بازخوانی گزارش بازار: اپلیکیشن‌های آموزشی چگونه در نبود حمایت‌های دولتی رشد کردند

کافه بازار چندی پیش گزارشی تحت عنوان «گزارش صنعت برنامه‌ها و بازی‌های موبایل در ایران» را برای سال ۱۳۹۹ منتشر کرد. در این گزارش اندازه، رشد و روند حرکت اپلیکیشن‌های حوزه‌های گوناگون از آموزش تا سرگرمی با توجه به داده‌های بازار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. یکی از خروجی‌های این گزارش بیانگر آن بود که اپلیکیشن‌های آموزشی در سال ۱۳۹۹ در مقایسه با سال ۱۳۹۸ مورد اقبال بیشتری قرار گرفته و نصب آنها رشد قابل توجهی داشته است.

نکته قابل توجهی که در تحلیل این گزارش نباید از آن غافل شد این است که نصب اپلیکیشن‌های آموزشی از برنامه بازار با سال گذشته مقایسه شده و این جهش در یک سال، قابل توجه است. در حقیقت تحلیل گزارش کافه بازار سوال دیگری در ذهن ایجاد می‌کند. آیا این جهش قابل توجه (در نمودار زیر با رنگ آبی پررنگ قابل مشاهده است.) به دلیلی حمایت‌های دولتی است؟ کاربران اهمیت اپلیکیشن‌های آموزشی را بیشتر درک کرده‌اند و نیاز جامعه منجر به رشد شده یا باید به دنبال دلایلی دیگر باشیم؟

در حقیقت بر اساس گزارشی که برنامه بازار منتشر کرده عرضه اپلیکیشن‌های آموزشی در این پلتفرم رتبه بالایی را به خود اختصاص داده است. نقش‌آفرینی دولت و روند رگولاتوری در ایجاد این تغییر و تحول اهمیت قابل توجهی دارد. از همین رو این سوال بارها در ذهن مطرح می‌شود که آیا این موضوع ارتباطی با حمایت‌های دولتی از این حوزه دارد و یا مطالبه کاربران موجب شده تولید محتوای آموزشی بیشتر برای استارتاپ‌ها جذاب باشد.

از طرفی یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها یعنی همه‌گیری بیماری کرونا را هم نباید در این بررسی از قلم انداخت. کدام مورد باعث این رشد شده است و هنوز چه موانعی بر سر راه رشد بیشتر وجود دارد؟ با توجه به اطلاعات به دست آمده از گزارش منتشر شده توسط برنامه بازار دلایل این جهش را از فعالان استارتاپ‌های این حوزه باید شنید.

بنیان‌گذاران اپلیکیشن‌های آموزشی در گفتگو با دیجیاتو، اغلب بر این باورند که نه تنها حمایتی از آنها نشده، حتی در مواردی وجود برخی مشکلات روند کاری آنها را کندتر هم کرده است. اما به هر حال اپلیکیشن‌های آموزشی با همه مشکلاتی که بر سر راه خود تجربه کرده‌اند در نهایت و بر اساس گزارش کافه بازار، در فروش محتوای آموزشی جایگاه مطلوبی را به دست آورده‌اند.

کرونا و رشد قابل توجه آموزش آنلاین

«علی شهدوست»، هم‌بنیان‌گذار «زبان بیاموز» درباره چگونگی اثرات همه‌گیری کرونا بر استفاده کاربران از اپلیکیشن‌های آموزشی به دیجیاتو گفت: «بعد از کرونا شاهد رشد قابل توجه استفاده از اپلیکیشن‌های آموزشی بودیم. با توجه به همه‌گیری این ویروس و موضوع قرنطینه، دیگر آموزشگاهی وجود نداشت و افراد برای استفاده از خدمات آموزشی به استفاده از خدمات آنلاین تشویق شدند. ما هم در بخشی از بازار قرار داریم که علاوه بر ابزار آموزشی، ابزار کمک آموزشی هم محسوب می‌شویم. بنابراین اثرات پاندمی کرونا برای ما در بیاموز هم مشهود بود.»

به گفته او بعد از همه‌گیری کرونا متوسط زمانی که کاربران بیاموز به طور روزانه از این اپ استفاده کردند افزایش داشته است. افراد حتی بخشی از آموزش خود را که از مسیر آموزشگاه دریافت کرده بودند به آموزش دیجیتال تبدیل کردند و همین موضوع اثر قابل توجهی بر میزان استفاده از آموزش‌های آنلاین داشت.

