همه چیز درباره گرفتگی عضلانی ؛ انواع، دلایل و درمان‌های پیشگیرانه این عارضه

شما زمانی به گرفتگی عضلانی دچار می‌شوید که عضلات قسمتی از اسکلت ماهیچه‌ای بدن‌تان به صورت غیر ارادی و به زور منقبض می‌شود. در حالی که آن عضلات باید به صورت پیش فرض در حالت استراحت قرار می‌گرفتند. این دسته از عضلات که مخطط (یا اسکلتی) نامیده می‌شود، در حرکت و موقعیت بدن تاثیر حیاتی دارند. هر چند برخی از ماهیچه‌های دیگر نظیر عضلات مخطط موجود در قفسه سینه و شکم، از محتویات داخلی تنه حفاظت می‌کنند.

هنگامی که عضله غیر ارادی به یک‌باره و برخلاف انتظار منقبض می‌شود، در اصطلاح پزشکی می‌گوییم عضله دچار «اسپاسم» شده. اگر اسپاسم دردناک و مداوم باشد، تبدیل به گرفتگی عضلانی مزمن شده و معمولا به کارگیری عضلات با درد همراه است یا دامنه فعالیت عضله مورد نظر برای مدتی کمتر از حالت عادی خواهد شد.

بسته به گرفتگی عضلانی و موقعیت ماهیچه‌ها در بدن، ممکن است گرفتگی عضلات را از چند ثانیه تا چند ساعت تجربه کنید. در برخی از اوقات این گرفتگی‌های عضلانی ممکن است حتی چندین و چند بار در یک ناحیه ظاهر شود که معمولا در افراد کم‌ تحرک این اتفاق تقریبا طبیعیست.

این احتمال نیز وجود دارد گرفتگی عضلانی صرفا در یک بخش کوچک یا در تمام فیبرهای عضله ایجاد شود. حتی ممکن است این عارضه را در چند عضله در کنار هم ببینیم؛ به عنوان مثال ما قادر نباشیم انگشتان دست را  کامل خم کنیم و مجبور شویم این عمل را با فشار و درد انجام دهیم. در بعضی اوقات تارهای عضلانی در جهتی مخالف منقبض می‌شوند و به دنبال آن، اسپاسم شکل می‌گیرد.

فرقی نمی‌کند شما اهل کجا هستید و چه سنی دارید. گرفتگی عضلانی به شدت رایج بوده و گرفتگی عضلانی را تقریبا همه، حتی کودکان حداقل یک بار تجربه کردند ولی با این تفاسیر گرفتگی عضلانی بیشتر در بزرگ‌سالان نمود پیدا کرده و با افزایش سن، این عارضه نیز بیشتر پدیدار می‌شود.

از لحاظ آناتومی بدن، هر عضله‌ مخطط که به واسطه اراده‌ خودمان کنترل می‌شود، به ویژه عضلات ناحیه پا این پتانسیل را دارد تا دچار اسپاسم شود. معمولا بیشترین ناحیه گرفتگی عضلانی، در ناحیه پا گزارش شده. البته باید به این نکته نیز اشاره کرد گرفتگی عضلانی صرفا منحصر به عضلات مخطط نیست و عضلات صاف نیز این قابلیت را دارند تا درگیر شوند. ولی به علت گستردگی مطالب در حیطه فیزیک بدن، در این یادداشت قرار است صرفا اطلاعاتی در رابطه با گرفتگی عضلات مخطط با شما در میان بگذاریم.

گرفتگی‌های عضلانی در عضلات مخطط به سه دسته تقسیم می‌شوند: گرفتگی حقیقی، تِتانی و دیس‌تونیک. این طبقه‌بندی‌ها بر اساس دلایل مختلف در ایجاد اسپاسم و منطقه درگیرکننده ایجاد می‌شود که در ادامه درباره هر یک از این نوع اسپاسم‌ها مختصر صحبت می‌کنیم.

گرفتگی عضلانی حقیقی

اسپاسم حقیقی، متداول‌ترین نوع گرفتگی عضلانیست که قطع به یقین هر فرد آن را حداقل یک بار در ورزش‌های هوازی تجربه کرده. در این نوع گرفتگی عضلانی، یک بخش یا کل عضلات یک ناحیه دچار انقباض می‌شود. جهت جلوگیری از اضافه‌گویی و اتلاف وقت، دلایل به وجود آمدن اسپاسم حقیقی را در چند بند به صورت خلاصه‌وار ذکر می‌کنیم.

