همه چیز درباره سنگ کلیه؛ از علت تا روش های جلوگیری و درمان آن

اگر تا بحال خودتان سنگ کلیه نداشته‌اید احتمال آنکه یکی از اطرافیان‌تان دچار این مشکل شده باشد کم نیست چرا که ایران در منطقه جغرافیایی با شیوع بالای سنگ قرار داشته و بر اساس آمار ۴.۵ میلیون نفر در کشور سابقه سنگ سازی کلیه دارند.

به گفته «عباس بصیری»، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های کلیه هر ساله بیش از ۸۰ هزار نفر به جمعیت سنگ سازان اضافه می‌شوند و مناطق غربی، شمال غربی و جنوبی ایران بیشتر مبتلا به این بیماری هستند.

خوشبختانه گزینه های متعددی برای درمان موثر و دفع سنگ کلیه وجود دارند که اکثر هم به میزان اندکی تهاجمی هستند (یعنی نیاز به اعمال جراحی سخت و پیچیده ای ندارند). علاوه بر این پزشکان با انجام تست های مختلف مشخص می کنند که چه چیزی باعث ایجاد سنگ کلیه در فرد شده است. با توجه به جواب این آزمایشات می توان روش های درمانی یا برنامه ای مناسب برای ایجاد تغییرات در سبک زندگی بیماران تدوین کرد تا در آینده دوباره به این مشکل دچار نشوند.

سنگ کلیه چیست و چه عللی دارد؟

کلیه ها مسئولیت تصفیه پسماند و مایعات اضافی بدن را بر عهده دارند اما گاهی اوقات جرمی سخت در آنها شکل می گیرد که سنگ کلیه نامیده می شود. سنگ کلیه عموما زمانی در بدن ایجاد می شود که حجم زیادی پسماند در بدن وجود داشته باشد اما مایعات زیادی درون کلیه نباشد. پسماند بدن هم می تواند دربرگیرنده مواد معدنی و دیگر موادی باشد که با یکدیگر ترکیب می شوند تا سنگ هایی با ابعاد و اندازه مختلف (از دانه ماسه تا یک لوبیا و حتی هم اندازه با توپ پینگ پنگ) بسازند.

دفع طبیعی سنگ کلیه (یعنی فرایند خارج شدن سنگ از کلیه و حرکت آن به داخل حالب یا همان لوله باریکی که ادرار را به سمت مثانه انتقال می دهد) معمولا با درد زیادی همراه است. برخی زنان حتی مدعی هستند که این درد از زایمان نیز بدتر است.

انواع سنگ کلیه

به گفته «گانس شیدهم» استادیار نفرولوژی دانشگاه ایالتی اوهایوی آمریکا سنگ کلیه دو نوع اصلی دارد: سنگ کلسیمی و سنگ غیر کلسیمی. سطوح بالای کلسیم معدنی در ادرار، عامل اصلی ۸۰ درصد سنگ کلیه هایی است که در سراسر دنیا ایجاد می شوند. کلسیم میتواند با مواد دیگری چون اگزالات و فسفات پیوند برقرار کرده و سنگ تولید کند.

سنگ های غیر کلسیمی به شرح زیر هستند:

• سنگ های اوریک اسید:زمانی ایجاد می شود که ادرار بیش از اندازه اسیدی شود.
  سنگ های سیستین: در مواردی ساخته می شود که ادرار حاوی مقدار زیاد سیستین امینو اسید شود.
• سنگ های استرویت: از مواد پسماند مرتبط با باکتری های عفونی ساخته شده و از فسفات آمونیوم منیزیم تشکیل می شود.

سنگ کلیه می تواند در یک یا هر دو کلیه تشکیل شود. البته مادامی که سنگ در کلیه قرار دارد بیمار هیچ علائمی را در خود مشاهده نمی کند. درست به همین صورت سنگ هایی که به کوچکی دانه ماسه هستند ممکن است بدون آنکه فرد متوجه شود از بدن وی دفع گردند. اما سنگ کلیه در ابعاد بزرگش میتواند به داخل حالب وارد شده و ضمن مسدود ساختن این مسیر باعث ایجاد درد و مجموعه ای از علائم دیگر گردد.

