پاسخ به چند پرسش درباره ریال دیجیتال

نویسنده این یادداشت «سعید خوشبخت»، مدیرعامل اریاتک و  کارشناس حوزه بلاکچین است. 

بهانه‌ای به اسم ریال دیجیتال

مدت کوتاهی از انتشار سند ریال دیجیتال از سوی بانک مرکزی می‌گذرد و بحث در مورد آن داغ داغ است. مخالفان ریال دیجیتال در مورد نگرانی از کنترل بیشتر و نقض کامل حریم خصوصی می‌گویند و گروه کوچک موافقان از قابلیت‌های فناوری در توسعه اقتصاد دیجیتال. در این مدت سؤالات زیادی از من درباره ریال دیجیتال پرسیده شد. امروز و در این مطلب به تعدادی از این سؤالات پاسخ می‌دهم. چند سؤال کلیدی نیز که در مباحث عمدتاً فراموش شده‌اند را نیز به متن اضافه کرده‌ام.

رمزریال یا ریال دیجیتال؟

BIS (بانک تسویه حساب‌های بین‌المللی) یک تصویر گل‌گونه از انواع پول دارد که احتمالاً در خیلی از مستندات مربوط به رمزارزها دیده باشید. اوایل در سال ۲۰۱۷ در متون علمی و تخصصی از واژه رمزارز بانک مرکزی (CBCC) استفاده می‌شد اما از سال ۲۰۱۸ این واژه تغییر کرد و BIS از ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBCC) استفاده کرد. به نظر می‌رسد بانک مرکزی نیز به این نتیجه رسیده است که در نام‌گذاری رمزپول بانک مرکزی از واژه رمز استفاده نشود. احتمالاً دلیل آن‌هم عدم ایجاد سوءتفاهم در کاربران و مخاطبان است. بر همین اساس به نظر من هم ریال دیجیتال انتخاب مناسب‌تری از رمزریال است و از اشتباهات برداشتی در مورد اختلاط مفاهیم آن با مفاهیم رمزارزهای جهان‌روایی همچون بیتکوین جلوگیری می‌کند.

ریال دیجیتال چه شباهتی با رمزارزهایی مانند بیتکوین دارد؟

جواب ساده است. هیچ.

شباهت‌هایی در معماری توسعه آن‌ها وجود دارد اما در لایه تجربه کاربر تقریباً هیچ شباهتی ندارند.

آیا ریال دیجیتال می‌تواند جایگزین یا رقیب رمزارزهای همچون بیتکوین شود؟

نه می‌خواهد، نه می‌تواند و نه می‌شود.

انگیزه انتشار ریال دیجیتال چیست؟

کشورهای مختلفی روی پروژه رمزپول مشغول به کار هستند. حداقل ۲۰ کشور در این زمینه مدل‌های مفهومی توسعه دادند. اما برداشت و انگیزه هر یک از این کشورها با هم کاملاً متفاوت است. به‌طور مثال همگی خاطره رمزارز «پترو» ونزوئلا را داریم. رمزپولی که قرار بود با پشتوانه نفت منتشر شود و به این کشور کمک کند تا بتواند تحریم‌های آمریکا را دور بزند که البته با شکست کامل همراه شد.

روسیه نیز در پروژه «کریپتوروبل» هدفی شبیه به این را البته به‌صورت عقلانی‌تر دنبال می‌کرد. اما در کشورهایی مانند سوئد یا ترکیه هدف کاملاً فرق می‌کرد. سوئد از پروژه رمزپول به دنبال جایگزینی اسکناس و توسعه پرداخت دیجیتال است. برخی کشورها نظیر کانادا با پروژه‌هایی نظیر «کدکوین» به دنبال راهکاری برای تسویه بین‌بانکی بودند. برخی نظیر امارات به دنبال توسعه تجارت بین‌الملل بودند. چین ترکیبی از این اهداف را در برنامه «یوآن دیجیتال» در نظر داشت. جایگزینی اسکناس، توسعه پرداخت دیجیتال و نهایتاً گسترش نفوذ یوآن به‌عنوان ارز در مبادلات جهان از اهداف این کشور است.

