصرف بلندمدت یا با دوزهای بالا، وجود دارد.

پزشکان از تجویز این دسته از داروها برای افرادی با سابقه ابتلا به زخم معده، پرهیز می‌کنند. در این راستا، استامینوفن اغلب به عنوان یک مسکن جایگزین توصیه می‌شود.

توصیه هایی در مورد مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی

• در صورت ابتلا به زخم معده در اثر مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، ممکن است به بیمار توصیه شود از مسکن‌های جایگزینی همچون پاراستامول، که با زخم معده در ارتباط نیست، استفاده کند.
• گاهی یک نوع جایگزین از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، به نام مهارکننده انتخابی کوکس2 (COX-2)، را تجویز می‌کنند که کمتراحتمال ایجاد زخم معده را به همراه دارد.
• ضروری است پزشک معالج از مصرف احتمالی آسپرین (یک NSAID) برای کاهش خطر آمبولی (لختگی خون) اطلاع یابد. در صورتی که نیاز به ادامه مصرف باشد، ممکن است در طولانی مدت، مصرف مهارکنندگان پمپ پروتونی یا آنتاگونیست گیرنده H2 در کنار آسپرین تجویز شود تا از ایجاد زخم بیشتر جلوگیری کند.

عوامل سبک زندگی

اگرچه تنها شواهد اندکی حاکی از تأثیر مستقیم عوامل سبک زندگی ( مصرف غذاهای تند و الکل، استرس) بر ایجاد زخم معده وجود دارد، اما این موارد در تشدید علائم نقش به‌سزایی دارند.

باورها بر این است که سیگار کشیدن خطر ابتلا به زخم معده را افزایش و تأثیر درمان را کاهش می‌دهد.

اگرچه احتمال ابتلا به زخم معده برای هرکسی وجود دارد، اما این بیماری در میان افراد بالای 60 سال شایع‌تر است. علاوه بر این، مردان بیشتر از زنان به زخم معده دچار می‌شوند.

تشخیص زخم معده

برای تشخیص معمولاً آزمایش عفونت هلیکوباکتر پیلوری یا گاستروسکوپی (آندوسکوپی معده) را تجویز می‌کنند.

آزمایش عفونت هلیکوباکتر پیلوری

پزشک برای بررسی علائم ناشی از عفونت هلیکوباکتر پیلوری ممکن است یکی از آزمایش‌های زیر را توصیه کند:

• آزمایش تنفس اوره: بیمار محلولی حاوی اوره (یک ماده شیمیایی که توسط هلیکوباکتر پیلوری تجزیه می‌شود) را می‌نوشد و بازدم وی را بررسی می‌کنند.

• آزمایش آنتی ژن مدفوع: یک نمونه مدفوع را برای بررسی وجود باکتری آزمایش می‌کنند.

• آزمایش خون: نمونه ای از خون برای بررسی آنتی‌بادی‌های هلیکوباکتر پیلوری آزمایش می‌شود (آنتی بادی‌ها پروتئین‌هایی هستند که به طور طبیعی در خون تولید می‌شوند و به مبارزه با عفونت کمک می‌کنند). در حال حاضر این آزمایش تا حد زیادی با آزمایش آنتی ژن مدفوع جایگزین شده است.

آندوسکوپی معده یا گاستروسکوپی

گاستروسکوپی یا آندوسکوپی معده آزمایشی است برای بررسی مستقیم داخل معده و وجود زخم در آن. در طی این فرآیند یک لوله نازک و منعطف (یک آندوسکوپ) با دوربین به داخل معده و بخش اول روده کوچک (اثنی‌عشر) راه می‌یابد.

پیش از این عمل یک آرام بخش ضعیف به بیمار تزریق و گلوی او با بی‌حسی موضعی اسپری می‌شود تا عبور آندوسکوپ را تسهیل سازد.

تصاویر ضبط شده وجود زخم را تأیید یا رد می‌کنند. همچنین ممکن است جهت ارزیابی وجود هلیکوباکتر پیلوری از بافت معده یا دوازدهه نمونه‌گیری شود.