علت ایجاد سنگ کلیه چیست؟

بیماری هایی نظیر دیابت، فشار خون بالا و چاقی میتوانند ریسک ابتلا به سنگ کلیه را بالا ببرند اما آنطور که «آنیل آگاروال» استاد نفرولوژی دانشگاه اوهایو می گوید افراد سالم نیز در معرض این خطر قرار دارند.

عواملی که میتوانند منجر به شکل گیری سنگ کلیه شوند:

• عدم نوشیدن آب کافی
• عدم دریافت کلسیم کافی
• رژیم غذایی مملو از نمک یا شکر
• مصرف بیش از اندازه غذاهایی غنی از اگزالات شامل مغزها، اسفناج، شکلات و چایی های خاص
• نوشیدن انواع نوشابه که می تواند شامل فسفات و مقادیر بالای شکر باشد.
• مصرف بیش از اندازه پروتئین
• فقدان سیترات در مواد غذایی مصرفی (ماده ای که به پیشگیری از تولید سنگ منجر می شود)
• پیشینه خانوادگی و ژنتیک

جالب است بدانید که امکان ابتلا به سنگ کلیه در افراد سفید پوست بیشتر از اسپانیایی تبارها یا آمریکایی های آفریقایی تبار است.

چرا دفع سنگ کلیه با درد همراه است؟

به گفته «پراکاش مانیا» اورولوژیست مرکز پزشکی Poinciana در فلوریدا درد از جمله علائم قدیمی سنگ کلیه به شمار می رود. دردهای مرتبط با سنگ کلیه معمولا در پهلوها احساس می شوند و ممکن است با حرکت سنگ درون بدن اطراف ناحیه شکمی و حتی کشاله ران را هم درگیری کنند.

با حرکت سنگ در مسیر خود امکان آنکه مجاری ادراری مسدود شوند بسیار بالاست. در نتیجه همین اتفاق نیز کلیه متورم می شود. تورم کلیه اعصاب اندام های داخلی را فعال می کند و در نتیجه سیگنالی برای مغز ارسال می شود که آن را تعبیر به احساس درد می کند.

درد ناشی از سنگ کلیه میتواند به قدری شدید باشد که در نهایت فرد مبتلا را راهی اورژانس کند. در مطالعه ای مشخص شده حدود ۳۶۰۰ شهروند آمریکایی به صورت روزانه به خاطر درد ناشی از سنگ کلیه به بیمارستان ها مراجعه می کنند.

درد، خون در ادرار و حس سوزش حین ادرار کردن از جمله علائم رایج داشتن سنگ کلیه هستند و جالب است بدانید درد ناشی از سنگ کلیه گاهی به قدری شدید می شود که فرد دچار حالت تهوع و حتی استفراغ می شود. بنابر گفته پزشکان زمانی که درد سنگ کلیه با تب همراه می شود فرد باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کند چراکه تب از علائم عفونت است. در واقع زمانی که سنگ کلیه باعث عفونت مجاری ادراری می شود می تواند باعث بروز سپسیس (سومین علت مرگ به دلیل عفونت بعد از عفونت‌های ریه و ایدز) گردد که نیازمند درمان فوری است.

از دیگر علائم سنگ کلیه میتوان به تکرر ادرار، نیاز شدید مراجعه به توالت، وجود سنگ ریزه در ادرار، بوی بد ادرار و تیرگی رنگ آن اشاره کرد.

تشخیص سنگ کلیه

اگر پزشک معالج تشخیص دهد که فرد به سنگ کلیه مبتلا شده ممکن است تصویربرداری داخلی و آزمایش خون را برای وی تجویز نماید تا نظر قطعی اش در این باره را اعلام کند. در برخی آزمایشات حتی علت اصلی ابتلای فرد به سنگ کلیه نیز مشخص می شود.

رایج ترین تست تصویر برداری مورد استفاده برای تشخیص سنگ کلیه سی تی اسکن است که تصویری سه بعدی از بدن را ارائه می کند. در تصویربرداری های تشخیصی برای سنگ کلیه لازم است که کلیه ها، حالب و مثانه بررسی شوند.