اما جایگاه «ریال دیجیتال» چیست؟ ریال دیجیتال بر طبق سند معرفی آن هیچ تلاشی برای پرداخت بین‌المللی ندارد و حتی نودهای متولی موظف هستند اطمینان حاصل کنند تراکنش‌های افراد در داخل کشور انجام می‌شود. بنابراین اهدافی همچون توسعه تجارت بین‌الملل یا دور زدن تحریم در کار نیست. ریال دیجیتال با اهداف پرداخت خرد داخلی معرفی شده است. با این تعریف ریال دیجیتال با در نظر گرفتن برخی تفاوت‌ها  به لحاظ عملکردی چیزی شبیه به یک سیستم پرداخت ریالی فعلی مانند شاپرک است. هدف از ریال دیجیتال توسعه پرداخت دیجیتال، کاهش استفاده از اسکناس و توسعه اقتصاد دیجیتال عنوان شده است و با این اهداف به پروژه‌های چین و سوئد نزدیک‌تر است.

با وجود شاپرک چه نیازی به ریال دیجیتال بود؟

شخصا نمی‌توانم به این سؤال پاسخ دقیقی بدهم و مدیران بانک مرکزی باید در مورد آن نظر دهند. اما برای خودم جواب روشنی دارم و آن «آزمایش کردن» است. دفاتر کل توزیع‌شده، معماری بسیار جذابی است که ویژگی‌های و مزایای خوبی را ممکن است در اختیار ما بگذارد. تنها راه برای اینکه متوجه بشویم آیا این مزایا واقعاً دست‌یافتنی است یا نه امتحان کردن آن است. ممکن است یک سال دیگر به این نتیجه برسیم که این پروژه دستاوردهای لازم را به لحاظ فنی نداشته است و رویکردهای توسعه پیشین بهتر و کارآمدتر بوده است و یا برعکس شواهد مستندی مبنی بر بهتر بودن این معماری نوین در اختیار داشته باشیم. ازاین‌رو من عاشق امتحان کردن هستم.

آینده پی‌اس‌پس‌ها و نظام کارمزد چگونه خواهد بود؟

همین چند هفته ‌پیش بود که بانک مرکزی درهای دریافت مجوز PSP را البته با شرایطی بسیار سخت باز کرد. سرمایه ثبتی شرکت متقاضی مجوز می‌بایست یک همت باشد. شاید تا پیش‌ازاین درآمدهای عجیب برخی pspها برخی را ترغیب به ورود به این بازار می‌کرد. اما حالا که ریال دیجیتال ایران قرار است وارد عرصه پرداخت خرد شود در این صورت سؤال بسیار مهمی که در اکوسیستم فعلی پرداخت کشور است نظام کارمزد آتی است. آن‌طور که اعلام شده حداقل در ابتدای جریان معرفی تراکنش‌های ریال دیجیتال کارمزدی نخواهند داشت و درآمد در سرویس‌های مبتنی بر قرارداد هوشمند تعریف خواهد شد. آنچه واضح است ریال دیجیتال می‌تواند نظام کارمزد کشور را دگرگون کند و این پارامتر مهمی در آینده صنعت پرداخت خواهد بود.

با ریال دیجیتال زندگی ما در دست دولت است؟

گروه‌های مختلفی با دلایل مختلف نسبت به ریال دیجیتال موضع منفی نشان داده‌اند. به ‌نظرم قوی‌ترین دیدگاه و استدلال‌ها مربوط به این دیدگاه است که ریال دیجیتال قابلیت ره‌گیری کامل تراکنش‌های شهروندان را در اختیار بانک مرکزی و دولت قرار می‌دهد و عملاً حریم خصوصی از بین می‌رود. این گروه از مخالفان ریال دیجیتال از قابلیت برگشت‌پذیری، کنترل کردن برداشت و روش خرج کردن پول و برداشت آنی مالیات نیز به‌عنوان دیگر اشکالات جدی واردشده بر ریال دیجیتال است.

من نمی‌توانم پاسخ دقیقی در مورد سطح صحیح بودن این مطالبات داشته باشم و فکر هم می‌کنم هر انسانی در مورد این مفاهیم دیدگاه شخصی خود را دارد. اما یک‌چیز را می‌توانم به شما بگویم. لازم نیست در مورد این موارد نگران باشید. چون همین حالا هم شبکه پرداخت ایران توانایی تمام این کارها را دارد.