برای انجام گاستروسکوپی معمولاً نیازی به بستری شدن در بیمارستان نیست.

پیشگیری از زخم معده

برای جلوگیری از گسترش باکتری‌ها‌یی که ممکن است باعث زخم معده شوند، دست های خود را به طور منظم با آب و صابون بشویید. همچنین، مطمئن شوید که تمام مواد غذایی خود را به درستی تمیز کرده و در صورت نیاز آن را کاملاً بپزید.

برای جلوگیری از زخم‌های ناشی از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، استفاده از این داروها را (در صورت امکان) متوقف یا محدود سازید. در صورت نیاز به مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی، حتما دوز توصیه شده را رعایت کنید و در حین مصرف این داروها از مصرف الکل خودداری کنید. همیشه این داروها را با غذا و مایعات کافی مصرف نمایید.

نحوه درمان زخم معده

نوع درمان به علت ایجاد زخم بستگی دارد:

• اگر زخم معده ناشی از عفونت باکتریایی هلیکوباکتر پیلوری باشد، مصرف یک دوره آنتی‌بیوتیک و دارویی به نام مهارکننده پمپ پروتونی (PPI) توصیه می‌شود. این روش درمانی در بهبود زخم معده ناشی از عفونت هلیکوباکتر پیلوری و مصرف داروهای غیرالتهابی به صورت تؤامان نیز استفاده می‌شود.

• درصورتی که زخم معده تنها ناشی از مصرف داروهای غیرالتهابی غیراستروئیدی باشد، مصرف یک دوره داروی مهارکننده پمپ پروتونی توصیه می‌شود.

• یک نوع داروی جایگزین که به عنوان مهارکننده گیرنده H2 ( مسدودکننده گیرنده H2) شناخته می‌شود، گاهی به جای مهارکننده پمپ پروتونی استفاده می‌شود.

• همچنین در کوتاه‌مدت ممکن است داروهای دیگری به نام آنتی‌اسیدها برای تسکین علائم تجویز شوند.

• در بعضی موارد انجام مجدد گاستروسکوپی پس از 4 تا 6 هفته، جهت بررسی وضعیت بهبود زخم، توصیه می‌شود.

در طول درمان نیاز به رعایت نکته خاصی در زندگی روزمره نیست، اما اجتناب از استرس، الکل، غذاهای تند و سیگار ممکن است علائم شما را در حین بهبود کاهش دهد.

آنتی‌بیوتیک

در صورت ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری، معمولاً یک دوره مصرف دو آنتی‌بیوتیک برای بیمار تجویز می‌شود که هر کدام باید دو بار در روز و به مدت یک هفته مصرف شوند.

آنتی بیوتیک‌های پرمصرف عبارتند از: آموکسی سیلین، کلاریترومایسین و مترونیدازول.

عوارض جانبی این آنتی‌بیوتیک‌ها معمولاً خفیف و دربرگیرنده موارد زیر است:

• داشتن احساس بیماری یا بیمار شدن.
• اسهال.
• طعم فلزی در دهان.

جهت بررسی وجود هلیکوباکتر پیلوری، بیمار، حداقل 4 هفته پس از اتمام این دوره، مجدداً آزمایش می‌دهد و در صورت مثبت بودن جواب آن، ممکن است به دوره ای دیگر از آنتی بیوتیک‌های مختلف نیاز داشته باشد.

مهارکننده‌ پمپ پروتونی (PPI)

مهارکننده های پمپ پروتونی با کاهش میزان اسید معده از تشدید زخم جلوگیری می‌کنند. این دسته از داروها برای مصرف 4 تا 8 هفته‌ای تجویز می‌شوند.

امپرازول، پانتوپرازول و لانسوپرازول از جمله مهارکننده‌هایی هستند که بیشتر برای درمان زخم معده استفاده می‌شوند.

