جایزه نوبل؛ تلاقی سیاست و لیاقت با طعم تبعیض جنسیتی و غرب گرایی

آلفرد نوبل در سال 1895 در آخرین وصیت نامه خود، تمام سرمایه و ثروتش را به تأمین هزینه های جایزه نوبل اختصاص داد تا غم دیگری به غم های خانواده اش بیفزاید. ثروت او در زمان فروبستن چشم از جهان به پول امروزی حدود 148 میلیون پوند برآورد شده است. تاجر و مخترع سوئدی پس از یک عمر کسب درآمد از کارخانه های جنگ افزار و به خصوص دینامیت، تازه به فکر میراث خود افتاده بود، و نامی که از او بر جای خواهد ماند.

بنیاد نوبل 5 جایزه را برای افرادی در نظر گرفت که «بیشترین خدمت را به بشریت کرده اند». این پنج جایزه در حوزه های فیزیک، شیمی، فیزیولوژی (پزشکی)، ادبیات و صلح اهدا می شوند. در سال 1968 بانک مرکزی سوئد جایزه نوبل ششم را برای حوزه اقتصاد در نظر گرفت، که البته خانواده نوبل آن را به رسمیت نمی شناسند. پنج جایزه نوبل از سوی کشور سوئد به برندگان اهدا می شوند، به جز جایزه صلح نوبل که به اصرار آقای نوبل و به دلیل نامشخص، مسئولیتش بر عهده کشور نروژ قرار دارد.

چطور جایزه نوبل برنده شویم؟

هیچکس نمی تواند خودش را نامزد جایزه نوبل کند. هر سال هزاران پروفسور، اعضای آکادمی های بین المللی، برندگان قبلی نوبل و حتی سازمان های بین المللی، اعضای کمیته نوبل را به انتخاب نامزدهای مورد قبول خودشان ترغیب می کنند. معرفی نامزدها قبل از ماه سپتامبر آغاز شده و تا ژوئن سال بعد ادامه پیدا می کند.

تمایل عجیب بنیاد نوبل به رازداری، تضمین می کند که اسامی نامزدها تا 50 سال مخفی بماند. نامزد شدن برای دریافت جایزه نوبل هم هیچ تضمینی برای دریافت آن محسوب نمی شود. مثلاً می دانیم «لیزه مایتنر» فیزیکدان اتریشی که برای اولین بار شکافت هسته ای را توضیح داد، 48 بار نامزد نوبل فیزیک شد اما هیچگاه این جایزه را دریافت نکرد.

چه کارهایی جایزه می گیرند؟

دانشمندان معمولاً معماهای بزرگی را حل می کنند یا فناوری های جدیدی را توسعه می دهند. جوایز نوبل تاکنون به مواردی نظیر ابداع مدارات مجتمع، دستگاه MRI، میکروسکوپ، یا کشف ذرات زیراتمی، ویروس HIV، ساختار DNA و امواج گرانشی اختصاص یافته است.

البته شانس هم نقش مهمی در این زمینه ایفا می کند. مثلاً در سال 1965 «رابرت ویلسون» و «آرنو پنزیاس» فکر می کردند فضولات پرندگان باعث ایجاد اختلال در رادیوتلسکوپ آنها شده، اما بعد ریشه اصلی این مشکل را در انفجار بزرگ (بیگ بنگ) یافتند.

اقتصاد دانان معتقدند عملکرد گذشته تضمیمی برای کسب نتایج مثبت در آینده نیست. بنابراین شاید در آینده زنان بیشتری بتوانند جایزه نوبل اقتصاد را به خانه ببرند. این نوبل بیشتر به مردانی اهدا شده که جهان را به شکل ریاضی مدل سازی کرده اند، اگرچه هیچکدام از آنها نتوانستند زمین خوردن بسیاری از بانک های بزرگ جهان در سال 2008 و 2009 را پیش بینی کنند.

