رمز ریال بانک مرکزی: راهکاری در جستجوی یک مشکل؟

پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) که این روزها از آن با نام رمزپول یا رمزریال یاد می‌شود تبدیل به محل مناقشه بین فعالین حوزه پرداخت و ارزهای دیجیتال شده است. عده‌ای آن را ابزاری برای کنترل بیشتر بانک مرکزی بر دارایی‌های مردم دانسته و گروه مقابل معتقدند رمزریال آمده است تا گره از مشکلات باز کند. اما کارشناسان و فعالان حوزه بلاکچین در گفتگو با دیجیاتو تاکید کردند تا زمانی که هدف بانک مرکزی از ارائه پول دیجیتال مشخص نشود نمی‌توان درباره معایا یا مزایای آن سخن گفت.

«ارز دیجیتال بانک مرکزی» یا "Central Bank Digital Currency" که به اختصار CBDC خوانده می‌شود، دارایی دیجیتالی است که توسط بانک مرکزی بعضی کشورها صادر و دولت‌ها آن را به عنوان پول رسمی دیجیتالی به رسمیت می‌شناسند. برخلاف بیت کوین که از سوی دولت‌ها صادر نشده و مرزهای جغرافیایی برای معامله آن، محدودیتی ایجاد نمی‌کند، پول دیجیتال بانک مرکزی توسط نهادی دولتی صادر و تحت نظارت‌های قانونی است.

CBDC در واقع شکل تکامل یافته پول سنتی است و کاربران می‌توانند آن را در کیف پول دیجیتال خود مدیریت و از آن برای پرداخت و سایر کاربردهای تعریف شده استفاده کنند.

با محبوبیت رمزارزها در دنیا، کشورهای بسیاری به فکر عرضه این پول دیجیتال افتادند. یوآن دیجیتال، کرون دیجیتال، پترو و… از جمله محدود تجربه‌های CBDC هستند که از سوی بانک مرکزی کشورهای مختلف در دست ساخت بوده یا عرضه شده‌اند. بانک مرکزی ایران نیز که سال‌هاست دور این ایده می‌رقصد بالاخره اعلام کرده که به زودی فرآیند آزمایشی آن آغاز خواهد شد.

مدیرعامل شرکت خدمات انفورماتیک (بازوی فناوری بانک مرکزی)، دی ماه سال گذشته اعلام کرد نمونه پایلوت رمزپول بانک مرکزی آماده شده و درآینده‌ای نزدیک به صورت آزمایشی اجرا خواهد شد.

حدود ۳ ماه پیش نیز معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی نیز با حضور در برنامه‌ای تلویزیونی، از پول دیجیتال بانک مرکزی با عنوان رمز ریال یاد کرد و هرگونه شباهت آن با بیت کوین را رد کرد. به گفته وی این پول صرفا ابزاری برای مبادله و پرداخت بوده و نظارت، ردیابی و رهگیری آن را از جمله مزایای رمزریال دانست.

اما عرضه پول دیجیتال توسط بانک مرکزی با واکنش‌های مثبتی همراه نبوده است؛ مخصوصا در میان فعالین حوزه رمزارز ایران، رویکرد بانک مرکزی برای ارائه رمز ریال بیشتر به یک شوخی می‌ماند. در این میان عده‌ای با اشاره به امکان ردیابی تراکنش‌ها، آن را ناقض حریم خصوصی افراد دانسته و برخی نیز معتقدند این پروژه، گره‌گشای مشکلات کشور نیست. برای پاسخ به پرسش‌ها و نگرانی‌های ایجاد شده درباره پول دیجیتال بانک مرکزی یا همان رمزریال به سراغ کارشناسان حوزه بلاکچین رفته‌ایم و هدف بانک مرکزی از اجرای این پروژه و فواید یا معایب آن را بررسی کردیم.

پول دیجیتال بانک مرکزی گره‌گشای مشکلات کشور نیست

«امید علوی»، رئیس هیئت مدیره انجمن بلاکچین کشور با تاکید بر اینکه رمزریال مشکلی را در کشور حل نخواهد کرد، آن را تنها دستاوردی برای بانک مرکزی جهت استفاده از بلاکچین دانست. او در همین رابطه به دیجیاتو گفت:

«بانک مرکزی به دنبال استفاده از ظرفیت‌های بلاکچین است؛ از همین رو بحث رمز ریال را مطرح ساخته است. اما زمانی می‌توان به حوزه رمزارزها ورود و ابزاری مانند پول دیجیتال بانک مرکزی را به کار گرفت که پول ملی کشور از ارزش و اعتبار بالایی برخوردار باشد.»