* از دست رفتن آب بدن به همراه سدیم

* فعالیت‌های بیش از حد در ورزش‌های هوازی

* آسیب‌های استخوانی نظیر شکستگی مفاصل

* افزایش سن

* عارضه‌ سیروز کبدی که در این بیماری، مایع بدن در حفره شکمی جمع شده و آسیت شکل می‌گیرد.

* بیمارانی که نارسایی کلیوی دارند و تحت درمان دیالیز قرار گرفته‌اند.

* کاهش قابل توجه کلسیم و پتاسیم در خون

* کمبود ویتامین D: به عقیده بسیاری از پزشکان، سرچشمه بسیاری از دلایل فوق در انقباض‌های عضلانی‌ست.

گرفتگی عضلانی نوع تتانی

واژه تِتانی از تاثیر سم تتانوس روی یاخته‌های عصبی گرفته شده. در گرفتگی عضلانی نوع تتانی، سلول‌های عصبی موجود در بدن، در برابر هر محرکه‌ای حساسیت‌پذیری بیش از اندازه‌ای از خود نشان داده و به دنبال آن، حداکثر واکنش انقباضی را در عضله به دنبال خواهند داشت. همین واکنش به ظاهر ساده موجب ایجاد گرفتگی و اسپاسم در عضلات می‌شود. سرچشمه این نوع گرفتگی، کاهش میزان کلسیم و منیزیم در خون است. به همین سبب کمبود یا نقص در عملکرد هورمون پاراتیروئید و تیروئید می‌تواند عارضه تتانی را برای فرد به دنبال داشته باشد.

معمولا تتانی در مقایسه با اسپاسم حقیقی به واسطه وجه شبه بسیار زیاد، به راحتی قابل تمایز نیست. ولی معمولا در عارضه تتانی این احتمال وجود دارد بی‌حسی در منطقه دچار اسپاسم و حتی مناطق دیگر نظیر ناحیه دهان نیز درک شود. گرفتگی عضلانی از نوع تتانی می‌تواند با درد نیز همراه باشد. معمولا با مصرف ویتامین‌های کلسیم با این نوع گرفتگی عضلانی می‌توان مقابله کرد.

گرفتگی عضلانی نوع دیس‌تونیک

در حالت دیس‌تونیک، عضلاتی که نیاز به انقباض ندارند بنا به دلایلی منقبض شده و بسته به منطقه مورد نظر، ممکن است این پرش عضلانی به چشم بیاید. در این نوع گرفتگی عضلانی، تارهای عضله در خلاف جهتی که انتظار داریم، انقباض یافته و چه بسا کارایی اندام مورد نظر را کم می‌کند. معمولا در انقباض دیس‌تونیک، ماهیچه‌های ناحیه دست دچار گرفتگی و پرش عضلانی می‌شوند و به همین خاطر فرد در زمان تایپ کردن، نواختن موسیقی به واسطه آلات مختلف و حتی دست‌خط معمولی‌اش دچار نقص می‌شود. با این حال خوشبینانه نگاه کنید. گرفتگی عضلانی نوع دیس‌تونیک چندان رایج نیست!

سوال: آیا تمام گرفتگی‌های عضلانی در این چند دسته طبقه‌بندی می‌شوند؟

مسلما خیر. گرفتگی‌های عضلانی که انواعش را نام بردیم صرفا در یک فرد سالم و بدون سابقه بیماری است. خیلی از گرفتگی‌ها بعید نیست به بیماری‌های عصبی و ماهیچه‌ای ربط داشته باشد. به عنوان مثال بیمار در مواجهه با بیماری لو گِریگ (آمیوتروفیک لترال اسکلروزیس) ضعف عضلانی را تجربه می‌کند و رفته رفته عضلاتش تحلیل می‌رود. یا در عارضه رادیکولوپاتی، درد شدید عضلانی و بی‌حس شدن اندام‌ها، بیمار را تا سر حد مرگ آزار می‌دهد. حتی در بیماری دیابت که قبلا مفصل صحبت کردیم، بیشتر دلایل هورمونی دارد، ضعف اعصاب محیطی منجر به بروز نوروپاتی شده و به دنبال آن، گرفتگی عضلانی دیس‌تونیک در پاها رویت خواهد شد. اگر قند خون بیمار کاهش پیدا نکند، ممکن است حتی مچ پای بیمار دیابتی قطع شود.

