اینترنت طبقاتی؛ دیواری که تا ثریا کج می‌رود

جنگ ۱۲ روزه بار دیگر تلاش‌ها برای ارائه و دسترسی به اینترنت طبقاتی را تشدید کرده و البته فعالان اینترنت درباره تبعات اقداماتی مانند راه‌اندازی «منطقه آزاد سایبری»، «اینترنت ویژه کسب‌وکارها» و «اینترنت اضطراری» موضع گرفته‌اند.

به گزارش دیجیاتو، داستان اینترنت طبقاتی و اعتراض به آن، داستانی قدیمی است و به دهه ۹۰ شمسی برمی‌گردد. در سال ۱۳۹۸، «محمدجواد آذری جهرمی»، وزیر وقت ارتباطات در اظهارنظری گفته بود: «سطح دسترسی یک پزشک یا استاد دانشگاه نباید با یک کودک برابر باشد». در همان دوره، حتی اینترنت ویژه‌ای به خبرنگاران ارائه شد تا با آزادی بیشتری به شبکه متصل شوند که البته تعداد زیادی از خبرنگاران هرگز زیر بار استفاده از این اینترنت ویژه نرفتند. در سال ۱۴۰۱، طرحی به نام «گشایش» در دانشگاه صنعتی شریف اجرا شد که دانشجویان و استادان را بر اساس جایگاه علمی به ۷ گروه تقسیم و دسترسی آنها را تفکیک می‌کرد و در خرداد ۱۴۰۲،‌ طرح ارائه اینترنت طبقاتی به استادان و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها مطرح شد.

اینترنت طبقاتی در واقع سیستمی است که در آن دسترسی کاربران به محتوای اینترنت بر اساس معیارهایی مانند شغل، سن، جایگاه اجتماعی یا سیاسی تفکیک می‌شود. در چنین سیستمی، گروه‌های مختلف جامعه به سطوح متفاوتی از اینترنت دسترسی دارند. برای مثال دانشگاهیان ممکن است به یوتیوب یا منابع علمی بین‌المللی دسترسی داشته باشند، در حالی که عموم مردم از این خدمات محروم هستند. اینترنت طبقاتی در تضاد با اصلی مهم به نام «بی‌طرفی شبکه» قرار می‌گیرد که از اصول مهم دسترسی در بسیاری از کشورهای جهان است. علاوه بر این، به گفته کارشناسان، مواردی همچون ایجاد تبعیض و نابرابری اجتماعی، محدودسازی آزادی بیان، کاهش خلاقیت و نوآوری و افزایش نارضایتی عمومی از جمله تبعات راه‌اندازی چنین سیستمی در جامعه است.

زمزمه‌های تازه اینترنت طبقاتی

اما تازه‌ترین تحرکات در این زمینه، به دو ماه قبل برمی‌گردد؛ زمانی که «احسان چیت‌ساز»، معاون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری وزارت ارتباطات، از برنامه‌های این وزارتخانه برای راه‌اندازی «منطقه آزاد سایبری» سخن گفت.

چیت‌ساز در برنامه تلویزیونی «صف اول» با تأیید برنامه‌های این وزارتخانه برای ایجاد «منطقه آزاد سایبری» اعلام کرد: «در این مناطق بسیاری از محدودیت‌های اینترنتی حذف می‌شود و تمرکز جدی بر تولید محتوا وجود دارد.» این اظهارات در تناقض آشکار با سخنان پیشین «ستار هاشمی»، وزیر ارتباطات، بود که بارها تصریح کرده: «وزارت ارتباطات به‌هیچ‌عنوان به اینترنت طبقاتی اعتقاد ندارد.» چیت‌ساز نیز خود در واکنش به انتقادات، با انتشار توئیتی تأکید کرد: «اینترنت طبقاتی به معنای تبعیض و محدودسازی عده‌ای به نفع گروهی خاص است و وزارت ارتباطات قائل به آن نیست.»

افزایش تلاش‌ها برای اینترنت طبقاتی با شروع جنگ

قطعی‌های گسترده اینترنت در جریان جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل که خسارات سنگینی به کسب‌وکارهای دیجیتال وارد کرد، مجدداً زمزمه‌های نگران‌کننده‌ای از شکل‌گیری «دسترسی‌های ویژه» را به همراه داشته است. سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران (نصر) رسماً خواستار اختصاص اینترنت ویژه برای اعضای خود شده و حتی اقدام به جمع‌آوری درخواست شرکت‌ها برای دسترسی به این اینترنت ویژه شد. همزمان با آن برخی نهادهای صنفی دیگر از جمله انجمن بلاک‌چین ایران نیز اقدام به جمع‌آوری لیست «آی‌پی‌های واجد شرایط» کرده‌اند. برخی فعالان و رسانه‌ها نیز بحث اینترنت اضطراری را مطرح کرده‌اند که البته این طرح‌ها با واکنش سریع و قاطع فعالان فضای مجازی مواجه شده است. سگارو، فعال فضای مجازی، در توئیتی نوشت: «ادعای انجمن بلاک‌چین درباره هماهنگی برای وایت‌لیست با تکذیب رسمی شرکت ارتباطات زیرساخت در تناقض است. بهزاد اکبری، مدیرعامل این شرکت، صراحتاً اعلام کرده هیچ هماهنگی با انجمن‌ها انجام نشده. این تناقض نیازمند شفاف‌سازی فوری است.» میلاد نوری نیز هشدار داد: «پس از سازمان نصر، انجمن بلاک‌چین هم به‌جای اعتراض به قطعی اینترنت، مشغول جمع‌آوری لیست شده. این رویه جزیره‌ای خطرناک است.»