او با اشاره به کاهش ارزش پول ملی و تورم در کشور اعتقاد دارد در ایران با چنین وضعیت اقتصادی نمی‌توان به رشد، کاربرد و فراگیری رمز ریال امیدوار بود: «چاپ پول یکی از ابزارهای در اختیار دولت‌هاست که همواره از آن برای پیشبرد اهداف خود استفاده می‌کنند. اما این موضوع با روح و ماهیت بلاکچین که بر عدم تمرکز و شفافیت استوار است در تضاد بوده؛ چراکه اگر بلاکچین به درستی پیاده‌سازی شود، دولت نمی‌تواند بدون حساب و کتاب پول چاپ کند.»

علوی معتقد است بانک مرکزی نخواهد توانست این ظرفیت‌ها را به درستی پیاده کرده و به تعهداتی که برای رمز ریال ایجاد می‌کند، پایبند بماند: «اگر سوابق بانک مرکزی در پیاده‌سازی طرح‌ها و اجرای وظیفه خود در بحث نظارت و قانون‌گذاری روی جریان پولی کشور را نگاه کنیم، همه چیز حکایت از آن دارد که تا به امروز در این امور موفق نبوده است.»

رئیس هیئت مدیره انجمن بلاکچین در پاسخ به سوال دیجیاتو مبنی بر اینکه آیا این پول دیجیتال، ابزاری برای کنترل بیشتر بر دارایی مردم و تراکنش‌ها خواهد بود، چنین هدف و کارکردی را دور از انتظار دانست:

«در حال حاضر نیز ریال در کنترل بانک مرکزی است از همین رو معتقدم پول دیجیتال بانک مرکزی به عنوان یک ابزار مالی در پرداخت‌ها مورد استفاده قرار خواهد گرفت. با توجه به رشد اقتصاد دیجیتال و خدمات آنلاین، بحث پرداخت و جا به جایی پول اهمیت بسیاری پیدا کرده و رمزریال می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.»

او با تاکید بر اینکه سیستم بانکی ایران بایستی متحول شود، اضافه کردن ابزاری جدید به آن را عامل تحول ندانسته و اظهار داشت: «زیرساخت و قوانین بایستی به درستی تعیین شوند و سپس برای استفاده بهینه از آن‌ها، ابزارهایی طراحی شوند. اقتصاد و اجرای قوانین بانکی در کشور مشکل داشته و این موارد مانع رشد اقتصادی در کشور هستند.»

علوی ابراز امیدواری کرد بانک مرکزی به جای پروژه رمز ریال، ابتدا به نیازهای واجب‌تری همچون سیستم ارزش‌گذاری روی اشخاصی که از خدمات بانک‌داری استفاده می‌کنند، حل مشکلات ریال و کاهش ارزش پول ملی رسیدگی کند.

لزوم شفاف‌سازی بانک مرکزی برای شکل‌گیری بحث‌های کارشناسی

اما «سعید خوشبخت» کارشناس و فعال حوزه بلاکچین اعتقاد دارد تا زمانی که هدف بانک مرکزی از ارائه این پول دیجیتال مشخص نشود امکان ارائه نظر صحیح و منطقی درباره آن وجود ندارد:

«بایستی مستندات کافی درباره انگیزه‌ها، استراتژی و تکنولوژی این پول دیجیتال وجود داشته باشد تا بتوانیم بر مبنای آن، خروجی پروژه را نقد کنیم. این پول دیجیتال می‌تواند هم خوب باشد و هم بد، اما ابتدا باید کارکرد آن مشخص شود.»

او با تاکید بر تعریف CBDC استفاده از واژه‌های دیگر مانند رمز ریال را نادرست خوانده و به دیجیاتو گفت: «یوآن دیجیتال، کرون دیجیتال، پترو و... هرکدام با هدف و کارکردی مختلف عرضه شده‌اند. سوال اینجاست که هدف بانک مرکزی برای انتشار این پول دیجیتال چیست؟ با رسیدن به پاسخ این پرسش می‌توان حال جواب داد که آیا اهداف مدنظر با این پروژه، برآورده می‌شوند یا خیر.»

خوشبخت با تاکید براینکه تا زمانی که هدف انتشار پول دیجیتال بانک مرکزی مشخص نشود نمی‌توان درباره خوبی یا بدی آن نظر داد؛ انتقاد اصلی را به این نهاد وارد دانست که چرا مستندات شفافی در این باره تهیه و در اختیار کارشناس‌ها و خبرنگاران قرار نداده است. 

