در آرزوی صلح جهانی؛ چرا آزمایش پنهانی بمب اتم ممکن نیست؟

دوازدهم شهریور سال 1396 برابر با سوم سپتامبر 2017 کره شمالی بمب اتم دیگری را آزمایش کرد و کره زمین را به لرزه انداخت. حدود 45 دقیقه پس از انفجار «ازیکیل جاناتان» با زنگ تلفن خانه اش در شهر وین اتریش از خواب پرید. رئیسش پشت خط بود: «جاناتان، اتفاق جالبی افتاده. بهتره بیایی و نگاهی به این اطلاعات بیندازی.»

جاناتان با سرعت تمام به سمت محل کارش روانه شد: مرکز پیمان منع جامع آزمایش هسته ای که به CTBTO معروف است و تمام جهان را برای شناسایی آزمایش های هسته ای زیر نظر دارد.

پیمان منع جامع آزمایش هسته ای 22 سال قبل نهایی شد

22 سال قبل یعنی در تاریخ 20 شهریور 1375 (برابر با دهم سپتامبر 1996) که پیمان منع جامع آزمایش هسته ای به امضا رسید، مرکز CTBTO هم آغاز به کار کرد. CTBTO هیچ نقشی در سیاست گذاری و اعمال قانون ندارد و صرفاً دولت های مختلف و مسئول را در جریان رخدادهای غیر منتظره و زمین-لرزان قرار می دهد. پیمان مورد بحث اگرچه در سال 1375 نهایی شد اما لازم الاجرا شدنش منوط به امضای هشت قدرت هسته ای جهان از جمله ایالات متحده، چین، ایران و کره شمالی است.

کره شمالی تنها کشوریست که پیمان CTBT را به شکل علنی نقض کرده. دوازدهم شهریور ماه 1396 سنسورهای مرکز CTBTO لرزش های شدیدی را به ثبت رساندند که از 650 کیلومتری شمال شرقی پیونگ یانگ، پایتخت کره شمالی آغاز شده بود. هشت و نیم دقیقه بعد امواج لرزه ای ضعیف تری در همین منطقه احساس شدند.

زمانی که دو قطعه بزرگ از پوسته زمین به شکل ناگهانی با یکدیگر برخورد کرده و روی هم بلغزند، ارتعاشاتی به شکل زمین لرزه ایجاد می شود، درست مانند وقتی که «زبانه زنگ به ناقوس کلیسا برخورد می کند». انسان هم می تواند با استفاده از انفجارهای مهیب این پدیده طبیعی را شبیه سازی کند.

جاناتان آخرین عضو تیم چهار نفره ای بود که به مرکز CTBTO رسید. «فِکادو کِببه آلامنه» همکار جاناتان هم تجربه ای مشابه او داشت و در ساعات اولیه صبح به محل کارش فراخوانده شده بود. آنها حتی زمان خواب هم موبایلشان را از خود دور نمی کنند، چون علاوه بر رخدادهای غیر منتظره ی کاری، فاصله بسیار زیادی با بستگان خود دارند. جاناتان اهل زیمبابوه است و آلامنه هم اتیوپیایی. آنها چند سال قبل به وین آمدند تا نقش خود را در ایمن ساختن هرچه بیشتر جهان ایفا کنند.

اطمینان از صحت و دقت اطلاعات در CTBTO بسیار حیاتی است

این گروه مهندسی را مانیتورهای متعددی احاطه کرده اند و خبری از صبحانه و قهوه نیست. آنها باید مطمئن شوند این اتفاق جالبی (به قول رئیسشان) که توسط دستگاه ها شناسایی شده و به خاطرش از خواب پریده اند، اشتباه محاسباتی نبوده و همه چیز در مورد امواج لرزه ای، شکل ارتعاشات و موقعیت مکانی مبدأ آنها به درستی تشخیص داده شده. افراد حاضر در اتاق همه پر انرژی و هیجان زده هستند، چون چنین اتفاقی کمتر پیش می آید و به قول جاناتان «وقتی به خاطر این موضوع از خواب بیدار شوی، آخرین چیزی که به فکرت می رسد نوشیدن قهوه صبحگاهی است».

اطمینان از صحت و دقت داده ها برای CTBTO بسیار حیاتی است، چون این اطلاعات به تمام کشورهایی که پیمان منع جامع آزمایش هسته ای را امضا کرده اند ارسال می شود. دانشمندان این کشورها با تجزیه و تحلیل خصوصیات امواج مانند عمق، جهت انتشار و نوع حرکت موج ها در سطح و عمق زمین، می توانند تشخیص دهند که با زمین لرزه روبرو هستند یا بمب اتم منفجر شده. البته مبدأ مشترک این رخداد لرزه ای با پنج آزمایش هسته ای قبلی کره شمالی تا حدودی تردیدها را از بین می برد.

