همه‌چیز درباره سونامی: پدیده‌ای مهیب و قدرتمند

سونامی به هجوم ناگهانی امواج اقیانوس گفته می‌شود که ارتفاع آن‌ها معمولاً بیش از ۳۰ متر است. اقیانوس چنین امواج سهمگین و مخربی را به‌سمت ساحل می‌فرستد و این دیواره‌های قدرتمند آب هرآنچه را که در ساحل باشد، تخریب می‌کنند. اما سونامی چطور رخ می‌دهد و آیا می‌توان آن را پیش‌بینی کرد؟ در این مقاله قصد داریم به بررسی پدیده طبیعی سونامی بپردازیم.

سونامی چیست؟

سونامی امواج بلندی هستند که در اقیانوس‌ها حرکت می‌کنند. همان‌طور که می‌دانید، برای آنکه یک موج حرکت کند، نیاز به وجود نیروی خارجی است. این نیروی خارجی توسط یک منبع تأمین می‌شود. به عنوان مثال، انداختن یک سنگ کوچک در برکه را درنظر بگیرید که چطور سبب تشکیل امواج می‌شود.

در مورد وقوع سونامی نیز نیروهای خارجی زیادی هستند که با یکدیگر درگیر شده و درنهایت به امواج دریا قدرت می‌بخشند. امواج حاصل‌‌‌ در همه جهات از منبع دور می‌شوند و گاهی اوقات آن‌قدر بزرگ هستند که از کل حوضه‌ اقیانوسی عبور می‌کنند. جالب است بدانید امواج سونامی تمام ارتفاع اقیانوس را در بر می‌گیرند؛ به این معنا که سونامی‌ها در کل ستون آب، از کف تا سطح اقیانوس حرکت می‌کنند.

سونامی معمولاً از یک‌سری امواجی تشکیل شده است که «قطار موج» نامیده می‌شوند. هرچه این قطار طولانی‌تر باشد و یا به‌اصطلاح تعداد امواجی که پشت‌سرهم به سمت ساحل می‌آیند بیشتر باشد، قدرت تخریب سونامی بیشتر است. در این صورت نیروهای مخربی که سبب شکل‌گیری چنین امواجی شده‌اند بزرگ‌تر هستند.

نکته جالب‌توجه اینجاست که خطر سونامی با یک یا چند موج اول برطرف نمی‌شود و احتمال بازگشت آن با تخریب‌پذیری بالاتر وجود دارد. پس همواره باید به هشدارهای ایمنی در منطقه دقت کرد.

از سوی دیگر، برخی از امواج سونامی که به ساحل می‌رسند، خود را به شکل موج‌های بزرگ و مخرب نمایش نمی‌دهند. درحقیقت این‌ها شبیه به امواج جزرومدی ظاهر می‌شوند که سرعت بسیار بالایی دارند و قادر هستند ساحل را تخریب کنند. پس می‌توان نتیجه گرفت که تنها وجود امواج با ارتفاع زیاد نشان‌دهنده وقوع سونامی نیست. امواج پرسرعت نیز از قدرت تخریب بسیار بالایی برخوردارند.

هنگامی که امواج سونامی شکل می‌گیرند، سرعت آن‌ها به عمق اقیانوس بستگی دارد. در اعماق اقیانوس، امواج مرتفع سونامی می‌توانند با سرعت حدود ۸۰۵ کیلومتر بر ساعت که معادل سرعت تقریبی یک جت جنگی است، در دریا حرکت کنند. با چنین سرعتی، این امواج ترسناک قادر هستند در کمتر از یک روز تمام وسعت اقیانوس آرام را طی کنند. هرچه امواج بزرگ‌تر باشند و یا سرعت بیشتری داشته باشند، یعنی نیرویی که سبب تولید آن‌ها شده بزرگ‌تر و مخرب‌تر بوده است. ارتفاع چنین موج‌هایی ممکن است چند ده متر باشد.