عوارض جانبی این داروها، معمولاً خفیف هستند و پس از اتمام درمان از بین می‌روند. از جمله این عوارض عبارتند از:

• سردرد
• اسهال یا یبوست
• احساس بیماری
• معده درد
• سرگیجه
• بثورات و ضایعات پوستی

آنتاگونیست های گیرنده H2

همانند مهارکننده‌‌های پمپ پروتون، مهارکننده گیرنده H2 میزان اسید تولیدی در معده را کاهش می‌دهد. رانیتیدین پرکاربردترین مهارکننده گیرنده H2 در درمان زخم معده است.

عوارض جانبی این داروها نادر و شامل موارد زیر است:

• اسهال
• سردرد
• سرگیجه
• بثورات و ضایعات پوستی
• خستگی

آنتی اسیدو آلژینات‌

از آن‌جایی که ممکن است عمل کردن داروها چند ساعتی به طول بینجامد، پزشکان مصرف داروهای ضداسید دیگری را برای خنثی‌سازی سریع اسید معده و تسکین علائم در کوتاه مدت توصیه می‌کنند.

برخی از آنتی اسیدها نیز حاوی دارویی به نام آلژینات هستند که پوششی محافظ روی مخاط معده ایجاد می‌کند. این داروها را می‌توان بدون نسخه پزشک خریداری نمود.

آنتی‌اسیدها در زمانی که بیمار علائم را تجربه می‌کند یا در انتظار آن‌هاست، کاربرد دارند؛ همانند بعد از غذا یا قبل از خواب. آنتی‌اسیدهای حاوی آلژینات بهتر است بعد از غذا مصرف شوند.

عوارض جانبی هر دو دارو معمولاً جزئی و شامل موارد زیر است:

• اسهال یا یبوست.
• نفخ.
• گرفتگی معده.
• احساس بیماری

رژیم غذایی سالم

در گذشته تصور می‌شد که رژیم غذایی می‌تواند باعث ایجاد زخم معده شود. اکنون می‌دانیم که این فرضیه درست نیست. درعین حال اگرچه رژیم غذایی باعث ایجاد زخم معده یا درمان آن نمی‌شود، داشتن یک رژیم غذایی سالم می‌تواند برای دستگاه گوارش و سلامت کلی مفید باشد.

به طور کلی، استفاده از یک رژیم غذایی حاوی مقدار زیادی میوه، سبزیجات و فیبر مفید است.

ممکن است برخی از غذاها در از بین بردن هلیکوباکتر پیلوری نقش داشته باشند:

• کلم بروکلی، گل کلم، کلم و تربچه
• سبزیجات برگ‌دار مانند اسفناج و کلم پیچ
• غذاهای غنی از پروبیوتیک، مانند کلم ترش، میسو، کومبوچا، ماست (به ویژه با لاکتوباسیلوس و ساکارومایسس)
• سیب
• زغال اخته، تمشک، توت فرنگی و شاه توت
• روغن زیتون

علاوه بر این، از آن‌جایی که ممکن است زخم معده بیماری رفلاکس اسید معده را نیز به همراه داشته باشد، بهتر است تا زمانی که زخم در حال بهبود است، از غذاهای تند و ترش خودداری کنید.

درمان های خانگی برای زخم معده

علاوه بر خوردن غذاهای سالم، موارد زیر ممکن است به کاهش اثرات هلیکوباکتر پیلوری کمک کند. با این حال، این مکمل ها جایگزین داروهای تجویزی یا برنامه درمانی نیستند. این مواد غذایی عبارتند از:

• پروبیوتیک‌ها
• عسل
• گلوتامین (منابع غذایی شامل مرغ، ماهی، تخم مرغ، اسفناج و کلم)

عوارض ابتلا به زخم معده

این عوارض نسبتاً نادرند، اما در صورت رخداد می‌تواند بسیار جدی باشد:

خون‌ریزی داخلی

خون‌ریزی داخلی شایع‌ترین عارضه زخم معده است. این عارضه می‌تواند با ایجاد یک زخم در ناحیه رگ‌های خونی رخ دهد.

خون‌ریزی می تواند به یکی از اشکال زیر باشد:

• خون‌ریزی آهسته و طولانی مدت، منجر به کم خونی، خستگی، تنگی نفس، پوست رنگ پریده و تپش قلب (ضربان قلب قابل توجه) می‌شود.