ره‌گیری تراکنش، مسدود کردن حساب، محدودیت واریز و برداشت، برنامه‌ریزی بخش‌های مختلف موجودی برای خریدهای متفاوت و هر چیز دیگری که فکرش را بکنید در شبکه‌های پرداخت فعلی نیز در دسترس است. بنابراین اگر دغدغه این موارد را دارید شبکه پرداخت فعلی کشور نیز همین چالش‌ها را برای شما خواهد داشت.

صحبت بخش دیگری از افراد این است که گرچه سیستم‌های پرداخت فعلی چنین قدرتی را دارند اما وجود اسکناس سطحی از حریم خصوصی را برای شهروندان حفظ کرده است و حذف کلی اسکناس این سطح را از بین می‌برد. من در این زمینه خیلی موافق هستم. به باور من افراد حق دارند حداقل از سطح مشخصی از تراکنش ناشناس بهره ببرند. هرچند خودم از آن استفاده نمی‌کنم اما این حق نباید نادیده گرفته شود. بنابراین باور شخصی من بر این است که یا باید اسکناس حتی در سطح محدود همواره در سطح جامعه وجود داشته باشد و یا ریال دیجیتال بتواند سطح مشخصی از تراکنش ناشناس را پشتیبانی کند. استنباط من از سند ریال دیجیتال این بود که امکان ناشناسی وجود دارد اما در سیاست بانک مرکزی نیست. به نظر من این رویه‌ای نامناسب است و باید سطح مشخصی از مبالغ تراکنش‌ها بتوانند در شبکه به‌صورت ناشناس یا با شناسایی اجماع محور انجام شوند. 

آیا ریال دیجیتال می‌تواند در ترویج رمزارزها نقش داشته باشد؟

این سؤال بیشتر از چیزی که فکر می‌کنیم پیچیده است. ریال دیجیتال می‌تواند دوست و دشمن هم‌زمان رمزارزها باشد. ریال دیجیتال می‌تواند بخشی از حلقه گمشده رگولاتوری رمزارزها باشد. درصورتی‌که بانک مرکزی راه را برای استفاده از ریال دیجیتال توسط فینتک‌ها باز کند زمینه بسیار مساعدی برای فعالیت ساده‌تر کسب‌وکارها فراهم می‌شود. تابه‌حال چندین بار صاحبان اکسچنج‌های مشهور در جلساتی خواستار استیبل کوین ریالی بوده‌اند. ریال دیجیتال می‌تواند پاسخ این نیاز باشد.

اما این یک روی داستان است. روی دیگر داستان دشمنی ریال دیجیتال با رمزارزهاست. این امکان وجود دارد که بانک مرکزی به‌واسطه در اختیار داشتن ریال دیجیتال تلاش کند تا بر نوسانات بازار رمزارزها تأثیرگذاری داشته باشد. این دقیقاً همان کاری که بسیاری باور دارند تتر در حال انجامش است. بنابراین پاسخ اینکه آیا ریال دیجیتال به توسعه بازار رمزارزها کمک می‌کند یا خیر بسیار بستگی به توسعه‌دهنده اصلی آن (بانک مرکزی) و دیدگاهش در مورد رمزارزها دارد.

واقعاً ریال دیجیتال هیچ مزیت کلیدی‌هم دارد؟

به نظر من بله. ریال دیجیتال بر بستر یک دفتر توزیع‌شده توسعه داده شده است و بنابراین به‌غیراز بانک مرکزی نودهای متولی که به‌تدریج تمام بانک‌های کشور خواهند بود به تمام اطلاعات دسترسی خواهند داشت. این یعنی گسترش اطلاعات از یک نقطه به سی نقطه. شاید هم بتوان امیدوار بود در آینده با ورود دولت و مجلس نودهایی هم در اختیار دیگر سازمان‌ها قرار بگیرد.

این یعنی محدوده‌ای از اطلاعات که تا الآن صرفاً در یک نقطه متمرکز شده بود بتواند در اختیار بخش‌های مختلف قرار بگیرد. هر میزان ریال دیجیتالی که روی شبکه برنا منتشر شود را نهایتاً با کمی تأخیر همگان خواهند دانست. سیاست‌های مالی روی این شبکه با تلفن عملی نیست و باید کد شود. این برای شفافیت نظام بانکی و پرداخت خبر خوبی می‌تواند باشد.

