در جستجوی بیماری همه گیر بعدی؛ چه عواملی جان انسان ها را می گیرد؟

در تلاشی برای جلوگیری از شیوع بیماریه کشنده و همه گیر بعدی، دانشمندان در تلاش هستند تا جایگاه و قلمرو حیوانات، جایی که ممکن است زیکا یا ابولای بعدی از آن برخیزد را پیدا کنند. البته، می گویند که پیشگیری بهتر از درمان است. بنابراین دانشمندان به دنبال راهی هستند که پیش از بروز، بیماری را در نطفه از بین ببرند.

اما برخی دانشمندان معتقدند که حیوانات گزینه مناسبی نیستند و باید در انسان ها به دنبال ویروس جدیدی بود. در حقیقت، شاید بیماری بزرگ بعدی همین الان هم بین مردم باشد و تعداد اندکی را درگیر خودش کرده باشد.

حیوان ها تعداد کثیری از ویروس ها را میزبانی می کنند و گاهی اوقات این ویروس ها بین حیوان و انسان مشترک است (برای اطلاعات بیشتر در مورد بیماری های زئونوز یا Zoonotic Diseases بخوانید).

معمولا به ندرت یک بیماری از دام یا حیوانی به انسان منتقل می شود اما وقتی این اتفاق می افتد ویرانگر خواهد بود. اگر به حافظه خود رجوع کنید، اکثر بیماری های همه گیر سال های اخیر که چنین ویرانگر ظاهر شده اند و خبر آن هر روز به گوش رسیده، حاصل این انتقال بوده اند. مثل HIV یا انواع مختلفی از آنفلوآنزا و زیکا همگی از حیوان به انسان منتقل شده اند.

ویروس ابولا که بسیاری معتقدند هدیه خفاش ها به انسان بوده، جان بیش از 11 هزار نفر را در غرب آفریقا گرفت. قطعا طی چند هفته اخیر بارها اسم تب کریمه کنگو را هم شنیده اید و برای جلوگیری از ابتلا به آن بسیار احتیاط کرده اید.

اگر بتوان به طریقی پیش بینی کرد که چه ویروسی در آینده قرار است ظهور کرده و جان انسان ها را به خاطر بیاندازد، شاید بتوان کمی زودتر کار روی ساخت واکسنی برای آن را آغاز کرد یا حتی راهبردی برای جلوگیری از ظهور آن اندیشید.

اما چنین چالشی از آنچه که من و شما فکر کنیم بسیار پیچیده تر است، چون از کجا می دانید که باید در کدام ناحیه و در چه بخش از بدنه طبیعت به دنبال بیماری همه گیر بعدی باشید؟

در حیوان ها که انواع و اقسام ویروس ها را با خودشان حمل می کنند و هیچگاه هم آن ویروس ها به بدن انسان آسیبی وارد نمی کنند؟ یا انسان ها که به ندرت خاستگاه چنین اتفاقی بوده اند؟

پیتر داشِک، اپیدمیولوژیست و یکی از مدیران سازمان غیر انتفاعی ExoHealth Alliance است و می خواهد پیش از اینکه ویروس جدیدی انسان ها را به خود مبتلا کند، آن را شناسایی کرده و از بین ببرد. او می گوید: «اگر اجازه بدهیم این ویروس ها وارد بدن مردم شوند، دیگر دیر شده است.»

به منظور عملی کرده خواسته شان، او و تیمی از دانشمندان همراهش پایگاه داده ای از 600 ویروس که بیش از 750 پستاندار را آلوده می کنند تهیه کردند. سپس پژوهشگران گرد هم آمدند تا الگویی پیدا کنند؛ الگویی که نشان دهد چه عاملی سبب شده یک ویروس حیوانی، شانس بیشتری را برای ابتلای یک انسان داشته باشد. و نتیجه این پژوهش در ژورنال Nature منتشر شده.

یک سری دلیل به شکلی واضح پدیدار شد: حیواناتی که از لحاظ جغرافیایی (مثل موش ها) و ژنتیکی (مثل میمون) به انسان نزدیک تر هستند، شانس بالاتری هم در به اشتراک گذاری ویروسشان با ما دارند.

حیواناتی مثل خفاش که جمعیت متنوعی از ویروس ها را پناه داده اند نیز شانس بالایی در مبتلا کردن انسان ها دارند. واضح است، هر چه تنوع ویروس ها بیشتر باشد، احتمال ابتلا هم بالا می رود.

و یک سری ویروس ها هم که از طریق پشه ها به انواع و اقسام پستانداران و غیر پستانداران منتقل می شود نیز شانس بالایی دارند تا جهشی به سوی گونه انسان ها داشته باشند.

این ها را البته از قبل هم دانشمندان می دانستند، ما هم تقریبا می دانستیم اما بخش مورد توجه این پژوهش به بیان باربارا هان، اکولوژیست بیماری ها در انستیتو مطالعات اکوسیستم کَری که در این پژوهش مشارکت نداشته، اطمینان حاصل کردن از دانش پیشین در این زمینه بوده.

سپس با استفاده از این الگوها، دانشمندان نقشه برداری نوینی را آغاز کردند تا ببینند بیماری مشترک بعدی میان انسان و حیوان کجا پنهان شده. برای مثال، در آمریکای جنوبی و مرکزی به خاطر جمعیت کثیر خفاش ها یا در آمریکای شمالی و جنوبی به خاطر تراکم بالای جوندگانی نظیر موش های صحرایی، سنجاب، سمور و خوکچه های هندی.