شهدوست همچنین با ارزیابی فرهنگ استفاد از آموزش‌های آنلاین گفت: «ماهیت و مفهوم خدمات آنلاین بر این اساس است که افراد زمانی که سرویسی را آنلاین دریافت می کنند، انتظار دارند هزینه کمتری پرداخت کنند. از سویی دیگر ارائه خدمات آنلاین این امکان را هم برای ارائه دهندگان خدمات ایجاد کرده که سرویس را با هزینه‌های کمتری ارائه دهند.»

چرا رایگان نیست؟ چرا پول بدهیم؟

شهدوست با اشاره به پیشینه نوع استفاده افراد از محصولات دیجیتال و باور به رایگان بودن این محصولات توسط کاربران ایرانی گفت: «در شرایطی که خارج از ایران افراد برای استفاده از محصولات دیجیتال از ویندوز تا فتوشاپ هزینه پرداخت می‌کنند، ما در ایران این محصولات را اغلب رایگان استفاده می‌کنیم.»

او با اشاره به اینکه نزدیک به ۷۰ تا ۸۰ درصد نظرات منفی درباره برنامه بیاموز حول محور پرداخت هزینه‌ها است، گفت: «این پیش‌فرض ذهنی همچنان در ذهن کاربران ایرانی وجود دارد. هرچند خارج از ایران افراد برای استفاده از این خدمات همیشه هزینه پرداخت کرده‌اند.»

همین موضوع به باور شهدوست باعث شده تا کاربران برای دریافت خدمات دیجیتال در مقابل پرداخت پول در ابتدا شوکه شوند. هر چند این موضوع از 5 سال قبل تا امروز که کاربران شناخت بیشتری نسبت به این روند پیدا کرده‌اند، گارد اولیه خود را از دست داده‌اند و نسبت به پرداخت هزینه آگاهی بیشتری پیدا کرده‌اند، اما همچنان به حالت ایده‌آل نرسیده‌ایم.

اهمیت توجه به نیاز کاربران در ساخت اپلیکیشن‌ها

به اعتقاد شهدوست اگر محصول نیازهای مشتری را به شکل 100 درصد برآورده کند، محبوبیت کافی را برای او پیدا خواهد کرد و همین موضوع منجر به استفاده کاربران از یک اپلیکیشن خاص می‌شود. برای مثال در حوزه آموزش زبان از آنجایی که این مهارت نیازمند برقراری ارتباط برای تقویت مهارت است، کاربر نیاز دارد که با فردی دیگر صحبت کند. این موضوع در شکل آنلاین به قدری پیشرفت نکرده‌اند که تا این بخش را هم مورد توجه قرار دهند.

او بار دیگر بر اهمیت توجه به نیاز کاربران اشاره کرد و گفت: «توجه به نیازهای کاربر مهم‌ترین بخشی است که نباید به سادگی از آن عبور کرد. اگر این موضوع مورد توجه قرار گیرد کاربران خود به خود به استفاده از اپلیکیشن‌ها به دلیل هزینه کمتر، انعطاف‌پذیری بیشتر و توجه به ارزش زمان علاقه‌مند می‌شوند.»

در دو سال گذشته به دلیل شیوع کرونا و آغاز آموزش‌های رسمی به شکل آنلاین انتظار می‌رفت دولت که کمتر در این حوزه تجربه داشت از کمک بخش خصوصی یا به بیان دیگر استارتاپ‌های جوان استفاده کند. آمار قابل تحلیلی در این حوزه در دست نیست. نکته جالب توجه اما این است که برخی استارتاپ‌ها خود‌شان هم علاقه‌ای به همکاری مشترک با دولت ندارند.

شهدوست با تاکید بر اینکه عملکرد بخش دولتی در این حوزه بسیار کند و زمان بر است گفت: «استارتاپ‌ها فرصت آن را ندارند که برای به دست آوردن بودجه و یا حتی مجوز ارائه محصول بیش از یک سال پشت درهای تصمیم‌گیری‌های دولتی منتظر بمانند. از طرفی ممیزی‌ها و خط قرمزهای چنین همکاری‌هایی نیز بسیار بالاست. البته این نکته را هم باید توجه کرد که در این مدت، دولت هم گامی جدی در شکل‌گیری این ارتباط برنداشته است.»

مدیرعامل بیاموز در پاسخ به این پرسش که آیا افزایش علاقه‌مندی به مهاجرت در دو سال گذشته، در تعداد کاربران این اپلیکیشن‌ هم اثرگذاری داشته یا خیر، گفت: «در بخش پشتیبانی بر اساس آماری که به دست آورده‌ایم به تازگی استفاده از بیاموز صرفا به دلیل مهاجرت تقریبا رشدی 400 تا 500 درصدی داشته است. این موضوع برای ما هم عجیب بود. اما از آنجایی که مهاجرت ارتباطی جدی با زبان‌های خارجی دارد از همین آمار می‌توان متوجه موج مهاجرت نیز شد.»