امواج در اعماق اقیانوس ممکن است تنها چند متر ارتفاع داشته باشند، اما با نزدیک‌شدن به خط ساحلی و ورود به مناطق کم‌عمق، از سرعت این امواج اندکی کاسته شده اما به میزان انرژی و ارتفاع آن‌ها افزوده می‌شود. نقطه مرتفع یا به‌اصطلاح نوک امواج سریع‌تر از قسمت‌های دیگر – نواحی با ارتفاع کمتر – حرکت می‌کند و همین علت مرتفع‌شدن امواج سونامی با نزدیک‌شدن به نواحی کم‌عمق است.

دریانوردان در دریا معمولاً متوجه سونامی نمی‌شوند. به عبارت دیگر، هنگامی که امواج سونامی از زیر کشتی عبور می‌کند، آن‌ها متوجه وجود چنین رخدادی نمی‌شوند، زیرا همان‌طور که گفتیم، در آب‌های عمیق ارتفاع امواج کم است. این نکته را درنظر داشته باشید که سونامی زمانی خطرناک است که امواج آن به ساحل برسند. تا زمانی که این امواج در بستر اقیانوس هستند، تهدید محسوب نمی‌شوند.

سامانه‌های ارزیابی و گزارش سونامی در اعماق اقیانوس «DART» قادر به تشخیص تغییرات جزئی در ارتفاع سطح دریا و انتقال اطلاعات به مراکز هشدار سونامی هستند.

مخرب‌ترین سونامی در تاریخ

مخرب‌ترین و بزرگ‌ترین سونامی تاریخ در شب ۹ ژویٔیه ۱۹۵۸ در «لیتویا» در آلاسکا رخ داد. در این واقعه، زمین‌لرزه‌ای در امتداد گسل «Fairweather» سبب ریزش ۳۰ میلیون مترمکعب سنگ در ارتفاعات ساحل شمال شرقی این شهر شد. این توده از سنگ از ارتفاع تقریباً ۹۱۴ متری وارد آب‌های ناحیه «گیلبرت» شد و نیروی حاصل از برخورد سنگ‌ها با سطح آب سونامی محلی ایجاد کرد.

امواج حاصل از این سونامی به‌قدری بزرگ و نیرومند بودند که درختان و پوشش گیاهی تا ارتفاع ۵۲۴ متری از سطح دریا را زیر آب بردند. درختان از ریشه کنده شدند، خانه‌ها نابود شدند و خرابی به‌بارآمده سبب شد تا این سونامی به بزرگ‌ترین سونامی تاریخ تبدیل شود.

سونامی چطور ایجاد می‌شود؟

این امواج سهمگین و بزرگ معمولاً توسط زلزله‌های بزرگ که در زیر دریاها در مرز صفحات تکتونیک رخ می‌دهند، ایجاد می‌شوند. هنگامی که پوسته زمین در زیر سطح اقیانوس‌ها به‌طور ناگهانی شکسته می‌شود و یا بالا می‌آید، در اثر فشار واردشده و نیرویی که در آزاد می‌شود، آب بالا می‌آید و امواجی بزرگ ایجاد می‌شوند که در نتیجه آن سونامی رخ می‌دهد.

با توجه به پایگاه داده‌های تاریخی و جهانی سونامی، از سال ۱۹۰۰ بیش از ۸۰ درصد سونامی‌ها توسط زمین‌لرزه ایجاد شده‌اند.

در این مقاله زلزله را به‌طور مفصل مورد بحث قرار داده‌ایم و با مطالعه آن بهتر می‌توانید زلزله در دریا و این پدیده را درک کنید.

سونامی همچنین ممکن است در اثر فوران آتش‌فشان‌ها ایجاد شود. این پدیده مخرب حتی ممکن است مانند آنچه در گذشته برای زمین رخ داد، در اثر برخورد یک شهاب سنگ بزرگ با زمین و یا دریا ایجاد شود. تنها کافی است مقدار نیروی عظیمی از یک منبع به امواج دریا برسد و این نیرو سبب شکل‌گیری امواج بسیار بلند یا پرسرعت شود.