سوال: آیا با مصرف داروهای شیمیایی، دچار گرفتگی عضلانی می‌شویم؟

عارضه اسپاسم و گرفتگی عضلانی جزو عوارض جانبی بسیاری از داروهای شیمیایی است. داروهای دیورتیک (ادرارآور) همانند فروزماید (لازیکس) یا هر دارویی دیگری که باعث از دست رفتن آب بدن شود، این قابلیت را دارند تا اسپاسم را در عضلات کم تحرک بدن ایجاد کنند. برخی از داروهای کاهنده سطح کلسترول خون همانند لواستاتین نیز می‌تواند اسپاسم عضلانی را به همراه داشته باشد.

اگر بخواهیم لیست کامل داروهای شیمیایی (حتی پر کاربرد) را بنویسیم، یک یادداشت ۱۰ هزار کلمه‌ای را باید مد نظر داشته باشید. چرا که اسپاسم عضلانی در اکثر عارضه‌های جانبی داروها وجود دارد. با این حال بسته به قدرت جسمانی و وضعیت دستگاه ایمنی بدن‌تان، اسپاسم را در اندام‌های مختلف‌تان ممکن است تجربه کنید.

ارتباطی بین کمبود ویتامین‌ و گرفتگی عضلانی وجود دارد؟

کمبود ویتامین‌ها همانند تیامین (B1)، پانتوتینک اسید (B5) و پیریدوکسین (B6) می‌تواند در بدن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم روی ایجاد گرفتگی عضلانی موثر باشند. البته هنوز علم پزشکی نتوانسته علت مولکولی رابطه بین گرفتگی عضلانی و کمبود این ویتامین‌ها را پیدا کند. ولی در هر صورت فعلا در بالین مشخص شده رابطه مستقیمی بین کمبود ویتامین و گرفتگی عضلانی وجود دارد.

آیا گردش خون ضعیف می‌تواند علت گرفتگی عضلانی باشد؟

در بدن انسان دو نوع گردش خون وجود دارد. گردش خون ریوی و گردش خون سیستمیک. در نوع دوم اگر ماهیچه‌های قلب به اندازه کافی جهت پمپاژ قلب قدرتمند نباشند، اکسیژن کافی به عنوان سوخت سلول‌های عضلانی به اندام‌های تحتانی بدن نمی‌رسد و احتمالا فرد دردهای شدیدی را در ناحیه پا احساس می‌کند.

معمولا این نوع گرفتگی عضلانی در ورزش به خوبی حس می‌شود ولی این اسپاسم دردناک، علت دیگری به جز دلایل فیزیولوژیک ماهیچه‌ای دارد. درد ناشی از گردش خون ناکارآمد در حین ورزش به خاطر تجمع لاکتیک اسید در سلول‌ بافت‌های عضلانی موجود در اندام‌های تحتانی ایجاد می‌شود. چرا که سلول‌ها برای تولید انرژی به سمت چرخه غیرهوازی روی می‌آورند و عضلات در این حالت سریع‌تر خسته می‌شوند و عملکردشان به طرز چشمگیری کاهش پیدا می‌کند. اگر بعد از تلاش‌های مستمر در ورزش طی چند ماه، پیشرفت خاصی در راستای کاهش اسپاسم در هنگام ورزش احساس نکردید، به شدت توصیه می‌کنیم به پزشک معالج‌تان رجوع کرده تا یک تست ورزش را جهت آزمایش سلامتی قلب‌تان ترتیب بدهد.