آزمایش ادرار معمولا در برگیرنده موارد زیر است:

• بررسی سطح ph که میزان اسیدی بودن یا قلیایی بودن ادرار را مشخص می کند. نتایج این تست به پزشکان امکان می دهد که نوع سنگ را با سهولت بیشتری تشخص دهند
• بررسی ادرار با میکروسکوپ: در برخی موارد ادرار زیر میکروسکوپ بررسی می شود تا کریستال های ساخته شده از مواد معدنی مربوط به انواع خاص سنگ کلیه در آن شناسایی گردند. این تست ها همچنین پزشکان را در تشخیص خونریزی و عفونت یاری می دهند.
• جمع آوری اوره ۲۴ ساعته: در این روش ظرف محتوی پودر خاصی به بیمار داده می شود که باید کل ادرار ۲۴ ساعته خود را در آن جمع آوری کند. پزشک با آزمایش ادرار جمع آوری شده مستعد بودن فرد به تشکیل سنگ کلیه را تشخیص می دهد.
• علاوه بر آزمایش ادرار و تصویربرداری با آزمایش خون هم می توان به شرایط بالقوه تشکیل سنگ، کم خونی یا عفونت کلیه پی برده و الکترولیت هایی مثل نمک و مواد معدنی با احتمال تبدیل شدن به سنگ را ارزیابی کرد.

فراموش نکنید که پس از دفع سنگ حتما آن را برای تجزیه و تحلیل به یک دکتر نشان دهید تا نوع سنگ و مواد تشکیل دهنده آن را تعیین کند. پزشک بر اساس این نتایج دارو یا دستور تغذیه خاصی را برای شما تجویز می کند تا دوباره به سنگ کلیه دچار نشوید.

روش های دفع سنگ کلیه

همیشه لازم نیست برای خلاص شدن از دست سنگ کلیه به دارو و پزشک متوسل شد و گاهی اوقات سنگ های کوچک از طریق مجاری ادراری دفع می شوند. با این حال سنگ های بزرگتر ممکن است با مسدود کردن مثانه به ایجاد درد و عواقب دیگر منجر شوند.

به گفته دکتر «رالف کلیمن»، از اساتید دانشکده اورولوژی دانشگاه کالیفرنیا درد ناشی از سنگ کلیه در آغاز شدید بوده و بیمار ناچار به استفاده از داروی های آرام بخش است. پس از گذشت مدتی می توان درد را با استفاده از داروهای ﺿﺪ ﺍﻟﺘﻬﺎبی غیر استروئیدی کنترل کرد.

برای دفع سنگ کلیه معمولا نوشیدن آب به مقدار زیاد پیشنهاد می شود اما از بلوک کننده اختصاصی گیرنده‌های آلفا آدرنرژیک «تامسولوسین» هم می توان برای شل کردن گردنه مثانه و باز شدن خروجی آن استفاده کرد.

در صورتی که سنگ بیش از حد بزرگ باشد درد بیمار خارج از حد تحمل خواهد بود و در این صورت نیاز به مداخله مستقیم پزشکان به یکی از روش های زیر است:

سنگ شکنی با امواج: این فرایند با کمترین میزان تهاجم به دفع سنگ کمک می کند. پزشکان از طریق دستگاه تصویربرداری مکان دقیق سنگ را مشخص کرده و با استفاده از ماشین تولید هدفمند امواج ضربه ای با انرژی بالا آن را می شکنند. در نتیجه بیمار می توانند با آسودگی بیشتر خرده سنگ را دفع کند.

یورتروسکوپی: این روش نیز تا حد کمی تهاجمی است و طی آن پزشک لوله ای باریک و مجهز به دوربین آندوسکوپی را وارد مجاری ادراری می کند. این لوله که «یورتروسکوپ» نام دارد سپس از طریق مثانه به سمت حالب عبور داده شده و نهایتاً آن را به سمت سنگ حرکت می دهند. پس از تعیین محل سنگ با استفاده از لیزر آن را می شکنند تا از طریق ادرار دفع گردد.