جاناتان در این رابطه می گوید:

مسئولیت سنگینی روی دوش ما قرار گرفته است. اگر اشتباه کنیم و اطلاعات نادرست یا ناقص را برای کشورهای مختلف ارسال کنیم، ممکن است با تصمیمات و اقدامات جبران ناپذیری از سوی کشورهای عضو این معاهده روبرو شویم.

و زمانی که پای تسلیحات اتمی و بمب هسته ای در میان باشد، یک تصمیم اشتباه می تواند به فاجعه ای بزرگ ختم شود.

اگر پیمان منع جامع آزمایش هسته ای لازم الاجرا شود، سازمان CTBTO می تواند کشورهای عضو را مجبور کند که اطلاعات لرزه نگاری را با مرکز به اشتراک بگذارند یا حتی برای جمع آوری اطلاعات بیشتر به مبدأ رخداد لرزه ای مراجعه کنند. جفری لوئیس، مدیر پروژه آسیای شرقی در مرکز تحقیقات بین الملل دانشگاه میدلبری در کالیفرنیا می گوید کشورهای عضو این پیمان در حال حاضر ملزم به اجرای هیچ کاری نیستند. به همین دلیل مرکز CTBTO نمی تواند به اطلاعات دیگر کشورها متکی باشد و باید خودش همه چیز را زیر نظر بگیرد.

فعلاً سازمان CTBTO منتظر روزیست که تمامی قدرت های هسته ای جهان پیمان CTBT را امضا کرده و از آن حمایت کنند. این مرکز با 260 کارمند فقط اطلاعات را جمع آوری کرده و آنها را برای کشورهای عضو ارسال می کند، اما هیچ اهرم قانونی و ابزار اجرایی را در اختیار ندارد. البته اینها از ارزش کار مرکز CTBTO کم نمی کند.

زمانی که کیم جونگ اون، رهبر کره شمالی پیش از نشست تاریخ ساز با رؤسای جمهور کره جنوبی و ایالات متحده قول داد آزمایش بمب اتم را متوقف کند، بسیاری از کارشناسان گفتند کره شمالی باید ملزم به امضای پیمان CTBT شود. حتی برخی از آنها پیشنهاد کردند سازمان CTBTO باید تجهیزات نظارتی را در این کشور نصب کند تا از فعالیت های مخفیانه و تست های بیشتر جلوگیری شود.

اعطای اختیارات بیشتر به سازمان CTBTO می تواند بخشی از مشکلات این راه را رفع کند. تست بمب اتم یکی از گام های اساسی قدرت های هسته ای جهان برای توسعه زرادخانه ها به شمار می رود، چون برای کسب اطمینان از طراحی درست بمب راهی جز منفجر کردن آن وجود ندارد. علاوه بر این، تست های هسته ای انفجاری به مدلسازی های کامپیوتری، مهندسی هسته ای و دانش فیزیک مربوط به آن نیز کمک شایانی می کنند.

منفجر کردن بمب اتم تنها راه اطمینان از طراحی صحیح آن است

«ریموند جینلز» استاد دانشگاه کالیفرنیا برکلی و متخصص تست سلاح های هسته ای می گوید بمب اتم باید با نقشه های اولیه مطابقت داشته باشد. طبق نقشه های اصلی، کلاهک های هسته ای باید به اندازه کافی کوچک باشند تا در محفظه کوچک موجود در موشک ها جا بگیرند، ضمن اینکه مقاومت کافی در برابر سرعت و فشار بالا (خروج از جو و بازگشت به سطح زمین) داشته باشند.

کشورهایی مثل ایالات متحده و روسیه نیاز به طراحی و تست ندارند؛ آنها زرادخانه اتمی خود را با تست بیش از 1700 بمب اتم طی دهه های پیش، تکمیل کرده اند. نگرانی های مربوط به سلامت عمومی ناشی از تشعشعات رادیواکتیو باعث شد این دو کشور، تست علنی بمب ها در هوا، زیر آب و در فضا را متوقف کنند. البته به گفته «لین سایکس» استاد دانشگاه کلمبیا، تست ها از بین نرفتند و فقط به زیر زمین منتقل شدند. شناسایی و نظارت بر تست های زیرزمینی هم که دشوار است، چون انفجار و بارش حاصل از آن مخفی خواهند بود.

اینجاست که علم لرزه شناسی وارد صحنه می شود. دولت آمریکا از اوایل دهه 60 میلادی می دانست که دستگاه های لرزه نگار علاوه بر تشخیص زلزله می توانند آزمایشات هسته ای را هم نشان بدهند، اما جداسازی زمین لرزه های زیرسطحی خفیف از انفجارهای بمب اتم کار ساده ای نیست. تزریق بودجه هنگفت از سوی وزارت دفاع آمریکا در این حوزه همه چیز را متحول کرد و متخصصین، دانشجویان، ابزارها و هیجان زیادی را به وجود آورد.