اینترنت طبقاتی با نام‌های فریبنده

در میانه این تناقض‌های دولتی، «وحید فرید»، کارشناس فناوری اطلاعات، در توییتی هشدار داد: «مدارک موثقی در دست دارم که نشان می‌دهد وزارت ارتباطات پروژه اینترنت طبقاتی را با عناوین فریبنده‌ای مانند منطقه آزاد سایبری پیش می‌برد. اگر امروز بپذیریم هر صنفی پس از قطعی اینترنت، تقاضای دسترسی ویژه کند، فردا شاهد قطعی عمومی به‌نفع "لیست سفید" خواهیم بود.» فرید با اشاره به اقدامات اخیر نهادهای صنفی افزود: «متأسفانه برخی به جای دفاع از حقوق عمومی، به فکر منافع جزیره‌ای خود هستند. انسان آگاه به منافع جامعه می‌اندیشد، نه منافع شخصی.»

فرید در گفتگو با دیجیاتو درباره این توییت توضیح بیشتری ارائه داد.

او گفت: «ماجرا از طرح راه‌اندازی منطقه آزاد سایبری از سوی معاون وزیر ارتباطات آغاز شد و سپس ماجرای همکاری با انجمن‌ها برای تهیه لیست سفید، شکل جدی‌تری به خود گرفت.»

فرید افزود: «به همراه چند نفر از فعالان شناخته شده اینترنت و با همراهی رسانه‌ها به این شیوه اعتراض کردیم که در نهایت، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد که با هیچ انجمنی در این زمینه هماهنگی انجام نشده است. اما این اظهارنظر به‌طور کامل شفاف نیست و مثلاً مشخص نشده موضع وزارت ارتباطات درباره درخواست سازمان نصر چه بوده است.»

این فعال اینترنت و مدافع دسترسی آزاد ادامه داد: «برخی می‌گویند تصمیم به راه‌اندازی منطقه آزاد سایبری با نیت خیر و با هدف گشایش در دسترسی در حال انجام است. اما مسئله این است که اگر این گام اول برداشته شود، قطعاً اینترنت آزاد برای همه مردم محقق نخواهد شد. اگر لیست سفید دسترسی به اینترنت عملیاتی شود، محدودسازی دسترسی مردم خیلی ساده‌تر انجام‌شدنی خواهد بود.»

فرید تاکید کرد: «ما قویاً با این روند مخالفیم و معتقدیم به آزادی اینترنت ختم نخواهد شد. اینترنت مثل آب وبرق است و در هر شرایطی باید همه مردم، صرف‌نظر از طبقه و موقعیت اجتماعی و اقتصادی، باید از آن برخوردار باشند.»

واکنش جدی جامعه دیجیتال به دیوار کج

واکنش‌های کاربران به این روند، گویای عمق نگرانی‌هاست. آنها می‌گویند انتشار این درخواست‌ها نشان می‌دهد اینترنت در حال تبدیل به امتیازی انحصاری است. بسیاری از کاربران با اشاره به عکس‌های منتشرشده از نامه‌های درخواست آی‌پی، از وزارت ارتباطات خواستند به جای ایجاد «مناطق ویژه»، به فکر امنیت دسترسی عمومی باشد.

تجربه تاریخی ثابت کرده است نظام‌های تبعیض‌آمیز، نهایتاً فرو می‌ریزند؛ اما نه پیش از آنکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به انسجام اجتماعی و اقتصاد دیجیتال وارد کنند. سکوت در برابر روند کنونی، نه‌تنها بحران اعتماد را تعمیق می‌کند، بلکه تیرگی آینده فضای مجازی ایران را رقم خواهد زد.به نظر می‌رسد طرح منطقه آزاد سایبری وزارت ارتباطات در حال پیگیری است. مسئولان وزارت ارتباطات با هر نیتی که این طرح را پیشنهاد کرده باشند، باید بدانند که در دام خطرناکی افتاده‌اند که آینده دسترسی به اینترنت در ایران را به شدت تهدید می‌کند. ایجاد دسترسی برای گروه‌های مختلف مردم، در نهایت به دسترسی آزاد برای همگان ختم نخواهد شد، بلکه به برخورداری گروهی از امتیاز ویژه و سکوت آنان در برابر تبعیض و تسهیل قطع اینترنت برای عامه مردم خواهد انجامید. اینترنت طبقاتی دیواری است که خشت اول آن ذاتاً کج نهاده شده و تا ثریا کج خواهد رفت.

به نظر می‌رسد که وزارت ارتباطات باید سریعاً درباره طرح‌های طبقاتی کردن اینترنت مانند منطقه آزاد سایبری، شفاف‌سازی و موضع‌گیری قاطع کند، اقدامی که سرنوشت برابری دیجیتال در ایران در سال‌های پیش رو، به آن وابسته خواهد بود.