چه چیزی زمین را می‌لرزاند؟

زلزله‌ها می‌توانند چنان مخرب باشند که تصورش سخت است. روزانه هزاران زلزله در سراسر دنیا رخ می‌دهد؛ معمولاً به شکل لرزش‌های خفیف. بسیاری از آن‌ها چنان کوچک هستند که انسان‌ها نمی‌توانند احساسشان کنند.

اما گاهی زلزله‌ای بزرگ اتفاق می‌افتد. جدیدترین آن‌ها زلزله با بزرگی ۷٫۸ در جنوب ترکیه و سوریه در تاریخ ۶ فوریه ۲۰۲۳ (۱۷ بهمن‌ماه ۱۴۰۱) بود که به‌ گفته دانشمندان می‌تواند یکی از مرگبارترین‌های این دهه باشد. در اینجا نکات لازم درباره محل وقوع زلزله، چگونگی اندازه‌گیری بزرگی آن و آسیب‌هایی که بزرگ‌ترین زلزله‌ها می‌توانند ایجاد کنند، می‌خوانید.

اغلب زلزله‌ها کجا روی می‌دهند؟

حدود ۸۰ درصد تمام زلزله‌های سیاره در طول لبه اقیانوس آرام رخ می‌دهد؛ جایی که «حلقه آتش» نیز نامیده می‌شود؛ زیرا فعالیت‌های آتشفشانی فراوانی نیز در آنجا وجود دارد. اغلب زلزله‌ها در نواحی گسل رخ می‌دهند؛ جایی که صفحات تکتونیک ـ قطعات سنگی بزرگ که لایه بالایی زمین را تشکیل می‌دهند ـ با یکدیگر برخورد می‌کنند یا در کنار هم می‌لغزند.

این ضربات معمولاً تدریجی هستند و روی سطح حس نمی‌شوند، اما تنش‌های بزرگ می‌تواند بین صفحات انباشته شود. وقتی این تنش به‌سرعت آزاد شود، لرزه‌هایی بزرگ به نام امواج لرزه‌ای را اغلب در صدها کیلومتر درون سنگ‌ها و به‌سمت پوسته منتشر می‌کند. زمین‌لرزه‌های دیگر می‌توانند دور از نواحی گسل رخ دهند؛ زمانی که صفحات فشرده یا کشیده می‌شوند.

انواع گسل

انواع مختلفی گسل وجود دارد؛ ازجمله گسل شیب‌لغز معمولی، گسل معکوس و گسل امتدادلغز. در ادامه معنی هر کدام از این گسل‌ها را خواهیم آموخت.

امتدادلغز

وقتی بخش‌هایی از پوسته زمین به کنار حرکت می‌کنند، نتیجه حرکتی افقی در امتداد یک گسل «امتدادلغز» است.

یک مثال معروف، گسل سان‌آندرس کالیفرنیا در آمریکا است که حدود ۱٬۰۰۰ کیلومتر از جنوب کالیفرنیا تا شمال سان‌فرانسیسکو ادامه دارد. حرکت کناری شاخه‌های گسل درنتیجه حرکت رو به شمال‌غرب صفحه اقیانوس آرام در زیر پوسته قاره‌ای آمریکای شمالی ایجاد می‌شود.

شیب‌لغز

حرکات بالا و پایین در زلزله در گسل‌های «شیب‌لغز» رخ می‌دهد؛ جایی که زمین بالای ناحیه گسل سقوط می‌کند (یک گسل معمولی) یا به بالا می‌رود (یک گسل معکوس). گسل معمولی جایی ایجاد می‌شود که بخش عمیق‌تر پوسته از یک صفحه در زیر خود دور می‌شود. در حالت برعکس، گسل معکوس داریم.

یک نمونه گسل معمولی، گسل ۲۴۰ کیلومتری واساچ در بخش‌هایی از ایالات یوتا و آیداهو در آمریکا است که باز هم به‌دلیل حرکت صفحه آرام زیر آمریکای شمال‌غربی به‌وجود آمده. زلزله‌ای با بزرگی ۷٫۰ در حدود ۵۵۰ سال قبل زمین یک سمت را حدود یک متر در یک طرف گسل به پایین فروبرد. سازمان زمین‌شناسی آمریکا این گسل را حامل ریسک زلزله‌ای دیگر با بزرگی ۷٫۰ می‌بیند.

مورب‌لغز

لرزه‌شناسان گسل‌هایی را که ترکیبی از حرکات کناری و بالا پایین دارند، مورب‌لغز می‌نامند. برای مثال، دره سانتا کلارا در جنوب سان‌فرانسیسکو لرزه‌ای درمعرض حرکات مورب دارد که در زلزله سال ۱۹۹۹ مشاهده شد.

رتبه‌بندی بزرگی زلزله‌ها

دانشمندان بزرگی زلزله‌ها را براساس قدرت و مدت‌زمان امواج لرزه‌ای تقسیم می‌کنند. زمین‌لرزه‌ای با بزرگی ۳ تا ۴٫۹ ریشتر کوچک یا سبک در نظر گرفته می‌شود؛ ۵ تا ۶٫۹ ریشتر ملایم یا قوی است؛ ۷ تا ۷٫۹ ریشتر بزرگ و ۸ ریشتر به بالا عظیم.

زلزله‌ها همیشه با پس‌لرزه‌ها دنبال می‌شوند که لرزه‌هایی کوچک‌تر پس از زلزله اصلی هستند که می‌توانند تا هفته‌ها ادامه پیدا کنند؛ یا حتی در برخی موارد تا سال‌ها. طبق سازمان زمین‌شناسی آمریکا، برخی زمین‌لرزه‌ها پیش‌لرزه نیز دارند؛ لرزه‌هایی کوچک‌تر که قبل از زلزله‌ای بزرگ می‌آیند.

بزرگ‌ترین زلزله ثبت‌شده، زلزله با بزرگی ۹٫۵ بود که در سال ۱۹۶۰ جنوب شیلی را لرزاند. زلزله والدیویا ـ به‌خاطر نام شهری که بیشترین آسیب را دید ـ حدود ۱٬۶۵۵ نفر را کشت و دو میلیون نفر را آواره کرد. همچنین یک تسونامی ایجاد کرد که در تمام اقیانوس آرام پخش شد و سواحل ژاپن، هاوایی و نیوزیلند را زیر آب برد.

آسیب زلزله

به‌طور میانگین، هر سال در جایی یک زلزله با بزرگی ۸ رخ می‌دهد و حدود ۱۰٬۰۰۰ نفر سالانه در زلزله‌ها کشته می‌شوند. ریختن ساختمان‌ها با اختلاف دلیل اصلی کشته‌ها هستند، اما تخریب اغلب با رانش خاک تر، آتش، سیل یا تسونامی تشدید می‌شود. لرزه‌های کوچک‌تری که معمولاً در روزهای پس از یک زلزله بزرگ رخ می‌دهند، می‌توانند عملیات نجات را دشوار سازند و مرگ و تخریب بیشتری تولید کنند.

می‌توان با برنامه‌ریزی بحران، آموزش و ساخت خانه‌هایی که تحت تنش زلزله به‌جای ریختن نوسان پیدا می‌کنند، از مرگ‌ها جلوگیری کرد.