اما آیا عدم ارائه چنین سندی، ناشی از سردرگمی بانک مرکزی درباره این پروژه است؟ او در پاسخ به این سوال دیجیاتو گفت: «به نظرم بانک مرکزی به خوبی می‌داند از این پروژه چه می‌خواهد اما همانند تمام سازمان‌های دولتی عمومی در انتشار سنگین اطلاعات و گزارش‌دهی ضعف دارد.»

این کارشناس حوزه بلاکچین اعتقاد دارد پول دیجیتال بانک مرکزی برای یک سری اهداف کارکرد مثبتی داشته و به درد یک سری اهداف دیگر نخواهد خورد؛ اما تا زمانی که شفاف‌سازی صورت نگیرد درباره مفید بودن آن نمی‌توان نظر داد:

«آنطور که پیش‌تر اعلام شده است این پول دیجیتال کارکردی در قالب کیف پول خرد خواهد داشت. اگر چنین چیزی صحت داشته باشد، به نظرم آن‌ها در حال تست و آزمایش این پروژه هستند و فعلا خبری از استفاده در تراکنش‌های بزرگ نیست. در واقع برداشت من این است که بانک مرکزی در حال تست کارکرد پول دیجیتال خود و بررسی خلق ارزش آن است؛ اتفاقی میمون و مبارک که می‌توان بررسی کرد آیا اثر خوبی روی شاخص‌های هدف گرفته شده خواهد گذاشت یا خیر. اما بهتر بود در این میان، مراحل این آزمایش را به صورت عمومی منتشر کرده تا نظرات کارشناسی در این باره مطرح می‌شد.»

رمز پول بایستی تسهیل‌گر فعالیت فین‌تک‌ها باشد

وی در پاسخ به سوال دیجیاتو مبنی بر ردیابی دارایی دیجیتال مردم از سوی بانک مرکزی اظهار داشت اگر این نهاد با پول دیجیتال به دنبال چنین کارکرد و ارزشی است، هدف نهایی خوبی را انتخاب نکرده و می‌توانست برای رسیدن به این موضوع به سراغ ساختارهای دیگری به جز بلاکچین برود:

«معتقدم پول دیجیتال بانک مرکزی بایستی روشی برای تسهیل‌گری ارائه خدمات مالی به فین‌تک‌ها باشد. ما باید زیرساختی داشته باشیم تا فین‌تک‌ها بدون دغدغه مجوز، خدمات مالی ارائه کرده و بانک مرکزی نیز رگولاتوری این حوزه را عهده‌دار شود. چنین کارکردی می‌تواند هدف غایی و درستی در این باره باشد.»

اما آیا می‌توان چنین انتظاری را از بانک مرکزی داشت؟ خوشبخت در پاسخ به این سوال به سابقه نه چندان جالب بانک مرکزی در توسعه فعالیت‌های فین‌تکی اشاره کرده و گفت اگر رمز ریال چنین هدفی را دنبال نکند، این پروژه احتمالا کارکرد بزرگی نخواهد داشت: «در حال حاضر نیز مردم از طریق موبایل و اینترنت بانک، پول انتقال داده از همین رو پول دیجیتال تفاوت زیادی را برای مردم ایجاد نخواهد کرد. بحث رهگیری و کنترل دارایی نیز ارزش نهایی مطلوبی نیست. امکان دور زدن تحریم‌ها نیز با آن وجود ندارد. پس چه کارکرد دیگری در انتظار آن است؟»

او اعتقاد دارد بایستی سوالاتی از بانک مرکزی برای شفاف تر شدن این بحث پرسید: 

«با این پروژه به دنبال چه هستند؟ چه دسترسی‌ها و امکاناتی وجود دارد؟ آیا از این پول دیجیتال می‌توان در قراردادهای هوشمند (smart contract) استفاده کرد؟ آیا می‌توان به این پروژه متصل شد و سرویسی برای پرداخت نوشت و امضا و کلیدهای معتبر آن استفاده کرد؟ آیا برای اتصال به آن بایستی مجوز گرفت؟ چه نهادی مسئول ارائه مجوزهاست و باید منتظر راه افتادن شاپرک جدیدی باشیم؟ آیا پرداخت بر این بستر از نظر قوه قضاییه مشروع خواهد بود؟»

به نظر می‌رسد تعیین جایگاه بانک‌ها در صورت استفاده از کیف پول و نقش پرداخت‌یارها در مدل کسب‌وکاری این پروژه توسط بانک مرکزی از ضروریاتی است که باید توسط بانک مرکزی به سرانجام برسد. این گام می‌تواند روزنه امیدی برای فعالین حوزه ایجاد کند تا مسئولان بانک مرکزی با پاسخ به این سوالات و برطرف کردن این ابهامات، هم به جامعه کمک کرده و هم بتوانند از نظرات کارشناسان بهره‌مند شوند.