چطور حین ورزش دچار گرفتگی عضلانی نشویم؟

ساده‌ترین و راحت‌ترین روش، در انجام حرکات کششی پیش از شروع تمرین‌های باشگاهی یا ورزش است. سعی کنید پیش از شروع به فعالیت، مایعات زیادی بنوشید. اگر قرار است یک پیاده‌روی یا حتی ورزش دو به مدت طولانی (نیم ساعت بیشتر) انجام دهید، حتما یک بطری آب کوچک و مقداری خرما یا کشمش به همراه داشته باشید تا آب و مواد معدنی از دست رفته بدن‌تان را احیا کنید. این طرز فکر را دور بیندازید که در فصل پاییز و زمستان کمتر عرق می‌کنیم، پس نیازی به بطری آب نیست. چرا که آب میان بافتی بدن‌تان در طی ورزش‌های هوازی کم خواهد شد. پس این توصیه را جدی بگیرید و نتیجه حیرت‌ برانگیز را در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

شاید این سوال نیز برای‌تان پیش بیاید چه میزان باید آب نوشید تا گرفتگی عضلانی در هر بار ورزش به حداقل برسد؟ بد نیست یک بار پیش و پس از ورزش، خودتان را وزن کنید تا در ببرید با یک بار ورزش، چه میزان آب از دست می‌دهید و سپس تصمیم بگیرید به چه طریقی این آب از دست رفته را در حین ورزش مجدد برگردانید. این موضوع را مد نظر داشته باشید ۱ لیتر آب معادل ۱ کیلوگرم وزن دارد. و بر اساس آن، آب مورد نیاز بدن‌تان را تامین کنید. فیزیولوژیست‌های ورزش معتقدند پس از ورزش هوازی، باید به ازای هر ۵/۰ کیلوگرم کاهش وزن بدن، حداقل ۵/۰ لیتر آب نوشید.

آیا داروهای شیمیایی خاصی برای جلوگیری از کاهش گرفتگی عضلانی وجود دارد؟

در سال‌های اخیر تنها داروی شیمایی پر استفاده کوایناین (Quinine) معرفی شده و جالب است بدانید این دارو سال‌های زیادی جهت درمان مالاریا مورد استفاده قرار گرفته است. مکانیسم عملکرد کوایناین در کاهش میزان انقباض‌پذیری ماهیچه تعریف شده. هر چند کوایناین تاثیر متفاوتی در احیای قدرت هر فرد در بر دارد. ولی کوایناین نیز درست همانند دیگر داروهای شیمیایی از عوارض جانبی گوناگونی بهره می‌برد. به عنوان مثال مصرف کوایناین در بانوان باعث سقط جنین و به دنیا آمدن نوازادانی با نقص‌های مختلف می‌شود. همچنین کوایناین در پلاکت‌سازی دستگاه عروقی بدن نیز اختلال ایجاد می‌کند و اگر فرد دچار خون‌ریزی شود، به همین راحتی خونش بند نمی‌آید. این عارضه‌ها باعث شده تا تجویز کوایناین صرفا برای جلوگیری از عارضه گرفتگی عضلانی چندان عقلانی نباشد. به همین خاطر سازمان غذا و داروی ایالات متحده، این دارو را برای درمان این عارضه به هیچ عنوان تایید نمی‌کند و کوایناین در حال حاضر در کشورهای خارجی برای مصارف دیگر به فروش می‌رسد.

گرفتگی عضلانی راجعه چیست و آیا برای سلامتی فرد خطرناک است؟

اگرچه گرفتگی‌های عضلانی آزاردهنده است، با این حال شرایط وخیمی برای سلامتی فرد ایجاد نمی‌کنند. اهمیت گرفتگی‌های عضلانی راجعه در ناراحتی‌هاییست که بیمار در طی یک بازه زمانی شاید طولانی به زبان می‌آورد. اگر احساس می‌کنید برخی از عضلات کمر‌تان هر از گاهی می‌گیرد و با ماساژ و دوش آب گرم این عارضه بهبود پیدا می‌کند، بد نیست بیشتر تحرک داشته باشید و با مصرف مولتی ویتامین، این عارضه را برطرف کنید. اگر فکر می‌کنید عضلات پای شما مدت طولانیست که خواب می‌رود و با وجود انجام ورزش‌های هوازی در بلندمدت، هنوز این گرفتگی‌های عضلانی پابرجاست، به سراغ پزشک معالج‌تان بروید تا اگر ناراحتی‌های قلبی احتمالی برای‌تان پیش، با تجویز داروهای مختلف ختم به خیر شود.

به غیر از موارد اشاره شده، سایر گرفتگی‌های عضلانی گذراست و پس از مدتی با استراحت و نوشیدن مایعات زیاد، این عارضه کاملا حل می‌شود و نیازمند هیچ گونه خود درمانی یا تزریق آمپول‌های شل‌کننده عضلانی نیست.