جراحی سنگ شکنی از راه پوست: در این رویکرد نسبتا تهاجمی اورولوژیست برای دسترسی به کلیه سوراخ کوچکی را در پشت بیمار ایجاد می کند. از این سوراخ برای وارد کردن لوله مجهز به دوربین به نام نفروسکوپ استفاده می شود. در صورتی که از لوله برای برداشتن سنگ کلیه استفاده شود آن را «نفروستولیتوتومی» و اگر برای شکستن سنگ از آن بهره ببرند جراحی را «نفرولیتوتریپسی» می نامند.

نفرولیتوتومی لاپاراسکوپیک با کمک ربات: این روش معمولا زمانی که سنگ بزرگ باشد مورد استفاده قرار می گیرد و طی آن پزشک با ایجاد سوراخی کوچک روی شکم بیمار ابزاری رباتیک و یک دوربین را وارد بدن بیمار می کند. جراح با کنترل ربات از راه دور کلیه را باز کرده و سنگ را برمی دارد. از مزایای این روش نسبت به عمل باز باید به آسیب محدود و خونریزی کمتر بیمار اشاره کرد.

برای جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه چه بخوریم؟

مهم نیست قبلا دچار سنگ کلیه شده اید یا خیر، بهتر است برای اجتناب از مواجه شدن با این معضل طاقت فرسا روش هایی زیر در پیش بگیرید. این روش ها شامل تغییر در رژیم غذایی و مصرف داروهایی است که یابد تحت نظر پزشک آنها را مصرف کنید. پس از مشورت با یک پزشک متخصص و بر اساس پرونده پزشکی یا نوع سنگ هایی که قبلا داشته اید، یکی از این دو روش یا ترکیبی آنها را در دستور کار قرار دهید.

رژیم غذایی برای جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه:

• نوشیدن آب زیاد: این کار تراکم مواد معدنی با احتمال تشکیل سنگ را در ادرار کاهش می دهد.
• محدود کردن مصرف نمک و شکر: مقادیر زیاد سدیم و شکر با افزایش سطح کلسیم در ادرار می توانند به سنگ کلیه منجر شوند.
• دریافت کلسیم کافی: اگرچه بالا بودن کلسیم در ادرار خطر سنگ کلیه را در پی دارد اما مصرف مواد غنی از آن مانع از تشکیل سنگ خواهد شد.
• محدود کردن پروتئین: مصرف بیش از حد پروتئین به ویژه از نوع حیوانی شما را در معرض سنگ کلیه قرار می دهد، هرچند با توجه به قیمت فعلی گوشت و مرغ این احتمال خود به خود حذف شده است.
• مصرف میوه و سبزیجات فراوان: این محصولات به دلیل داشتن مواد مغذی نظیر پتاسیم، منیزیم و سیترات به کارکرد صحیح کلیه کمک می کنند
• کنار گذاشتن نوشیدنی های گازدار: این نوشیدنی ها حاوی فسفات بوده و از طریق ترکیب با کلسیم ادرار باعث تشکیل سنگ می شوند.
• کاهش مصرف غذاهای حاوی اگزالات: اگر قبلا تجربه سنگ کلیه از نوع کلسیم اگزالات را داشته اید، بهتر است مصرف غذاهای حاوی اکسالات یک دی‌آنیون نظیر لوبیا، توت، آجیل، سویا، سیب زمینی شیرین، سبوس گندم و سبزیجات با رنگ سبز تیره مثل اسفناج را کمتر کنید.

داروهای جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه:

• پتاسیم سیترات: کاهش اسیدیته ادرار
• مدرهای (دیورتیک) تیازیدی: کاهش سطح کلسیم در ادرار
• آلوپورینول: کاهش اسید اوریک
• استوهیدروکسامیک اسید: بازدارنده آنزیم اوره‌آز و مفید در درمان سنگ‌های اِسترووایت کلیوی
• دی-پنی‌سیلامین و تیوپرونین: تشکیل باند دی‌سولفیدی تیول-سیستین و افزایش حلالیت ادراری سیستین

علاوه بر چاقی، فشار خون بالا و دیابت، موارد نه چندان شایع دیگری نظیر پرکاری‌ پاراتیرویید (وجود هورمون‌ پاروتیرویید بیش از حد در خون‌) و نقرس هم احتمال تشکیل سنگ کلیه را افزایش می دهند.