دنیا در دوران پسا کرونا: فناوری بیشتر، جهانی‌سازی کمتر

گاهی اوقات تغییرات آنقدر سریع رخ می‌دهد که تشخیص فرصت از تهدید دشوار می‌شود. یک ماه قبل فشار روی سرورهای Ocado، بزرگترین خرده فروشی‌های آنلاین مواد غذایی بریتانیا یکباره آنقدر بالا رفت که مدیرانش تصور کردند هدف حمله DDoS هکرها قرار گرفته اند اما واقعیت این بود که مردم از ترس قرنطینه به دنبال پر کردن انبارهایشان بودند. در واقع اعلام قرنطینه از سوی بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا باعث شد Ocado تنها در یک ساعت سفارش‌هایی به اندازه سه هفته دریافت کند.

البته کمپانی‌هایی که کووید-۱۹ باعث رونق کسب و کارشان شد، انگشت شمارند و بسیاری از صنایع، شرکت‌ها و بازارهای بورس از گزند آن در امان نمانده‌اند. با این حال رهبران کسب و کار در اوایل شروع بحران بر اساس سه معیار به خودشان تسلی می‌دادند. اولا آنها خودشان را مقصر وقوع بحران نمی‌دانستند و بر این باور بودند که اپیدمی کرونا مثل یک جنگ یا سیل، مصیبت‌ها را آورده، بنابراین با آنها باید مثل قربانیان بی گناه و سزاوار ترحم برخورد می‌شد نه کسانی که سرنوشت را با دستان خود رقم زده بودند.

در ثانی بسیاری از شرکت‌ها به ویژه کمپانی‌های آمریکایی در شرایطی فوق العاده از نظر استخدام نیروهای تازه و اوج حجم سفارشات وارد بحران شده بودند و حتی زمزمه‌هایی از پایان جنگ تجاری آمریکا و چین به گوش می‌رسید.

سوما همزمان که بازارهای جهانی در حال غرق شدن بود، چین با احتیاط خطوط تولید را مجددا راه اندازی کرده و قرنطینه را گام به گام برمی داشت. مجموع این موارد نوید بهبود V شکل یا در بدترین حالت U شکل دوران رکورد را می‌داد. در نتیجه مدیران تصویر می‌کردند که با بحرانی موقت مواجهند و از اینرو به گفتن این حرف بسنده می‌کردند که: این نیز بگذرد. شاهد این مدعا هم گفته‌های «دارا خسرو شاهی»، مدیر عامل اوبر در همین ماه گذشته است: «آنطور که مشخص است شرایط خیلی زود به روال سابق برمی گردد.»

این خوش باوری‌ها زمانی نقش بر آب شد که بسیاری از کشورهای اروپایی و ایالت‌های آمریکا قوانین فاصله گذاری اجتماعی و قرنطینه را عملی کردند. کسب و کارهای خیلی زود خود را وسط پرتگاهی پیدا کردند که آنها را از صحنه اقتصاد محو کرد. بر اساس داده‌های سازمان جهانی کار درآمد بسیاری از کسب و کارها با کاهش شدید مواجه شده که احتمالا به تعدیل و مرخصی اجباری منجر می‌شود. این رکورد گسترده روی حدود ۳۸ درصد از نیروی کار جهانی و ۱.۲۵ میلیارد شغل اثر گذار خواهد بود.

دولت‌های اروپایی و آمریکایی باید برای جلوگیری از بدتر شدن شرایط و کاهش اثرات بیکاری به یاری شرکت‌ها بشتابند اما باز هم در این بین کسب و کارهایی نظیر رستوران‌ها و باشگاه‌های ورزشی شاهد زیان عمده ای خواهند بود. در صورتی که دولت برای کاهش اثرات قرنطینه را خاتمه داده و صنایع را بازگشایی کند احتمالا شاهد موج دوم کرونا خواهیم بود اما حفظ این شرایط هم نمی‌تواند به بازگشت رونق کمک چندانی کند. همین عوامل باعث شده برخی از تحلیلگران وال استریت آینده را نه شبیه به نمودار V یا U شکل بلکه شبیه به وان حمام پیش بینی کنند که به معنی رکود طولانی مدت خواهد بود.