وقتی قاچاق محتوا دلیلی برای علاقه به محتوای رایگان می‌شود

«مسعود نظری منش»، مدیرعامل اپلیکیشن «آرش و آنا» اثرگذاری کرونا بر استفاده از آموزش‌های آنلاین را بیشتر بر اساس توجه کاربران به سرویس‌های رایگان یا شبکه‌های اجتماعی توصیف کرد و به دیجیاتو گفت: «بر اساس آماری که از برنامه بازار به دست آورده‌ایم در اسفند ۱۳۹۸ و فروردین ۱۳۹۹ جهشی در جذب کاربر توسط آموزش‌های دیجیتال شکل گرفته است اما در در مرحله بعد، دوباره شاهد کاهش کاربران بودیم.»

نظری منش با تاکید بر اینکه این جذب کاربر هم توسط پلتفرم‌های بالغ و شناخته شده بوده و نه استارتاپ‌های جوان، گفت: «بعد از این رشد هم کاربران به دلیل علاقه کاربر به اپلیکیشن‌های رایگان این موج دوباره به سمت اپلیکیشن‌های رایگان حرکت کرده است. در نهایت این موضوع بیانگر این است که رشد استفاده از اپلیکییشن‌های آموزشی ارتباطی جدی با رایگان بودن آن دارد.»

او در ادامه توضیحات خود در پاسخ به این پرسش که به نظر می‌رسد کاربران بیشتر محتوای رایگان را انتخاب می‌کنند، به اهمیت کیفیت محتوا اشاره کرد و گفت: «تجربه عملکرد VODها نشان داده که کاربران اگر از دریافت اطلاعات محتوای با کیفیت اطمینان حاصل کنند، هزینه لازم را هم برای آن پرداخت خواهند کرد. به هر روی کیفیت محتوای رایگان با محتوایی که برای آن هزینه پرداخت شود یکسان نیست. گاهی محتوای رایگان نه تنها کیفیت کافی را ندارد بلکه از مبادی قاچاق محتوا به دست کاربر رسیده و یا حتی تاریخ گذشته است.»

مدیر عامل آرش و آنا در ادامه با اشاره به خطراتی که محتوای قاچاق برای رشد استارتاپ‌ها ایجاد کرده، گفت: «دسترسی به محتوای قاچاق به دلیل عدم اجرای قوانین کپی‌رایت و همچنین نخریدن حق پخش محتواهای روز جهانی امکانی فراهم کرده تا کاربران همواره به محتوای رایگان دسترسی داشته باشند. در مقابل کاربر برای استفاده از محتوای دهه‌ها قبل، اما تولید داخل باید حق اشتراک پلتفرم را خریداری کند. در چنین شرایطی بدیهی است که انتخاب کاربر محتوای روز و البته رایگان است.»

تجربه آموزش الکترونیکی در دوران کرونا

نظری منش با بیان اینکه آموزش الکترونیکی به معنی انتقال فرایند یادگیری به خود یادگیرنده است به تجربه اجباری این موضوع در دوران کرونا اشاره کرد و درباره آن گفت: «کاربران در دوران کرونا متوجه این موضوع شدند که با حذف رفت‌آمد و زمان هدر رفته و هزینه‌های قابل توجه امکان یادگیری آنلاین با آرامش بیشتری مخصوصا برای کودکان ممکن شده است. البته در این روند هم مشکلاتی همچون ضبط نشدن روند آموزش وجود دارد که در نهایت باز هم نسبت به آموزش حضوری امتیازهای بسیار بیشتری دارد.»

او در پاسخ به این پرسش که آیا دولت از این ظرفیت برای توسعه آموزش‌های آنلاین استفاده کرد یا خیر گفت: «دولت با وجود اینکه زمان کافی برای پیشبرد این پروژه را نداشت به هیچ عنوان از ظرفیت‌های مجود هم استفاده نکرد. دولت تصور می‌کرد بخش خصوصی باید به طور کاملا رایگان همکاری کند و تجربه و کارکرد خود را در اختیار قرار دهد. در نهایت خود به شکلی انحصاری دانش‌آموزان را ناچار به استفاده از اپلیکیشن شاد کرد.»

به اعتقاد نظری منش دولت قصد دارد وظیفه خود را به شکل رایگان و آن هم توسط استارتاپ‌ها پیش ببرد: «این روند تا جایی است که نه تنها حمایت مالی انجام نمی‌شود و برای همکاری دوجانبه هزینه نمی‌شود، بلکه حتی حاضر به پخش هیچ تبلیغاتی برای استارتاپ‌های آموزشی در صدا و سیما با هزینه کم یا رایگان هم نیست. عدم شناخت محتوای استاندارد و اطمینان به بخش خصوصی این موضوع را دامن زده و اقتصاد محتوا به طور جدی دچار بحران است.»