بیشترین سونامی‌ها، حدود ۸۰ درصد آن‌ها، در ناحیه‌ای از اقیانوس آرام رخ می‌دهند که «حلقه آتش» نام دارد. این ناحیه منطقه‌ای فعال از نظر زمین‌شناسی است که در آن جابه‌جایی‌های صفحات تکتونیک زمین و برخورد آن‌ها با یکدیگر سبب وقوع آتشفشان‌ها و زلزله‌های متعدد می‌شود.

متئوسونامی چیست؟

در بعدازظهر ۱۳ آپریل ۲۰۱۸، موج بزرگی از آب در سراسر دریاچه میشیگان ایجاد شد و سواحل شهر ساحلی زیبای «لودینگتون» میشیگان را در بر گرفت که به خانه‌ها و اسکله‌ها آسیب رساند و خسارات زیادی را به‌بار آورد. دانشمندان به کمک تصاویر ثبت‌شده توسط یکی از شهروندان موفق شدند این سونامی را شبیه‌سازی کنند و دریافتند که این یک سونامی نبوده، بلکه پدیده‌ای با نام «متیٔوسونامی» بوده است. درحقیقت این اولین متیٔوسونامی مستند در دریاچه‌های بزرگ بود.

متیٔوسونامی برخلاف سونامی که در اثر زمین‌لرزه ایجاد می‌شود، توسط اختلاف فشار هوا که اغلب با رویدادهای آب‌وهوایی سریع درحال حرکت همراه است، ایجاد می‌‌شود. در این میان می‌توان به رعدوبرق شدید، طوفان‌ها و دیگر جبهه‌های هوایی اشاره کرد که سرعت بالایی دارند. این پدیده‌ها طوفانی از امواج ایجاد می‌کنند که گاهی به‌سمت ساحل فرستاده می‌شوند.

متیٔوسونامی‌ها همانند سونامی می‌توانند بسیار مخرب باشند و خسارات مالی و جانی بسیاری به‌بار بیاورند. اطلاعات دانشمندان از متیٔوسونامی ناچیز است و دانشمندان به‌تازگی آن‌ها را درک کرده‌اند.

فرار کنید!

همانند زلزله، پیش‌بینی سونامی نیز امری تقریباً غیرممکن است، زیرا هر دوی این موارد منبع تقریباً یکسانی دارند. اما در هنگام سونامی چه باید کرد؟ این نکته را در نظر داشته باشید که تنها چند دقیقه برای حفظ جان خود فرصت دارید.

بهترین دفاع در برابر این پدیده هشدار اولیه است. سازمان‌های هواشناسی و دریاشناسی که بر تردد کشتی‌ها و مسیرهای دریایی نظارت دارند، به‌صورت مرتب وضعیت آب‌وهوای دریا را کنترل می‌کنند. هشدار اولیه به مردم اجازه می‌دهد در مدت‌زمان باقی‌مانده تا رسیدن امواج مخرب به ساحل، سریعاً از آن منطقه فاصله گرفته و به مکان‌های مرتفع بروند.

هنگامی که امواج سونامی به خط ساحلی می‌رسند، با برخورد نواحی پایینی موج به ساحل ابتدا یک ناحیه خلأ ایجاد می‌شود که هرچه را که در ساحل قرار دارد، به‌سمت خود می‌کشد؛ هر چیزی با هر ابعادی که در ساحل قرار دارد! این عقب‌نشینی یک هشدار بزرگ و مهم برای ورود حجم زیادی آب و امواج بلندتر در دقایق آتی به ساحل است. معمولاً تنها کمتر از ۵ دقیقه پس از این رخداد، امواج مرتفع‌تر و مخرب‌تر به ساحل می‌رسند. شناخت چنین پدیده‌ها و اثراتی می‌تواند جان انسان‌ها را نجات دهد.

سیستم هشدار سونامی اقیانوس آرام، جمعی متشکل از ۲۶ کشور است که مقر مرکزی آن در هاوایی قرار دارد. این مقر مجهز به شبکه‌ای از تجهیزات لرزه‌نگاری و ابزار سنجش سطح آب برای شناسایی سونامی است.

سؤالات متداول