فارغ از اینکه بحران کرونا چه مدت طول خواهد کشید مدیران اجرایی و تدوین گران استراتژی در حال بررسی تغییراتی هستند که این بحران بر سر کسب و کارها خواهد آورد. از نظر آنها بحران باعث افزایش شتاب سه روند عمده خواهد شد که شامل جهانی زدایی کسب و کار (فرایند معکوس جهانی شدن که در آن وابستگی‌های متقابل واحدها کاهش می‌یابد)، افزایش نقش سرویس‌های داده محور در زندگی روزمره و تثبیت بیشتر قدرت اقتصادی در دست کمپانی‌های بزرگ خواهد شد.

هرچند برخی از کارشناسان حوزه تجارت تشدید این روند را فرصتی برای نوآوری و احیا می‌دانند اما برخی دیگر از ناکارآمدی‌ها و اثرات طولانی مدت انزوا بر درآمدزایی هراس دارند.

فارغ از اینکه چه بر سر آینده خواهد آمد شرایط در حال حاضر به شدت متغیر است و بخش‌های مختلف شرایط متفاوتی را تجربه می‌کنند. برخی بخش‌های اقتصاد چین در حال سر پا شدن هستند و موسسه «برنستاین» از بازگشایی گسترده رستوران‌های بین المللی و استقبال مشتریان از آنها خبر می‌دهد.

از سوی دیگر حوزه‌های حمل و نقل و فروش خودرو هنوز راکد است؛ البته چین دستکم خودروهایی برای فروش می‌سازد ولی در اروپا این کارخانه‌ها در تعطیلی به سر می‌برند. همانطور که در نمودار زیر می‌بینید اوضاع برای کسب و کارهای مختلف بسیار متغیر است و حتی چارک‌های بالا و پایین آنها هم با هم تفاوت چشمگیری دارد. واضح است که پس از بحران پیش رو شرکت‌ها فرصت‌های عظیمی برای خیزش، تصاحب بازار و حتی تغییرات استراتژیک دارند.

دولت چین احتمالا کمپانی تحت کنترلش را به تصاحب شرکت‌های اروپایی از پا درآمده ترغیب خواهد کرد. همین حالا هم فرصت‌های خوبی برای اجرای این استراتژی پیش آمده، برای مثال ارزش سهام دایلمر نصف زمانی است که کمپانی چینی جیلی ۱۰ درصد از سهام آنرا خریداری کرد. حتی ممکن است غول‌های فناوری با هدف گسترش کسب و کارشان سراغ خرید خودروسازها بروند. ایرلاین‌هایی مثل Qantas وIAG، مالکان بریتیش ایرویز که فعلا شرایط بهتری دارند برای خرید رقبای ورشکسته خود و افزایش سلطه بر بازار وسوسه خواهند شد.

تحت این شرایط همانطور که «آناند ماهیندرا»، رییس گروه ماهیندرا، از بزرگترین شرکت‌های خوشه ای هند می‌گوید، کمپانی‌های بزرگ به خرید شرکت‌های کوچکتر روی می‌آورند و بسیاری از واحدهای خریداری نشده هم برای افزایش توان رقابتی با یکدیگر ادغام خواهند شد. دلیل این مساله فشار بیشتری است که بحران اقتصادی ناشی از کرونا به واحدهای متوسط و کوچک وارد می‌سازد. بر اساس نظرسنجی صورت گرفته در آمریکا توسط MetLife تا کنون ۵۴ درصد از واحدهای غیر انحصاری با کارکنان کمتر از ۵۰۰ نفر یا بسته شده اند یا در هفته‌های آتی بسته خواهند شد.

در کنار از پای درآمدن برخی شرکت ها، واحدهای چابکتر در زنجیره تامین نقشی را ایفا می‌کنند که هر کسی از عهده آن بر نمی‌آیند و به همین خاطر جایگاه ویژه ای پیدا خواهند کرد که مزایای عمده ای را برای آنها به ارمغان می‌آورد.