لرزه نگاری برای شناسایی انفجارهای هسته ای از دوران جنگ سرد آغاز شد

در دوران جنگ سرد، همه به دنبال راه های بهتری برای جاسوسی و آگاه شدن از فعالیت دیگر کشورها بودند. در همین زمان، دانشمندان توانستند حسگرهای لرزه نگار را تقویت کرده و تعداد زیادی از آنها را در سرتاسر جهان نصب کنند. در کنار این مجموعه سخت افزاری غنی، فرمول های جدیدی هم برای محاسبه ابعاد انفجار و موقعیت دقیق آن از طریق ویژگی های امواج لرزه ای به دست آمد. البته همه اینها مانع از تست های زیرزمینی بمب اتم توسط آمریکا و روسیه نشد و هنوز به پیمان رسمی و لازم الاجرا دست نیافته ایم.

سازمان CTBTO اما برای چنین روزی کاملاً آماده است. این مرکز در حال حاضر سیستم نظارت بین المللی شامل 151 ایستگاه لرزه نگاری، 11 سیستم هیدروآکوستیک برای شناسایی آزمایش های هسته ای زیر آب و 50 ردیاب فروصوت برای تشخیص تست های جوی را در اختیار دارد. تعداد 69 ایستگاه ویژه هم برای ردیابی ایزوتوپ های پرتوزا وجود دارند تا ذرات رادیواکتیو سرگردان را شناسایی کنند.

پس از تست بمب اتم کره شمالی در تاریخ 12 شهریور سال گذشته، امواج لرزه ای از کره شمالی در زمان های مختلف به مراکز سنجش متعدد در منطقه رسیدند. مرکز CTBTO سیستم خودکاری را در اختیار دارد که بر اساس اطلاعات خام حاصل از سنسورها، می تواند مرکز زمین لرزه / انفجار و شدت آن را محاسبه کند، با این حال آلامنه می گوید که این سیستم بی نقص نیست و اطلاعات باید حتماً دوباره توسط متخصصین ارزیابی شوند.

مرکز CTBTO آمادگی اجرای کامل پیمان منع جامع آزمایش هسته ای را دارد

پس از ساعت ها کار بی وقفه و تحلیل اطلاعات دیگر ایستگاه های سنجش، بالاخره نتایج این واقعه به شکل رسمی تأیید شد و همه کشورها دریافتند کره شمالی بمب اتم دیگری را منفجر کرده است. جاناتان می گوید با وجود سختی کار، آنها حس خوبی دارند، چون در حفظ امنیت جهان می کوشند. علاوه بر این، همه شواهد نشان می دهد که سازمان CTBTO قابلیت های زیادی دارد و در صورت اجرای کامل پیمان منع جامع آزمایش هسته ای، می تواند نقش مهم تری را در این زمینه ایفا کند.

گزارش نهایی CTBTO دو روز بعد یعنی در تاریخ 14 شهریور (پنجم سپتامبر) منتشر شد: «این واقعه در منطقه ای کوهستانی به وسعت 100 کیلومتر مربع به وقوع پیوسته که محل تست های اتمی کره شمالی است. لرزه ها به علت انفجار و به دست انسان رخ داده و شدت ارتعاشات با زلزله ای به بزرگی 6.1 درجه در مقیاس ریشتر برابری می کنند.»

مرکز CTBTO نمی تواند منشأ هسته ای انفجارها را تأیید کند، مگر اینکه فعالیت رادیواکتیو در منطقه افزایش قابل توجهی داشته باشد. شبکه حسگرهای CTBTO توانایی شناسایی ذرات رادیواکتیو حاصل از انفجار بمب اتم را دارند ولی تاکنون مجوز این کار را دریافت نکرده اند. این مؤسسه همچنین در مورد انرژی انفجاری بمب ها هم نظری نمی دهد و کاری به این موضوع ندارد. به عقیده آنها پس از تجزیه و تحلیل فنی دقیق و ارسال اطلاعات به کشورهای عضو پیمان، دیگر کار آنها تمام شده است.

با این حال، کره شمالی این تست هسته ای را کاملاً موفقیت آمیز اعلام کرد، آزمایشی که ششمین انفجار زیرزمینی بمب اتم آنها محسوب می شود. جاناتان و همکارانش خیره به نمایشگر کامپیوترهایشان، فقط این جمله را بر زبان آوردند: این یکی خیلی قوی تر و بزرگ تر از قبلی هاست.