داشک می گوید این ها پیش بینی دقیقی از اینکه بیماری بعدی قرار است کجا ظاهر شود و جان انسان ها را بگیرد نیست اما می تواند مسیر پژوهش های بعدی را مشخص کند و بگوید که بهتر است در چه نواحی و روی چه موجوداتی بیشتر کار شود.

برای مثال، پروژه Global Virome، یک طرح 3.4 میلیارد دلاری است که توسط سازمان هایی نظیر EcoHealth پشتیبانی می شود تا علیه حملات ویروسی واکسن بسازد. باربارا هان می گوید: «در حال حاضر، ما همیشه در حالت تدافعی هستیم. اهمیت پیدا کردن منشا ویروس بعدی این است که به ما اجازه پیش دستی می دهد.»

اما برخی پژوهشگران می گویند که پیدا کردن چنین چیزی پیش از آنکه بخواهد فاجعه آفرین شود، تلاشی بیشتر از توالی یابی کد ژنتیکی ویروس هایی که حالا حیوان ها را مبتلا کرده اند می طلبد.

جیمز لوید-اسمیت، متخصص بیماری های عفونی در تحلیلی جانبی مقاله نیچر نوشت: «اغلب بیماری های همه گیر، زئونوز هستند اما اغلب بیماری های زئونوز، همه گیر نیستند.»

بنابراین بسیار اهمیت دارد آن فاکتور خاص که سبب ایجاد چنین بیماری خطرناک و گسترده ای می شود را پیدا کرد. از نگاه او، این فاکتور بیشتر باید از منظر انتقال انسان به انسان مطالعه شود، تا انتقال حیوان به انسان.

دلیل ساده ای دارد، یک ویروس حیوانی باید از موانع بسیاری گذر کند تا در بدن یک انسان بتواند سبب ایجاد بیماری کند و سپس از انسانی به انسان دیگر منتقل شود. رونالد روزنبرگ، یک پژوهشگر بیماری های عفونی می گوید: «ویروس یک مرتبه از خفاشی به بیرون نمی پرد و بیماری همه گیر ایجاد کند.»

در عوض، این ویروس ده ها و شاید صدها سال را صرف کرده و مرتبا بین حیوان و انسان جا به جا می شود تا بالاخره روزی آماده شیوع گسترده بین انسان ها شود. البته روزنبرگ می گوید که استثنایی برای ویروس های آنفلوآنزا وجود دارد و آن ها خیلی سریع تر از حیوانات به انسان منتقل می شوند.

برای مثال، دانشمندان ویروس زیکا را سال 1947 در بدن میمون هایی که ساکن درختان جنگلی در اوگاندا بودند یافتند، چندین دهه پیش از آن که بخواهد طی سال 2007 ساکنان جزیره یاپ را آلوده سازد یا تقریبا 70 سال پیش از آنکه مردم را در سراسر جهان به خود آلوده سازد.

با وجود 70 سال آگاهی، این ویروس توانست دنیا را درگیر خود سازد. در حقیقت، پژوهشگران حالا به دنبال ساخت یک واکسن یا راه درمان هستند. روزنبرگ می گوید: «مسئله واقعا این نبود که آیا ما می توانیم ویروس ها را زودتر در حیوانات شناسایی کنیم. لازم بود که آن ها را پس از کشف در انسان ها، دقیق تر بررسی کنیم.»

متخصصینی نظیر لوید-اسمیت و روزنبرگ می گویند آنچه که ما واقعا لازم داریم، نظارت دقیق تر در جوامع انسانی است، به خصوص جوامعی که ارتباط بیشتری با حیات وحش دارند. یعنی ایجاد کلینیک های دیده بان برای درمان و مطالعه روی بیماران در محیط هایی که برای انتقال ویروسی بسیار ایده آل هستند.

مراکز و آزمایشگاه های مرکزی می توانند برای بررسی عفونت های غیر معمول و یا کاملا شناخته نشده ای که کلینیک های دیده بان موفق به شناسایی و درمان آن نشده اند به کار روند. روزنبرگ در حقیقت چنین سیستمی را در اوگاندا راه اندازی کرده است.

این امکان وجود دارد که بیماری همه گیر بعدی، همین حالا در حال آلوده کردن انسان ها باشد، اما بدون زمان، سرمایه و ابزار کافی برای شناسایی دلیل شکل گیری هر نوع تب و بیماری، پزشکان و دانشمندان ممکن است آن را پیدا نکنند. روزنبرگ می گوید: «ما واقعا ابزار شناسایی بیماری های همه گیری که در حال شیوع میان جمعیت ها هستند را نداریم، ما فرصت ها را به دفعات بسیار بسیار زیاد هر روز از دست می دهیم.»

داشِک موافق است و می گوید: «شکاف بزرگی در این بین است. بیماری هایی شیوع می یابند که شناسایی نشده اند.» هنوز اما او امید دارد که نقاط مشخص شده در نقشه شان به پژوهش های بعدی کمک کند.

او معتقد است باید در جهت پیدا کردن بیماری ها قدم برداشت و به امید معجزه ننشست و پیام روشنی برای جامعه پژوهشگران دارد: «بزرگ ترین ترس من این است که ما هیچ کاری نکنیم، و این ویروس ها را از طریق ظهور و کشتار مردم شناسایی کنیم.»