افزایش جهانی زدایی و کاهش اتکا به چین

بسیاری از این تغییرات به سرعت و با پیدایش فرصت‌ها و تهدیدها رخ می‌دهد اما با گذشت زمان جریان اصلی شتاب شروع به کار می‌کند. این شرایط می‌تواند بسیاری از شرکت‌های فعال در بازارهای دارای اقتصاد آزاد که سرگرم رقابت با کمپانی‌های چینی هستند را به چالش بکشد. در سال‌های اخیر و با شعله‌ور شدن جنگ اقتصادی میان واشنگتن و پکن و به تبع آن افزایش تعرفه واردات از چین بسیاری از کمپانی‌های غربی کاهش اتکا به شرکت‌های چینی را در دستور کار قرار داند. راهکار اصلی آنها برای پیاده سازی این استراتژی یافتن زنجیره تامین در دیگر کشورهای آسیایی و استقرار خطوط تولید در آنها بود.

بحران کووید-۱۹ اما به خوبی نشان داد که نقش چین تا چه اندازه در زنجیره تامین جهانی مهم و پر رنگ است. ماهیندرا این مساله را به شکلی جالب و مختصر توضیح داده است: آنچه که مردم فکر می‌کردند زنجیره تامین جهانی است در واقع زنجیره تامین چینی بود». حتی تلاش غولی نظیر اپل برای تولید آیفون در کشورهای دیگر نیز به واسطه فقدان کارگران ماهر و مشکلات دیگر به بن بست خورد.

Joerg Wuttke، رییس اتاق بازرگانی اتحادیه اروپا در چین پایان دوران اتکا به یک منبع تامین و آغاز عصر زنجیره تامین متنوع را مهمترین درسی می‌داند که از بحران کرونا می‌توان فرا گرفت. مشکل اما بزرگتر از این حرف‌هاست. جستجو به دنبال زنجیره تامین خارج از چین کفایت نمی‌کند و شرکت‌ها این زنجیره را حتی به قیمت افزایش هزینه‌ها و کاهش کارایی باید خود بسازند. اصلی‌ترین گزینه‌ها برای شرکت‌های خارجی احتمالا شامل ویتنام، میانمار و در درجات بعدی هند خواهد بود.

از سوی دیگر برخی در پی استفاده از این فرصت برای ترغیب شرکت‌ها برای بکارگیری ظرفیت‌های داخلی هستند. برای مثال ژاپن به کشورهایی که خطوط تولید را به داخل کشور انتقال دهند کمک مالی خواهد کرد. افزایش سطح اتوماسیون در خطوط تولید و بکارگیری ربات‌ها باعث کاهش تفاوت هزینه تولید در نقاط مختلف دنیا شده در نتیجه شرکت‌ها ترجیح می‌دهند برای بهره بردن از سوبسیدهای دولتی کارخانه را به کشورهای خود انتقال دهند.

افزایش نقش سرویس‌های داده محور در زندگی

همانطور که در گذشته از فناوری اطلاعات برای گسترش زنجیره تامین در دنیا استفاده شد، امروز می‌توان از آن برای کاهش گستردگی زنجیره استفاده کرد. تغییراتی که فناوری اطلاعات میسر می‌کند به اینجا ختم نشده و هسته دومین جریان پسا کرونا را شکل خواهد داد. این جریان باعث رشد شرکت‌هایی می‌شود که بر اساس ارتباطات دیجیتالی بین صدها میلیون و حتی چند میلیارد نفر شکل گرفته و کسب و کارشان مبتنی بر پردازش داده‌های ابری است. تا قبل از شروع کرونا هم این شرکت‌ها ظهور پیدا کرده بودند اما هنوز جای رشد بسیار زیادی دارند.

برای مثل سرویس ویدیو کنفرانس Zoom تا پیش از کرونا و در آغاز سال ۲۰۲۰ روزانه میزبان ۱۰ میلیون مشتری بود اما این روزها به لطف قرنطینه شمار کاربرانش به ۲۰۰ میلیون نفر هم رسیده است. پلتفرم‌های همکاری اسلک و مایکروسافت تیمز هم به بخشی از زندگی روزانه صدها میلیون نفر در سراسر دنیا تبدیل شده‌اند.

بی شک شمار کاربران این اپ‌ها پس از پایان قرنطینه کاهش می‌یابد اما کارشناسان بر این باورند که سطح دورکاری هرگز به دوران پیش از کرونا بر نخواهد گشت و به بخشی از فرهنگ کاری تبدیل خواهد شد. در کنار این موارد باید به پر رنگ‌تر شدن نقش سرویس‌های آنلاین خرید اقلام ضروری مثل سوپرمارکت‌های آنلاین در زندگی کاربران هم اشاره کرد.