کمیته ادبیات نوبل معمولاً حاصل عمر نامزدها را بررسی می کنند تا ببینند آیا فرد مورد نظر چیز جدیدی به دنیا عرضه کرده یا خیر. ادبیات طنز به ندرت شایسته جایزه تشخیص داده می شود. «مو یان» نویسنده چینی با سبک «واقع گرایی وهم آلود» به نوبل رسید و «دوریس لسینگ» به خاطر بیان «تجربیات زنانه در قالب حماسی» به این مهم دست یافت. باب دیلن، خواننده و آهنگساز معروف آمریکایی و خالق آثار فاخری همچون «وول بخورید، مثل یک کاسه سوپ» نیز به خاطر «بیانات جدید شاعرانه» جایزه نوبل گرفت.

نوبل صلح را می توان سیاسی ترین بخش این جوایز دانست. گاهی اوقات سازمان های جهانی مثل «کمیته بین المللی صلیب سرخ»، «کارزار بین المللی برای نابودی سلاح های هسته ای»، «هیئت بین دولتی تغییر اقلیم» و اتحادیه اروپا این جایزه را دریافت کرده اند، اما افراد زیادی هم به خاطر اهداف صلح جویانه به این جایزه رسیده اند: دکتر مارتین لوتر کینگ، رهبر جنبش حقوق مدنی؛ اسقف اعظم دزموند توتو، رهبر جنبش ضد آپارتاید آفریقای جنوبی؛ و ملاله یوسف زی، فعال حقوق بشر و حقوق کودکان.

جایزه نوبل چقدر است؟

امسال برنده جایزه نوبل مبلغ 9 میلیون کرون سوئد معادل 900 هزار دلار آمریکا را دریافت می کند؛ اما معمولاً جایزه بین دو یا سه نفر تقسیم می شود و شاید رقم نهایی از 250 هزار دلار هم کمتر باشد.

البته گاهی اوقات مدال طلای نوبل ارزش بیشتری پیدا می کند. برای اولین بار در سال 2014، جیمز واتسون مدال نوبل خود را به حراج گذاشت. این مدال توسط «آلیشر عثمانف» ثروتمندترین فرد روسیه به مبلغ 4.1 میلیون دلار آمریکا خریداری شد. جالب اینکه عثمانف بعد از پرداخت مبلغ، مدال را دوباره به واتسون بازگرداند. سال گذشته نیز خانواده «فرانسیس کریک» مدال نوبل او را به مبلغ 2.27 میلیون دلار به فروش رساندند.

آیا جایزه نوبل زندگی افراد را تغییر می دهد؟

افرادی که جایزه نوبل می گیرند، معمولاً یک شبه از زندگی آرام و بی دردسر به میان جنجال های رسانه ای پرتاب می شوند. دعوت برای مصاحبه، شرکت در مهمانی ها و درخواست اظهار نظر در مورد موضوعات مختلف، تنها بخشی از گرفتاری های برندگان هستند. بعضی ها از این شهرت مقطعی برای بیان دیدگاه های سیاسی و کسب دسترسی به سیاستمداران، رهبران کسب و کار و رسانه ها استفاده می کنند.

برای بعضی دیگر، جریان برعکس خواهد بود. «آندره گایم» می گوید سؤالات فرسایشی خبرنگاران، یکی از این چالش هاست. «برایان اشمیت» فیزیکدان هم به مجله نیوساینتیست گفت:

یکی از معایب دریافت جایزه نوبل این است که اهمیت سخنان و نظرات شخصی من بیش از حد افزایش می یابد. بنابراین باید بیشتر از قبل در گفتن و نوشتن دقت کنم.

جایزه نوبل معمولاً تأثیرگذاری فرد در حوزه تخصصش را افزایش می دهد، اما گاهی اوقات هم اینطور نیست. تحقیقی که روی آثار 204 برنده جایزه نوبل از سال 1980 تا 2009 انجام شد نشان داد مقالات منتشر شده پس از دریافت جایزه نوبل، تأثیرگذاری و بازنشر کمتری داشته اند.