• خون‌ریزی سریع و شدید که سبب استفراغ خون یا دفع مدفوع سیاه، چسبنده و قیرمانند می‌شود.

درمان خون‌ریزی داخلی

برای شناسایی علت خون‌ریزی از گاستروسکوپی یا آندوسکوپی معده استفاده می‌شود.

گاهی از روش های تخصصی، با هدایت اشعه ایکس، برای متوقف کردن زخم‌های خونریزی استفاده می‌کنند، اگرچه گاهی نیز ممکن است برای ترمیم رگ خونی آسیب دیده به جراحی نیاز باشد. در این صورت، بیمار برای جبران خون از دست رفته، نیازمند دریافت خون خواهد شد.

پرفوراسیون یا سوراخ شدن معده

یک عارضه نادرتر زخم معده باز شدن دیواره معده است که به آن پرفوراسیون یا سوراخ شدن معده می‌گویند.

در اثر این عارضه باکتری‌های معده از آن خارج می‌شوند، پوشش داخلی شکم (صفاق) را آلوده می‌کنند و در نتیجه، بیمار دچار پریتونیت یا التهاب صفاق خواهد شد. از این طریق، عفونت به سرعت در خون گسترش می‌یابد و بیمار دچار سپسیس یا مسمومیت خون می‌شود که نارسایی اندام‌های متعدد را به همراه دارد و در صورت عدم درمان می‌تواند کشنده باشد.

شایع ترین علامت پریتونیت، درد ناگهانی شکم است که به طور پیوسته بدتر می‌شود.

انسداد خروجی معده

در برخی موارد، زخم معده ملتهب یا متورم می‌تواند مانع از عبور غذا از سیستم گوارش شود. این پدیده به عنوان انسداد خروجی معده شناخته می‌شود.

علائم انسداد خروجی معده

• استفراغ مکرر، همراه با مقادیر زیادی از غذای هضم‌نشده
• احساس مداوم نفخ یا پری
• احساس سیری شدید بعد از خوردن مقدار ناچیزی غذا
• کاهش وزن ناخواسته

برای تأیید انسداد می توان از گاستروسکوپی یا آندوسکوپی معده استفاده کرد. اگر انسداد ناشی از التهاب باشد، می‌توان از مهارکننده‌های پمپ پروتونی یا آنتاگونیست‌های گیرنده H2 برای کاهش سطح اسید معده استفاده کرد.

اگر انسداد ناشی از بافت زخم باشد، ممکن است برای درمان آن نیاز به جراحی باشد، اگرچه گاهی اوقات می توان با عبور دادن یک بالون کوچک از آندوسکوپ و باد کردن آن برای باز شدن محل انسداد، انسداد را درمان کرد.

چکیده

زخم معده در اثر ابتلا به عفونت باکتریایی یا فرسایش معده پدید می‌آید. بر خلاف باور عموم، رژیم غذایی عامل مؤثری در ابتلا به این عارضه یا درمان قطعی آن نیست.

با درمان مناسب، زخم معده در بیشتر موارد بهبود می‌یابد. با این حال، اگر دوره درمان خود را سپری نکنید یا به استفاده از تنباکو، الکل و مسکن‌های غیراستروئیدی در طول درمان ادامه دهید، ممکن است بهبود نیابید.

برخی از زخم‌ها که زخم‌های مقاوم به درمان نام دارند، با درمان بهبود نمی یابند. در این صورت ممکن است با موارد زیر روبرو باشید:

• تولید بیش از حد اسید معده
• وجود نوعی باکتری غیر از هلیکوباکتر پیلوری در معده
• بیماری دیگری مانند سرطان معده یا بیماری کرون

در این صورت، ممکن است پزشک روش درمانی متفاوتی را پیشنهاد یا آزمایش‌های دیگری را برای بررسی سرطان معده و سایر بیماری‌های دستگاه گوارش تجویز کند.

پرسش‌های متداول