تثبیت قدرت غول‌های فناوری

سومین روندی که همه گیری کرونا به آن شتاب می‌بخشد تثبیت قدرت بی حد و حصری است که غول‌های فناوری به دست آورده اند. این بحران نه تنها به افزایش نقش سرویس‌های داده محور و آنلاین در زندگی ما کمک می‌کند بلکه برخی از نقص‌های آنها را نیز کمرنگ می‌کند.

آلمان همیشه به خاطر احترام به حریم خصوصی و عدم پذیرش کاپیتالیسم نظارتی شناخته می‌شود اما اخیرا Karl Haeusgen، رییس کمپانی HAWE تاکید کرده در صورتی که این کشور هم مثل دولت‌های دیگر از اپلیکیشن برای رهگیری بیماران مبتلا به کرونا و کنترل آن استفاده می‌کرد، سطح محافظه کاری مردم در برابر اشتراک داده‌ها کمی تعدیل می‌شد و در این صورت به استفاده از دیگر سرویس‌های داده محور رغبت بیشتری نشان می‌دادند.

این ترند برای غول‌های فناوری از جمله فیسبوک، آلفابت، آمازون و اپل خبر خوبی است. تا پیش از این برخی کارشناسان و حتی نمایندگان مجلس از قدرت بیش از حد این شرکت‌ها ابراز نگرانی کرده و خواستار تجزیه آنها می‌شدند، حالا اما نیاز به انعطاف اقتصادی به دیگر استدلال‌های مخالفان تجزیه اضافه می‌شود. در صورتی که دنیای فناوری به دو بخش چین و غرب تقسیم شود، آنگاه هر کدام به حمایت از قهرمان‌های خود خواهند پرداخت.

اوضاع برای شرکت‌های بزرگ غیر فناوری هم آنقدرها بد نیست و پس از پایان بحران دسترسی بهتر به بازارهای سرمایه آنها را در موقعیتی برتر نسبت به رقبای کوچکتر قرار می‌دهد. همچنین در تمام دنیا یک مشتری پر پول به نام دولت ظهور می‌‌کند. همانطور که ماهیندرا می‌گوید طی ۱۲ تا ۲۴ ماه آینده دولت‌ها تنها موتور محرک بازار مصرف خواهند بود و شرکت‌ها تمام تلاششان برای لابی با آنها را به کار خواهند بست.

شتاب گرفتن این روندها اثرات جانب نیز به دنبال خواهد داشت. کاهش وابستگی به چین به معنی دسترسی کمتر به نوآوری‌هایی است که در این کشور رخ می‌دهد. از سوی دیگر هرچه غول‌ها بزرگتر شوند، رقابت با آنها برای استارتاپ‌ها دشوارتر می‌شود، هرچند Zoom همین اواخر ثابت کرده کنار زدن بزرگان ناممکن نیست اما بسیار دشوار خواهد بود.

هرچند کسب و کارها طی این بحران با چالش‌هایی در زمینه نوآوری مواجه می‌شوند اما شرایط خاص فعلی می‌تواند آنها را به سوی نوآوری سوق دهد. این نوآوری به تلاش شرکت‌های زیست فناوری و داروسازی برای کشف واکسن و داروی کرونا محدود نمی‌شود و کسب و کارهای دیگر هم به روش‌های جدیدی بین مردم ارتباط برقرار سازند.

کمپانی‌ها با حمایت از مشتریان آسیب پذیر در طول بحران می‌توانند اضطراب آنها را کاهش داده و پس از پایان قرنطینه آنها را به بازگشت دوباره به رستوران‌ها، باشگاه‌ها و خیابان تشویق کنند. بسیاری به یاد دارند که دو دهه پیش حمله تروریستی به برج‌های دوقلو خیابان‌های مملو از جمعیت نیویورک را برای مدتی از جمعیت خالی کرد اما آن دوران سرانجام به پایان رسید و مغازه‌ها دوباره میزبان انبوه مشتریان شد. پس این نیز بگذرد.