«مارتین چلفی» که نوبل شیمی 2008 را برنده شد، می گوید پس از دریافت جایزه در جذب دانشجو هم به مشکل برخورده است، چون او را در دسته نوبل دارانِ از دماغ فیل افتاده قرار می دادند. او معتقد است تعداد افراد حاضر در کلاس های درس او نه تنها بیشتر نشده، بلکه کاهش داشته و دلیل واقعی این موضوع مشخص نیست.

امسال چه کسانی جایزه می برند؟

برندگان سه جایزه نوبل امسال تاکنون مشخص شده اند. نوبل پزشکی 2019 به دانشمندان فعال در حوزه واکنش سلول ها به تغییر سطح اکسیژن رسید. نوبل فیزیک 2019 به مطالعات در حوزه تکامل جهان و جایگاه زمین در کیهان اختصاص یافت و باتری لیتیوم یونی هم نوبل شیمی 2019 را به ارمغان آورد. با این حساب باید منتظر برندگان جایزه نوبل ادبیات، اقتصاد و صلح باشیم.

نوبل ادبیات سال گذشته با جنجال سوء استفاده جنسی و استعفاهای پی در پی همراه شد. به همین دلیل امسال دو جایزه نوبل ادبیات اهدا می شود. «جرالد مورنین» نویسنده مشهور استرالیایی احتمالاً یکی از این برندگان خواهد بود، ولی افراد زیادی شایسته این جایزه هستند: «نگوگی وا تیونگو» نویسنده کنیایی؛ «جویس کارول اوتس»، «دان دلیلو» و «توماس پینچن» از آمریکا و البته «هاروکی موراکامی» معروف.

«کالین کمرر» و «جرج لونشتاین»، محققین آمریکایی به واسطه پژوهش در زمینه اقتصاد رفتاری و اقتصاد عصبی از گزینه های اصلی برای دریافت نوبل اقتصاد 2019 محسوب می شوند.

گفته می شود «گرتا تونبرگ» نوجوان جنجالی طرفدار محیط زیست هم برای دریافت نوبل صلح 2019 پیشنهاد شده است، البته به شرطی که قبل از ژانویه سال جاری میلادی به فهرست نامزدها راه یافته باشد. «پاپ فرانسیس» هم یکی دیگر از گزینه های دریافت نوبل صلح 2019 است.

نوبل و تنوع جنسیتی

آمارها در این زمینه چندان دلچسب نیستند. زنان معدودی در طول تاریخ به جایزه نوبل رسیده اند. «دانا استریکلند» که سال گذشته نوبل فیزیک را دریافت کرد، به انتخاب 54 ساله مردان در این حوزه پایان داد. او سومین زنیست که نوبل فیزیک گرفته است. تاکنون فقط 5 زن جایزه نوبل شیمی را به دست آورده اند و در حوزه اقتصاد هم تنها یک زن به نام «الینور اوستروم» به این مهم نائل آمده است. از سال 1969 فقط سه زن به دریافت جایزه نوبل فیزیک مفتخر شده اند.

البته می گویند دلیل تعداد پایین زنان در این آمار، اهدای جایزه به دانشمندان در سال های پایانی عمر کاری آنهاست. آزمایشگاه ها و مراکز تحقیقاتی هم که در چند دهه پیش به زنان بهای زیادی نمی دادند. طی سال های اخیر سن برندگان در حال افزایش بوده است. بین سال های 1931 و 1940 میانگین سن برندگان نوبل فیزیک 41 سال بود ولی این رقم در دهه جاری به 68 سال رسیده است.