بانک مرکزی باید نگران چه چیزهایی باشد؟

در مورد اصلی‌ترین نگرانی‌ها و مخالفت‌ها پیش‌تر نوشتم. اما جدای از آن موضوعات دیگری هم هست که شخصا نگران آن هستم. اولین موضوع تبعیض هست. افراد با سنین بالاتر و برخی گروه‌های دیگر ممکن است نتوانند از ریال دیجیتال به‌راحتی استفاده کنند و این سطحی از تبعیض را در برخورداری از خدمات برای آن‌ها ایجاد کند. ممکن است هزینه‌های دریافت خدمات با روش‌های جایگزین برای آن‌ها بالاتر شود و یا اساس از دریافت برخی خدمات محروم شوند. به نظرم بانک مرکزی باید اطمینان حاصل کند که چنین اتفاقی خ نمی‌دهد.

نگرانی دیگر من در مورد تبدیل‌شدن منابع بانک‌ها به منابعی از جنس پایه پولی است. البته که در این مورد متخصص نیستم و اهالی اقتصاد می‌بایست در مورد آن نظر بدهند. نگرانی‌های دیگر در مورد فشار تأمین نقدینگی و جایگاه آتی بانک‌ها وجود دارد که با گذشت مدتی از طرح می‌تواند به آن‌ها پرداخت.

آیا شاهد دای ریالی هم خواهیم بود؟

همان‌طور که پیش‌تر گفتم افراد در طیف‌های مختلفی از طرفداران رمزارزها از ریال دیجیتال ناراحت هستند. به نظرم عمل‌گرایانه‌ترین رفتار ممکن در این زمینه تلاش برای ایجاد یک استیبل ‌کوین ریالی به‌صورت غیرمتمرکز با پروتکل‌هایی مشابه رمزارز DAI باشد. همین حالا هم در مورد چنین حرکاتی چیزهایی شنیده و دیده‌ام. طراحان چنین توکنی سعی می‌کنند نیاز به ریال دیجیتال به‌عنوان راهکار پرداخت ریالی را مرتفع کنند.

اما اینکه این رفتارها تا چه اندازه موفق خواهد بود برای من جای تردید زیادی دارد. چراکه توسعه یک ریال غیرمتمرکز چالش‌هایی را دارد که همین الآن ارزهای دیگر تجربه می‌کنند. نبود اوراکل‌های اطمینان‌بخش در مورد قیمت دلار در بازار، نیاز به ذخیره‌های تتری در اندوخته پروتکل و احتمال تحریم در صورت مربوط شدن به ریال و نهایتاً عدم وجود سرمایه‌گذاری کافی از دلایلی است که فکر نمی‌کنم حداقل در میان‌مدت شاهد شکل‌گیری پروژه‌ای جدی در این زمینه باشیم.

در انتظار ریال‌های دیجیتال تقلبی باشیم؟

اگر نگویم هر روز، اما هرچند روز یک‌بار در مورد یک پرونده فروش تتر تقلبی در بازار مطلع می‌شویم. متأسفانه این کلاه‌برداری به یک روش کلاسیک و پربازده تبدیل شده است. در این روش کلاه‌بردار یک توکن جعلی همنام با تتر بر روی شبکه‌ای مانند ترون ایجاد می‌کند و بعد از عدم اطلاع خریدار (و یا ایجاد وسوسه یک معامله با قیمت بسیار عالی) استفاده می‌کند و این توکن را به خریدار منتقل می‌کند و خریدار خوش‌خیال فکر می‌کند که سود زیادی کسب کرده است. درحالی‌که خریدار فقط یک توکن جعلی را خریده است. این اتفاق در مورد کریپتوروبل زمانی که معرفی (و نه حتی منتشر) شد نیز افتاد و انواع توکن‌های تقلبی آن ایجاد و فروخته شد.

یکی از ریسک‌هایی که نگرانی به وجود آمدن آن وجود دارد، ایجاد احتمالی انواع توکن‌های جعلی با نام ریال دیجیتال در شبکه‌های مختلف و بهره‌گیری از عدم اطلاع کافی شهروندان است. بسیار ضروری است که در این زمینه آموزش‌های خیلی جدی توسط بانک مرکزی و بانک‌ها به مردم داده شود. خوشبختانه تغییر نام رمزپول به ریال دیجیتال در این زمینه کمک‌کننده خواهد بود. اما مسیر پیش رو در زمینه مبارزه با ریال‌های دیجیتال تقلبی بسیار سخت خواهد بود.