به هر روی انتظار نمی‌رود زمانی که دولت حاضر به پرداخت هزینه برای دریافت محتوای با کیفیت نیست، جامعه، آن هم با شرایط سخت معیشتی و اقتصادی اهمیت پرداخت هزینه برای خرید محتوا را آنچنان که باید جدی بگیرد. این موضوع اما در حالی است که بعد از موج جدید مهاجرت، تعداد قابل توجهی از کاربران اپلیکیشن‌های آموزشی فارسی‌زبانان خارج نشینی هستند که دسترسی به آموزش‌های فارسی هم ندارند.

مدیرعامل آرش و آنا در ادامه انتقادات خود از عدم همکاری دولت برای توسعه پلتفرم‌های آموزشی به نداشتن اجازه تبلیغ در شبکه‌های خارجی نیز اشاره کرد و گفت: «به هر حال بخشی از بازار ما به خارج از کشور کوچ کرده است. هیچ راه ارتباطی برای معرفی اپلیکیشن‌ها نیز وجود ندارد، مگر تبلیغ در شبکه‌های ماهواره‌ای. دولت هم نه تنها کمکی به توسعه اقتصاد الیکیشن‌های آموزشی نکرده، بلکه همواره حتی با این موضوع هم مخالفت جدی می‌کند.»

خانه نشینی و استفاده از آموزش آنلاین

«حسین جوزایی»، هم‌بنیان‌گذار لرنیت نیز بر این باور است که کرونا و ماندن افراد در خانه منجر به آن شد که بیشتر از آموزش‌های آنلاین استفاده کنند. او همچنین در پاسخ به این پرسش که فرهنگ استفاده از آموزش‌های آنلاین چقدر برای مردم عادی شده است به دیجیاتو گفت: «کرونا منجر به افزایش اعتماد به شیوه‌های جدید آموزشی شده و مردم در حال حاضر اعتماد بیشتری به آموزش‌‌های آنلاین دارند.»

او با اشاره به اینکه این موضوع بر اساس نوع آموزش امکان پرداخت هزینه توسط کاربران را کمرنگ یا پررنگ خواهد کرد، گفت: «این که آموزش یک سویه باشد یا کاربر امکان ارتباط با کارشناس را در روند آموزش داشته باشد، اثرگذاری قابل توجهی بر این موضوع دارد. از سوی دیگر این تصور که کاربران با استفاده از آموزش‌های رایگان شبکه‌های اجتماعی، امکان رفع این نیاز را دارند نیز خیلی محتمل نیست.»

به گفته او تغییر برنامه‌ها، عدم انسجام و انضباط و عواملی از این دست چنین پلتفرم‌هایی را برای دریافت محتوای آموزشی کمتر قابل اعتماد کرده است. این در حالی است که در اپلیکیشن و سایت می‌توان کاربران بیشتر از این فضا استفاده کنند.

جوزائی با اشاره به اینکه دولت از ظرفیت‌های بخش خصوصی، آن طور که باید استفاده نکرده گفت: «دولت با راه‌اندازی اپلیکیشن‌هایی مثل شاد تصمیم گرفت خود به تنهایی این روند آموزش را پیگیری و اجرا کند. به نظر نمی‌رسد که دولت علاقه‌ای هم به برقراری چنین ارتباطی داشته باشد.»

او با تاکید بر اینکه لرنیت هیچ تبلیغاتی در حوزه مهاجرت ندارد نیز گفت: «به طور قطع تعدادی از کاربران صرفا به دلیل مهاجرت از اپلیکیشن‌های آموزش زبان استفاده می‌کنند. اخیرا بیشتر شاهد این موضوع هستیم که کاربران پیش از استفاده از لرنیت درباره مهاجرت و اثر یادگیری آن بر مهاجرت هم پرسش‌هایی مطرح می‌کنند، اما در نهایت اطلاعات روشنی درباره تعداد این کاربران در دست نداریم.»

بر اساس گزارش برنامه بازار، که بخش‌های گوناگونی از علاقه‌مندی و نیاز کاربران به اپلیکیشن‌های آموزشی را نشان می‌دهد؛ از لحاظ میزان عرضه و تقاضا اپلیکیشن‌های آموزشی بیشترین عرضه را داشته‌اند و این در حالی است که بیشترین تقاضای خرید برای اپلیکیشن‌های خرید بوده است. با توجه به توضیحاتی که فعالان این عرصه درباره روند کاری خود داده‌اند، به نظر می‌رسد همچنان با وجود اهمیت آموزش آنلاین، خرید این اپلیکیشن‌ها برای کاربران آن‌طور که انتظار می‌رود جدی نشده است.