سوگیری برای دانشمندان غربی هم وجود دارد. از سال 1901 بیش از 81 درصد برندگان نوبل اهل آمریکا، کانادا یا اروپای غربی بوده اند. قاره آفریقا کمترین برندگان نوبل را داشته است، یعنی فقط 17 نفر که 10 نفر آنها اهل آفریقای جنوبی بوده اند. برای مقایسه، تعداد برندگان نوبل با اسم کوچک «جان» از تعداد کل برندگان قاره آفریقا بیشتر است.

نوبل های اشتباه

یکی از فاحش ترین اشتباهات در اهدای جایزه نوبل، نوبل پزشکی 1926 بود که به خاطر «کشف Spiroptera carcinoma» به «ژوهانس فیبیگر» رسید. فیبیگر یک کرم انگلی کوچک را به عنوان عامل سرطان معده در موش کشف کرد، ولی بعداً مشخص شد این حیوان به خاطر کمبود ویتامین A دچار مشکلات پوستی شده بوده است. کشف او را «بزرگ ترین دستاورد در حوزه طب تجربی» نامیدند اما بعدها به «بزرگ ترین اشتباه مؤسسه کارولینسکا» معروف شد.

انتخاب بحث برانگیز دیگر در سال 1949 و نوبل پزشکی رخ داد، جایزه ای که به «آنتونیو اگاس مونیس» عصب شناس پرتغالی اختصاص یافت. او روشی برای لوبوتومی مغز توسعه داد، ولی بعداً این عمل خطرناک به طور کامل ممنوع شد. مشکل اینجاست که تا آن زمان ده ها هزار نفر تحت این عمل جراحی قرار گرفته بودند.

«نیلز گوستاف دالن» فیزیکدان سوئدی در سال 1912 به خاطر ابداع دریچه های خودکار برای فانوس دریایی جایزه نوبل فیزیک را دریافت کرد. سیستم ابداعی او، چراغ فانوس دریایی را با بالا آمدن خورشید، خاموش می کرد. دریافت نوبل برای این موضوع کم اهمیت، آن هم در سالی که اینشتین نظریه نسبیت عام را مطرح کرد، تصمیم عجیبی بود.

جایزه صلح را می توان دشوارترین جایزه نوبل دانست. «باراک اوباما» فقط 12 روز بعد از حضور در کاخ سفید، جایزه صلح نوبل را دریافت کرد. «آنگ سان سو چی» سیاستمدار میانماری نوبل صلح 1991 را دریافت کرد اما هیچ کاری برای جلوگیری از کشتار مسلمانان روهینگیایی انجام نداد. گاندی پنج بار نامزد دریافت جایزه صلح شد اما هیچگاه این جایزه را دریافت نکرد. کمیته نوبل در سال 2006، اعطا نکردن جایزه صلح به گاندی را بزرگ ترین غفلت خود در تاریخ 106 ساله اعلام کرد.

آیا جایزه صلح مشکل ایجاد می کند؟

انتخاب برنده جایزه نوبل مشکلاتی را نیز به همراه دارد. زمانی که «هنری کیسینجر» وزیر خارجه آمریکا در سال 1973 نوبل صلح را دریافت کرد، دو نفر از اعضای نروژی کمیته نوبل به نشانه اعتراض، استعفا دادند. کیسینجر فردی بود که هنگام مذاکرات صلح، دستور بمباران هانوی را داد.

انتخاب «لیو شیائوبو» نویسنده و فعال حقوق بشر چینی برای دریافت نوبل صلح در سال 2010 نیز تنش دیپلماتیکی بین مقامات کمونیست و نروژ ایجاد کرد. انتخاب «هارالد تسور هاوزن» دانشمند آلمانی برای نوبل پزشکی سال 2008 هم تحت تأثیر فساد شرکت داروسازی AstraZeneca قرار گرفت.

البته افراد زیادی هم به انتخاب دیگران یا نادیده گرفتن تلاش های خود اعتراض کرده اند که در این میان می توان به «ریموند دامادیان» دکتر آمریکایی و «دیم ژوسلین بل بورنل» اخترفیزیکدان بریتانیایی اشاره کرد.