چرا تنباکو به شدت اعتیادآور است؟

گیاه تنباکو یا توتون به شکل حیرت‌انگیزی اعتیادآور است. مطالعات نشان داده‌اند که این ماده دخانی می‌تواند در حد هروئین و کوکائین اعتیادآور باشد، اما این سطح از وابستگی مردم به سیگار ریشه در چه عاملی دارد و چرا مردم علیرغم آگاهی از مضرات دخانیات همچنان در ترک آن مشکل دارند؟

با استناد به سازمان FDA، پاسخ این سوالات به بیان بسیار سطحی اینگونه است که تنباکو نحوه عملکرد مغز ما را به گونه‌ای تغییر می‌دهد تا خواهان استعمال بیشتر دخانیات باشیم.

به گفته «برنارد لافول» از بخش روان‌‌پزشکی دانشگاه تورنتو، اعتیاد در وهله نخست به عنوان از دست دادن کنترل در زمینه مصرف یک ماده و ادامه مصرف با وجود عواقب آن، تشریح می‌شود.

در این حالت، هنگامی که وابستگی به یک ماده شکل می‌گیرد، افراد در طول دوره‌های زمانی، اشتیاق و خماری خاصی را به ماده مذکور تجربه خواهند کرد. حال تنباکو نیز به جهت دارا بودن نیکوتین می‌تواند سبب ایجاد سطح بالایی از اعتیاد و حالات مذکور شود.

نیکوتین چیست و چرا موجب اعتیاد می‌شود؟

پیش از بررسی ارتباط میان نیکوتین و تنباکو بیایید نگاهی به تعریف ماده روان‌گردان داشته باشیم. این مواد با تاثیرگذاری روی عملکرد مغز موجب تغییراتی در زمینه خلق و خو، آگاهی، افکار، احساسات و یا رفتار می‌شوند و در ترکیباتی مانند LSD، الکل و یا حتی در کافئین قهوه‌ای که شاید هر روز بنوشیم هم یافت می‌شوند.

حال نیکوتین نیز یک ماده روان‌گردان با تاثیرات مشابه است که استعمال آن به صورت دخانی بسیار اعتیادآور است زیرا این ماده و تاثیراتش از راه ریه با سرعت بسیار بیشتری جذب سیستم بدن می‌شوند.

به گفته «دیوید لجروود»، روان‌پزشک بالینی از دانشگاه ایالتی وین در میشیگان افراد سیگاری با همان دم و بازدم نخست لذت ناشی از این ماده را بلافاصله احساس می‌کنند، با این حال نکته اینجاست که سرخوشی مذکور به همان سرعتی که پدید آمده بود از بین می‌رود، در نتیجه افراد سیگاری نهایتا به سوی استفاده مداوم و مرتب دخانیات گرایش پیدا می‌کنند تا همان تجربه کوتاه را تکرار کنند.

با مصرف تنباکو سطح نیکوتین خون به شکل تصاعدی بالا می‌رود و این ماده وارد مغز می‌شود. نیکوتین پس از رسیدن به «مخ» (Cerebrum)، به یک سری گیرنده با وظیفه آزادسازی ماده سرخوش‌کننده دوپامین متصل می‌شود و آنها را فعال می‌کند.

در ادامه و با ترشح دوپامین، فرد نیز همان احساس لذت خاص را تجربه می‌کند، اما با از میان رفتن تاثیر این ترکیب شیمیایی فرد دوباره هوس سیگار خواهد کرد.

در مراحل پیشرفته‌تر، مصرف سنگین دخانیات موجب می‌شود تا شمار این گیرنده‌های نیکوتین در مغز تا چندین میلیارد افزایش یابد، این حالت پس از گذشت چند ماه یا چند سال (بسته به بدن فرد) تا جایی پیش خواهد رفت که شخص حس می‌کند جهت برخورداری از عملکرد صحیح حتما باید نیکوتین مصرف کند.

با وجود این حالت، عدم استعمال نیکوتین توسط افراد سیگاری می‌تواند علائمی فیزیکی را به همراه داشته باشد که مواردی مانند عدم تمرکز، بی‌خوابی، افسردگی و کمبود اشتها را شامل می‌شوند، علت به وجود آمدن این علائم نیز بدین خاطر است که مغز در حقیقت سعی دارد خود را با غیاب نیکوتین سازگار سازد.

این موارد ذکر شده، عواملی هستند که در کنار یکدیگر هم میزان اعتیادآور بودن نیکوتین را افزایش می‌دهند و هم ترک کردن آن را به فعالیت دشواری تبدیل می‌کند. با این وجود علاوه بر موارد مذکور، یک عامل دیگر هم وجود دارد که اعتیاد نیکوتین را تشدید می‌کند و آن هم چیزی نیست جز قانونی بودن این ماده روان‌گردان.

در دسترس بودن قانونی سیگار (و مشتقات آن مانند تنباکوی قلیان) در هر مغازه و فروشگاهی ترک آن را دشوارتر می‌کند، از طرف دیگر استعمال این ماده نیز برخلاف سایر ترکیبات مخدر تقریبا در هر مکانی امکان‌پذیر است و با در نظر داشتن این موارد تعجبی ندارد که ترک این ماده تا این اندازه سخت باشد.

همچنین لازم به ذکر است هرچه استعمال دخانیات از سنین پایین‌تر آغاز شود، ترک آن نیز دشوارتر خواهد بود زیرا تاثیرات نیکوتین هنگامی به مغز تحمیل شده‌اند که مغز هنوز در سنین رشد و شکل‌گیری قرار داشته است.

آیا مستعد اعتیاد بودن هم نقشی در وابستگی به تنباکو دارد؟

حتما تاکنون شنیده‌اید که بعضی افراد بیشتر مستعد اعتیاد هستند و یا در صورت ترک سیگار و تنباکو بیشتر اذیت خواهند شد، یا حتی بعضی افراد ترک یک ماده مانند نیکوتین برای آنها آسان‌تر از سایرین است.

با این وجود به گفته لجروود، اکثر این تصورات اشتباه هستند، نخست اینکه مصونیت افراد در برابر اعتیاد بیشتر به یک شوخی می‌ماند تا یک فرض علمی، دوم اینکه واکنش بدن هر فرد به مصرف یا عدم مصرف مواد مخدر مختلف، متفاوت است.

با این وجود همچنان عوامل بسیاری در ایجاد وابستگی نقش دارند که از نمایش سیگار در تلویزیون تا احتمال وجود والدین سیگاری، همگی زیر چتر میزان تمایل روانی یک فرد به سیگار کشیدن قرار می‌گیرند.

همچنین مطالعات دیگر نشان‌داده‌اند که عوامل ژنتیکی هم در این امر نقش دارند، بدین معنا که اعتیاد هم می‌تواند ارثی باشد زیرا تغییرات ایجاد شده در گیرنده‌های مغز ممکن است در سطوح خاصی به نسل بعدی هم منتقل شوند.

در پایان گفتنی است که دخانیات سالیانه در مرگ 8 میلیون نفر از مردم جهان نقش دارد، 1.2 میلیون نفر از آمار مذکور تنها به علت مشکلات ناشی از دود دست دوم سیگار جان خود را از دست می‌دهند، با این وجود سیگار همچنان به شکل گسترده در دسترس قرار دارد.