به بهانه سونامی اخیر اندونزی: چه عواملی در شکل گیری و تشدید سونامی دخیل هستند؟

همان طور که احتمالاً در اخبار روزهای اخیر شنیده اید، جزیره سولاوسی اندونزی حدود دو هفته پیش شاهد وقوع زلزله 7.5 ریشتری بود که متعاقب آن، امواج 6 متری سونامی سواحل این جزیره را درنوردیدند و به گزارش سازمان ملل متحد، 2000 کشته و هزاران زخمی و مفقود بر جای گذاشتند.

مقامات کشور اندونزی همچنان در حال محاسبه خسارات و جمع آوری آمار آسیب دیدگان هستند و با توجه به اطلاعات به دست آمده، به نظر می رسد حداقل 74 هزار نفر از اهالی سولاوسی باید تا آینده نامعلوم در چادرهای امدادی زندگی کنند.

اما پدیده سونامی چگونه شکل می گیرد و چرا کشوری مثل اندونزی در مواجهه با این بحران همواره بیشترین آسیب را می بیند؟

سونامی به زبان ساده لرزش شدید آب دریا است که به دلایل مختلفی مانند زمین لرزه های بستر آب یا انفجار حاصل از فعالیت های آتشفشانی زیر دریا به وجود می آید. این پدیده سپس به شکل امواج عظیم به سواحل رسیده و ویرانی به بار می آورد.

جالب است بدانید که سونامی یک واژه ژاپنی است و در فارسی، از واژه «غریاله» (در گویش بومی بوشهر و سواحل جنوبی کشور) برای توصیف پدیده مشابهی که در خلیج فارس به وقوع می پیوندد، استفاده می شود.

در پاسخ به سؤال دوم نیز باید گفت عواملی مانند تحرک صفحات سنگ‌کره، ساختار خط ساحلی، گروه های مردمی آسیب پذیر و سیستم هشدار زودهنگام ناکارآمد، بیشترین تأثیر را در افزایش تلفات و خسارات حاصل از سونامی در اندونزی دارند.

در ادامه کمی بیشتر به عوامل شکل گیری و تشدید سونامی می پردازیم. با دیجیاتو همراه باشید:

صفحات سنگ‌کره زمین

سنگ‌کره زمین به عنوان خارجی ترین لایه سیاره ما، از چند صفحه چسبیده به هم تشکیل شده که این صفحات با لغزش روی لایه زیرین (گوشته) با یکدیگر برخورد می کنند و موجب پدیده فرورانش را می شوند.

قوی ترین زلزله های زمین معمولاً به دلیل بروز پدیده فرورانش اتفاق می افتند

فرورانش زمانی اتفاق می افتد که یکی از صفحات به زیر صفحه دیگر رفته و موجب ایجاد ناهمواری می شود. زمانی که این اتفاق بین صفحه اقیانوسی و صفحه خشکی بیفتد، صفحه اقیانوس به زیر صفحه خشکی رفته و گودال ایجاد می کند. این فرآیند با زمین لرزه های قدرتمندی همراه است که می توانند در نهایت موجب بروز سونامی شوند.

مخرب ترین زلزله های زمین نیز معمولاً به دلیل بروز پدیده فرورانش اتفاق می افتند؛ به عنوان مثال در سال 2004 میلادی فرورانش در ساحل سوماترای اندونزی باعث ایجاد زمین لرزه ای به بزرگی 9.1 ریشتر و سونامی عظیمی شد که در کشورها و جزایر اقیانوس هند، جان بیش از 250 هزار نفر را گرفت.

اما حرکت صفحات اصلی تنها عامل بروز سونامی نیست و در هر صفحه، ریز صفحات دیگری نیز وجود دارند که در بعضی موارد، مانند همین مورد اخیر در اندونزی، موجب بروز زلزله و سونامی می شوند. لازم به ذکر است که حرکت این ریز صفحات در خشکی، با ایجاد دره ها و رودخانه ها همراه خواهد بود.

ساختار بستر دریا شکل امواج سونامی را تعیین می کند

فاکتور مهم دیگری که در شدت سونامی مؤثر است، ناهمواری ها و شکل بستر دریا (اقیانوس) بوده که تأثیر مستقیمی روی سرعت امواج سونامی دارد.

امواج سونامی در اعماق اقیانوس با سرعت های سرسام آور 700 تا 1000 کیلومتر در ساعت حرکت می کنند

زلزله های قدرتمند ناشی از پدیده فرورانش، در ابتدا حجم عظیمی از آب را به بالا پرتاب می کنند، این مقدار آب هنگام پایین آمدن تکانه زیادی داشته و حتی ممکن است به زیر سطح اقیانوس برود. چنین پدیده ای باعث می شود امواج قدرتمند زیر سطحی با سرعت بسیار بالا به اطراف فرستاده شوند. البته ارتفاع بخش بالایی این امواج در سطح آب چندان چشمگیر نیست و به یک متر هم نمی رسد.

اما این امواج قدرتمند در اعماق اقیانوس با سرعت های سرسام آور 700 تا 1000 کیلومتر در ساعت حرکت می کنند و با انرژی بسیار بالا به سواحل نزدیک می شوند. امواج سونامی با نزدیک شدن به آب های کم عمق، سرعت خود را از دست می دهند اما به ارتفاعشان اضافه شده و تا 5 الی 10 متر از سطح آب ارتفاع می گیرند.

سواحل جزیره سولاوسی اندونزی نیز به دلیل عمق زیاد در نزدیکی خط ساحلی و شیب  تند، برای اوج گیری امواج و تشدید قدرت سونامی مناسب هستند و به همین خاطر پدیده مورد بحث، خسارات زیادی را به این مناطق وارد می کند.

رفتن به مناطق مرتفع، بهترین راه گریز از سونامی

برای افرادی که در نزدیکی سواحل زندگی می کنند، هنگام بروز زلزله بهترین کار حرکت به سمت نواحی مرتفع تر است. البته در واقعیت شرایط تا حدودی پیچیده تر خواهند شد.

به عنوان مثال جزایر هاوایی و کشور ژاپن به سیستم های هشدار زودهنگام کارآمد و پیشرفته ای مجهز هستند که با اعلان خطر به موقع، فرصت مناسب برای تخلیه شهروندان را در اختیار سازمان های امدادی قرار می دهند.

شبکه هشدار سونامی اندونزی با ارسال پیامک شهروندان را از خطر مطلع می کند

اما در کشوری مانند اندونزی که زیرساخت های ارتباطی ضعیفی داشته و در مناطق مختلف آن مردم به زبان های متفاوتی سخن می گویند، شرایط دشوارتر خواهند شد. هرچند پس از بحران سال 2004، جامعه جهانی تلاش های بسیاری در جهت بهبود شبکه پیش اخطار سونامی در این منطقه انجام داد.

با دریافت کمک های بین المللی، شبکه هشدار سونامی اندونزی حالا به 134 موج سنج و 22 شناور (بویه) متصل به بستر مجهز شده که خطرات را با استفاده از 55 آژیر در نواحی مختلف و همچنین ارسال پیامک، به اطلاع شهروندان می رساند.

البته هزینه های بهره برداری از سیستم مورد بحث در دراز مدت برای دولت اندونزی بالا بوده و مثلاً خرید هر شناور 250 هزار دلار و نگهداری سالانه از هرکدام 50 هزار دلار خرج به خزانه این کشور تحمیل می کند.

از سوی دیگر بودجه سه نهاد اصلی مسئول مدیریت بحران زلزله و سونامی در اندونزی دچار کاهش چشمگیری شده و ناهماهنگی های داخلی برای تقسیم وظایف نیز بر حجم مشکلات افزوده است.

آیا سیستم های هشدار سونامی در پیشگیری از افزایش خسارات موفق خواهند بود؟

سونامی دو هفته پیش در اندونزی نشان داد مدل سازی های کنونی از نحوه رفتار سونامی، هنوز خیلی ساده و ناکارآ هستند و در محاسبه چند فاکتور مختلف مانند بروز زلزله های چندگانه، ضعیف عمل می کنند.

از طرفی باید اذعان کرد که هیچ سیستم پیش اخطاری نمی تواند جلوی خسارات و صدمات ناشی از زلزله و سونامی به سکونتگاه های انسان را بگیرد؛ با این وجود یک سیستم هشدار زودهنگام قابل اعتماد در کنار شبکه اطلاع رسانی قدرتمند، امکان نجات جان افراد بیشتری را فراهم کرده و از بروز فجایع انسانی تا حد زیادی پیشگیری خواهد کرد.